وَ أَمَّا الثُّلاَثِىُّ الْمَزِيدُ فِيهِ؛ فَهُوَ عَلَى ثَلاَثَةِ أَقْسَامٍ. اَلْأَوَّلُ؛ مَا كَانَ مَاضِيهِ عَلَى أَرْبَعَةِ أَحْرُوفٍ. كَـأَفْعَلَ، نَحْوُ؛ أَكْرَمَ يُكْرِمُ إِكْرَمًا وَ فَعَّلَ، نَحْوُ؛ فَرَّحَ يُفَرِّحُ تَفْرِيحًا وَ فَاعَلَ، نَحْوُ؛ قَاتَلَ يُقَاتِلُ مُقَاتَلَةً وَ قِتَالاً وَ قِيتَالاً. وَ الثَّانِى؛ مَا كَانَ مَاضَيهِ عَلَى خَمْسَةِ أَحْرُوفٍ إِمَّا أَوَّلُهُ التَّاءُ. مِثْلُ تَفَعَّلَ، تَكَسَّرَ يَتَكَسَّرُ تَكَسُّرًا وَ تَفَاعَلَ، نَحْوُ؛ تَبَاعَدَ يَتَبَاعَدُ تَبَاعُدًا. وَ إِمَّا أَوَّلُهُ الْهَمْزَةُ. مِثْلُ إِنْفَعَلَ، نَحْوُ؛ إِنْقَطَعَ يَنْقَطِعُ إِنْقِطَاعًا وَ إِفْتَعَلَ، نَحْوُ؛ إِجْتَمَعَ يَجْتَمِعُ إِجْتِمَاعًا وَ إِفْعَلَّ، نَحْوُ؛ إِحْمَرَّ يَحْمَرُّ إِحْمِرَارًا. وَ الثَّالِثُ؛ مَا كَانَ مَاضِيهِ عَلَى سِتَّةُ أَحْروفٍ مِثْلُ إِسْتَفْعَلَ، نَحْوُ؛ إِسْتَخْرَجَ يَسْتَحْرِجُ إِسْتِخْرَاجًا وَ إِفْعَالَّ، نَحْوُ؛ إِحْمَارَّ يَحْمَارُّ إِحْمِيرَارًا وَ إِفْعَوَّلَ، نَحْوُ؛ إِجْلَوَّذَ يَجْلَوِّذُ إِجْلِوَّاذًا وَ إِفْعَوْعَلَ، نَحْوُ؛ إِعْشَوْشَبَ يَعْشَوْشِبُ إِعْشِيشَابًا وَ إِفْعَنْلَلَ، نَحْوُ؛ إِقْعَنْسَسَ يَقْعَنْسِسُ إِقْعِنْسَاسًا وَ إِفْعَنْلَى، نَحْوُ؛ إِسْلَنْقَى يَسْلَنْقِى إِسْلِنْقَاءً.
وَ أَمَّا الثُّلاَثِىُّ الْمَزِيدُ فِيهِ sülasi mezidün fiyh’e (kendisinde ziyade olan sülasi) gelince; فَهُوَ o mezid olan sülasi ki; عَلَى ثَلاَثَةِ أَقْسَامٍ üç kısım üzeredir. اَلْأَوَّلُ sülasi mezidin birinci kısmı; مَا öyle bir sülasi mezid fiil ki; كَانَ مَاضِيهِ o sülasi mezidin mazisi olur; عَلَى أَرْبَعَةِ أَحْرُوفٍ dört haf üzere olur. Yani, sülasi mezidin 1. Kısmı, mazisi dört harf üzere olandır. (Sülasi fiil üç harflidir, yani sülasi mezidin 1. Kısmının da mazisi 4 harf üzere ise, sülasi mezidin 1. Kısmı demek sülasi fiile 1 harf eklemek demektir. Zaten sülasi mezidler 3 nevdir. 1. Nev; sülasi mezid fiile bir harf eklemekle olur, bu da 3 babtır) كَـأَفْعَلَ yani mazisi أَفْعَلَ babı gibidir. Misal; أَكْرَمَ يُكْرِمُ إِكْرَمًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Ve sülasi mezidin 2. Kısmı olan وَ فَعَّلَ babına gelince; Bu da فَرَّحَ يُفَرِّحُ تَفْرِيحًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Ve sülasi mezidin 3. Kısmı olan وَ فَاعَلَ babına gelince; Bu da قَاتَلَ يُقَاتِلُ مُقَاتَلَةً وَ قِتَالاً وَ قِيتَالاً mazi, muzari ve masdarları gibidir. Bu sayılan 3 bab (أَفْعَلَ ve فَعَّلَ ve فَاعَلَ) sülasi mücerred üzerine bir harf eklenerek oluşturulmuş bablardır ve mazileri 4 harf üzeredir, dolayısıyla kısaca sülasi mezidün fiyh yani sülasi mezid rübai diyebiliriz. وَ الثَّانِى sülasi mezidin 2. Kısmı ise; مَا öyle fiillerdir ki; عَلَى خَمْسَةِ أَحْرُوفٍ beş harf üzere olmasıdır. Mazisi 5 harf üzer olan fiiller إِمَّا أَوَّلُهُ التَّاءُ ya evvellerinde ta (تاء) harfi olur, misal; مِثْلُ تَفَعَّلَ Tefe’âle babı gibidir; تَكَسَّرَ يَتَكَسَّرُ تَكَسُّرًا mazi, muzari ve masdarı gibi. Görüldüğü üzere mazi olan تَكَسَّرَ fiilinin başında ta (تاء) harfi var. Daha وَ تَفَاعَلَ Tefa’âle babı gibidir; تَبَاعَدَ يَتَبَاعَدُ تَبَاعُدًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Ya da bu sülasi mezid fiillerin başında وَ إِمَّا أَوَّلُهُ الْهَمْزَةُ hemze olur; مِثْلُ إِنْفَعَلَ İnfe’âle gibi; إِنْقَطَعَ يَنْقَطِعُ إِنْقِطَاعًا mazi, muzari ve masdarı gibi. Daha إِفْتَعَلَ İfte’âle babı gibidir; إِجْتَمَعَ يَجْتَمِعُ إِجْتِمَاعًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Daha وَ إِفْعَلَّ İf’âlle babı gibidir; إِحْمَرَّ يَحْمَرُّ إِحْمِرَارًا mazi, muzari ve masdarı gibi. وَ الثَّالِثُ sülasi mezidlerin 3. Kısmına gelince; مَا bu sülasi mezidin 3. Kısmında olan fiiller öyle fillerdir ki; كَانَ مَاضِيهِ onun (sülasi mezidin) mazisi olur; عَلَى سِتَّةُ أَحْروفٍ mazisinin 6 harf üzere olmasıdır. مِثْلُ إِسْتَفْعَلَ İstef’âle babı gibidir;إِسْتَخْرَجَ يَسْتَحْرِجُ إِسْتِخْرَاجًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Daha وَ إِفْعَالَّ İf’âlle babı gibidir; إِحْمَارَّ يَحْمَارُّ إِحْمِيرَارًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Daha وَ إِفْعَوَّلَ ve İf’âvvele babı gibidir. إِجْلَوَّذَ يَجْلَوِّذُ إِجْلِوَّاذًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Daha وَ إِفْعَوْعَلَ ve İf’âv’âle babı gibidir;إِعْشَوْشَبَ يَعْشَوْشِبُ إِعْشِيشَابًا mazi, muzari ve masdarı gibi. Daha وَ إِفْعَنْلَلَ İf’ânlele babı gibidir. إِقْعَنْسَسَ يَقْعَنْسِسُ إِقْعِنْسَاسًا mazi, muzari ve masdarı gibidir. Daha وَ إِفْعَنْلَى İf’ânlâ babı gibidir. إِسْلَنْقَى يَسْلَنْقِى إِسْلِنْقَاءً mazi, muzari ve masdarı gibidir.
Metnin Toplu Manası: Sülasi mezid Bablar 3 kısımdır. 1. Kısmın mazisi 4 harf üzeredir (ve 3 babtır). Birincisi; أَفْعَلَ gibidir, mevzunları; أَكْرَمَ يُكْرِمُ إِكْرَمًا gibidir. İkincisi; فَعَّلَ gibidir, mevzunları; فَرَّحَ يُفَرِّحُ تَفْرِيحًا gibidir. Üçüncüsü; فَاعَلَ gibidir, mevzunları; قَاتَلَ يُقَاتِلُ مُقَاتَلَةً وَ قِتَالاً وَ قِيتَالاً gibidir. Sülasi mezid babların 2. Kısmının mazisi 5 harf üzeredir. Sülasi mezid babların ikinci kısmı olan ve mazisi 5 harf üzere olan fiillerin başında ya ta (تاء) harfi olur; تَفَعَّلَ Tefe’âle gibidir, mevzunları تَكَسَّرَ يَتَكَسَّرُ تَكَسُّرًا gibidir. Daha تَفَاعَلَ Tefa’âle gibidir, mevzunları تَبَاعَدَ يَتَبَاعَدُ تَبَاعُدًا gibidir. Sülasi mezid babların ikinci kısmı olan ve mazisi 5 harf üzere olan fiillerin başında ya da hemze (ء) harfi olur; Misal: إِنْفَعَلَ İnfe’âle gibidir, mevzunları إِنْقَطَعَ يَنْقَطِعُ إِنْقِطَاعًا gibidir. Daha إِفْتَعَلَ İfte’âle gibidir, mevzunları إِجْتَمَعَ يَجْتَمِعُ إِجْتِمَاعًا gibidir. Daha إِفْعَلَّ İf’âlle gibidir, mevzunları إِحْمَرَّ يَحْمَرُّ إِحْمِرَارًا gibidir. Sülasi mezid babların 3. Kısmının mazisi 6 harf üzeredir. Misal; إِسْتَفْعَلَ İstef’âle gibidir, mevzunları إِسْتَخْرَجَ يَسْتَحْرِجُ إِسْتِخْرَاجًا gibidir. Daha إِفْعَالَّ İf’âlle gibidir, إِحْمَارَّ يَحْمَارُّ إِحْمِيرَارًا gibidir. Daha إِفْعَوَّلَ İf’âvvele gibidir, إِجْلَوَّذَ يَجْلَوِّذُ إِجْلِوَّاذًا gibidir. Daha إِفْعَوْعَلَ İf’âv’âle gibidir, إِعْشَوْشَبَ يَعْشَوْشِبُ إِعْشِيشَابًا gibidir. Daha إِفْعَنْلَلَ İf’ânlele gibidir, إِقْعَنْسَسَ يَقْعَنْسِسُ إِقْعِنْسَاسًا gibidir. Daha إِفْعَنْلَى İf’ânlâ gibidir, إِسْلَنْقَى يَسْلَنْقِى إِسْلِنْقَاءً gibidir.
| Sülasi mezid Rübai / Mazisi 4 harf üzeredir | |
| Vezin | Mevzun |
| أَفْعَلَ | أَكْرَمَ |
| فَعَّلَ | فَرَّحَ |
| فَاعَلَ | قَاتَلَ |
| Sülasi mezid Hümasi / Mazisi 5 harf üzeredir | |
| Vezin | Mevzun |
| تَفَعَّلَ | تَكَسَّرَ |
| تَفَاعَلَ | تَبَاعَدَ |
| إِنْفَعَلَ | إِنْقَطَعَ |
| إِفْتَعَلَ | إِجْتَمَعَ |
| إِفْعَلَّ | إِحْمَرَّ |
| Sülasi mezid Südasi / Mazisi 6 harf üzeredir | |
| Vezin | Mevzun |
| إِسْتَفْعَلَ | إِسْتَخْرَجَ |
| إِفْعَالَّ | إِحْمَارَّ |
| إِفْعَوَّلَ | إِجْلَوَّذَ |
| إِفْعَوْعَلَ | إِعْشَوْشَبَ |
| إِفْعَنْلَلَ | إِقْعَنْسَسَ |
| إِفْعَنْلَى | إِسْلَنْقَى |