Nakıs Fiil ve Haberi Hakkında
وَ يَجُوزُ تَقْدِيمُ اَخْبَارِهَا عَلَى اَنْفُسِهَا إِلاَّ مَا فِي أَوَّلِهِ مَا فَلاَ يَجُوزُ، نَحْوُ؛ قَائِمًا مَازَالَ زَيْدٌ وَ كَذَا إِنْ بُدِّلَ مَا بِإِنْ النَّافِيَةِ وَ أَمَّا إِنْ بُدِّلَ بِلَمْ وَ لَنْ فَيَجُوزُ، نَحْوُ؛ قَائِمًا لَمْ يَزَلْ زَيْدٌ.
وَ يَجُوزُ ve caizdir, تَقْدِيمُ اَخْبَارِهَا onun (nakıs fiillerin) haberlerinin takdimi, öne geçmesi; عَلَى اَنْفُسِهَا onun (nakıs fiillerinin) kendisi üzerine. Misal; كَانَ زَيْدٌ عَالِمًل “Zeyd alim oldu” cümlesindeki haberi, yani عَالِمًل lafzını, nakıs fiilin yani كَانَ lafzının önüne almak caizdir; عَالِمًا كَانَ زَيْدٌ gibi. إِلاَّ ancak istisna olarak; مَا o öyle bir nakıs fiildir ki; فِي أَوَّلِهِ kendi evvelindedir, o da مَا ma-i nafiye ve masdariyyedir. Yani مَادَامَ ve مَازَالَ nakıs fiillerinin haberleri kendi önüne geçemez. فَلاَ يَجُوزُ bu caiz değildir, نَحْوُ misali şöyledir; قَائِمًا مَازَالَ زَيْدٌ ortalama manası “Zeyd ayakta devamlı oldu” demek hoş değildir. Daha doğrusu ve olması gerekeni مَازَالَ زَيْدٌ قَائِمًا şeklindedir. وَ كَذَا ve aynı şekilde, nakıs fiilin haberinin nakıs fiilin önüne geçmesi caiz değildir; إِنْ eğer, بُدِّلَ tebdil edilir ise, مَا “ma” nefy kelimesi, بِإِنْ yani إِنْ ile değiştirilirse, öyle إِنْ ki النَّافِيَةِ nefy edici olan. وَ أَمَّا ve gelince, إِنْ eğer, بُدِّلَ değiştirilirse, بِلَمْ yani لَمْ ile ve لَنْ ile değiştirilirse, فَيَجُوزُ öyleyse nakıs fiillerin haberi nakıs fiillerin önüne geçebilir. Bu durum caizdir. نَحْوُ misali şöyledir; قَائِمًا لَمْ يَزَلْ زَيْدٌ “Zeyd devamlı ayakta oldu, durdu” gibi. Görüldüğü gibi mâ’nın yerine lem veya len edatları gelirse, nakıs fiilin haberi kendisinin önüne geçebilir.
Metnin Toplu Manası; Nakıs fiillerin haberleri nakıs fiillerin önüne geçebilir. Ancak evvelinde مَا lafzı olursa caiz olmaz. Buna misal; قَائِمًا مَازَالَ زَيْدٌ cümlesidir. Aynı şekilde مَا lafzı nefy edici إِنْ ile değiştirilirse nakıs fiillerin haberlerinin nakıs fiilin önüne geçmesi caiz olmaz. Misal; إِنْ قَائِمًا زَالَ زَيْدٌ demek caiz değildir. Eğer nefy edici مَا lafzının yerine لَمْ ve لَنْ edatları gelirse işte o zaman nakıs fiillerin haberleri nakıs fiillerin önüne geçebilir. Buna misal; قَائِمًا لَمْ يَزَلْ زَيْدٌ gibidir.