وَ تَقُولُ فِي الْجَمْعِ؛ غَزَوْا وَ رَمَوْا، وَ الْاَصْلُ؛ غَزَوُوا وَ رَمَيُوا، قُلِبَتَا اَلِفًا لِتَحَرُّكِهِمَا وَ انْفِتَاحِ مَا قَبْلَهُمَا فَاجْتَمَعَ سَاكِنَانِ اَحَدُهُمَا الْاَلِفُ الْمَقْلُوبَةُ وَ الثَّانِى وَاوُ الْجَمْعِ، فَحُذِفَتُ الْاَلِفُ الْمَقْلُوبَةِ فَبَقِىَ غَزَوْا وَ رَمَوْا. وَ تَقُولُ فِي تَثْنِيَةِ الْمُؤَنَّثِ؛ غَزَتَا وَ رَمَتَا، وَ الْاَصْلُ؛ غَزَوَتَا وَ رَمَيَتَا، قُلِبَتَا اَلِفًا لِتَحَرُّكِهِمَا وَ انْفِتَاحِ مَا قَبْلَهُمَا وَ حُذِفَةُ الْاَلِفُ لِسُكُونِهَا وَ سُكُونُ التَّاءِ، لِأَنَّ التَّاءَ كَانَتْ سَاكِنَةً فِي الْاَصْلِ، فَحُرِّكَتِ التَّاءُ لِاَلِفِ التَّثْنِيَةِ، فَحَرَكَتُهَا عَارِضَةٌ، وَ الْعَارِضُ كَالْمَعْدُومِ.
وَ تَقُولُ ve sen dersin ki; فِي الْجَمْعِ؛ cemi sigalarda, غَزَوْا ve رَمَوْا dersin. وَ الْاَصْلُ bu iki غَزَا ve رَمَى müfred müzekker gaib fiillerin cemilerinin asılları; غَزَوُوا ve رَمَيُوا şeklindeydi. قُلِبَتَا vav ve ya (cemi vavı, zamir vavı değil) kalb olmuştur, اَلِفًا elif harfine, لِتَحَرُّكِهِمَا o ikisi yani vav ve ya harfleri harekeli oldukları وَ انْفِتَاحِ مَا قَبْلَهُمَا ve ma kabilleri fethalı olduğu için, فَاجْتَمَعَ سَاكِنَانِ iki sakin cem edilmiştir (ictimai sakineyn), اَحَدُهُمَا الْاَلِفُ الْمَقْلُوبَةُ o iki sakin harften birisi kalb edilmiş elif harfidir, وَ الثَّانِى وَاوُ الْجَمْعِ ikincisi de cemi müzekker vavıdır. فَحُذِفَتُ الْاَلِفُ الْمَقْلُوبَةِ böylece kalb edilmiş elif hazfedilir. فَبَقِىَ sonra kalır, غَزَوْا ve رَمَوْا şeklinde kalır. وَ تَقُولُ فِي تَثْنِيَةِ الْمُؤَنَّثِ bu iki غَزَا ve رَمَى müfred müzekker gaib fiillerin tesniye müennesleri için dersin ki; غَزَتَا ve رَمَتَا dersin. وَ الْاَصْلُ bu iki غَزَتَا ve رَمَتَا fiillerinin aslı; غَزَوَتَا ve رَمَيَتَا şeklindedir. قُلِبَتَا اَلِفًا vav ve ya elife kalbedilmiştir, لِتَحَرُّكِهِمَا vav ve ya harekeli oldukları için, وَ انْفِتَاحِ مَا قَبْلَهُمَا ve ma kabilleri fethalı olduğu için, وَ حُذِفَةُ الْاَلِفُ لِسُكُونِهَا elif harfi sakin olduğu için hazfedildi, وَ سُكُونُ التَّاءِ onunla beraber ta harfide sakindi, لِأَنَّ التَّاءَ çünkü o ta, كَانَتْ سَاكِنَةً فِي الْاَصْلِ aslen sakindir elif gibi arızen sakin değildir, فَحُرِّكَتِ التَّاءُ böylece ta harfi harekelenmiştir, لِاَلِفِ التَّثْنِيَةِ tesniye elifi yüzünden, فَحَرَكَتُهَا عَارِضَةٌ onun yani ta harfinin harekesi arızıdir, sonradan gelmiştir, وَ الْعَارِضُ ve arız olan; كَالْمَعْدُومِ ma’dum yani yok gibidir, yok hükmündedir.
Metnin Toplu Manası; Fiili mazi müfred müzekker olan غَزَا ve رَمَى fiillerinin cemi müzekker sigaları için غَزَوْا ve رَمَوْا dersin. Bu fiillerin asılları غَزَوُوا ve رَمَيُوا şeklindedir. غَزَوُوا fiilindeki dammeli vav ile رَمَيُوا fiilindeki dammeli ya harfleri harekelidir ve ma kabillerinde olan harfler ise fethalı oldukları için bu vav ve ya harfinin elif harfine kalb edilmeleri caizdir. Vav ve ya harfleri elif harfine kalb edilince ortaya şu fiiller غَزَاوا ve رَمَاوا çıkar. Bu fiillerdeki sakin olan vav harfleri daha önce vav ve ya’dan oluşan sakin elif ile iltika-i sakineyn yani iki sakinin karşılaşması haline girerler. Birincisi vav veya harfinden munkalib elif harfidir ve ikincisi ise cemi müzekker vavıdır. Cemi müzekker vavı hazf edilemez, çünkü o bir alamettir ama vav ve ya harfinden munkalib olan elif harfi hazfedilmiştir ve ortaya غَزَوْا ve رَمَوْا fiilleri çıkmıştır. Şayet biz cemi müzekker vavını hazfedip munkalib elifi hazfetmeseydik şu hatayla karşılaşırdır. غَزَوُوا iken vav elife döner غَزَاوا olur, eğer cemi vavını silersek غَزَاا kalır ve iki sakin elif içtimai sakineyden ötürü birinin hazfine cevaz verir o da sonradan olan eliftir ve son durum غَزَا kalır. Biz kalan غَزَا fiiline nasıl cemi müzekker deriz, müfred müzekker zaten غَزَا idi. Bu karşıklıklar olmasın diye her fiilin bir alameti vardır. Cemi müzekker bir fiilin alameti vavdır, irab ile ya’dır. Yani meful ve mecrur iken alameti ya dır, merfu iken vavdır.
Fiili mazi müfred müzekker olan غَزَا ve رَمَى fiillerinin tesniye müennesleri için ise غَزَتَا ve رَمَتَا dersin. Bu iki tesniye müenneslerin asılları غَزَوَتَا ve رَمَيَتَا şeklindedir. İlal kaidesine göre غَزَوَتَا daki harekeli vav ve رَمَيَتَا daki harekeli ya harfinden önceki harf fethalıdır ve bu vav ve ya harfinin elif harfine kalb edilmesi gerekir. Bu durumda fiiller غَزَاتَا ve رَمَاتَا olur. Bu iki fiildeki ت harfi ta-i tenis olduğundan aslen sakindir (yani غَزَتْاَ ve رَمَتْاَ gibi) dolayısıyla sakin olan ت harfi ile vav ve ya harfinden munkalib olan elif harfi iltika-i sakineyn oluşturur. Bu iltika-i sakineyni ortadan kaldırmak için müenneslik alameti olan ت harfini hazfedemeyeceğimiz için sonradan sakin olan elif-i maklube (dönmüş elif) hazfedilmiştir ve fiillerimiz غَزَاتَا ve رَمَاتَا iken غَزَتَا ve رَمَتَا olmuşlardır. Yukardaki sakin ta-i tenis olan ت harfi harekesini tesniye elifinden almıştır aslen sakindir. Müfred müennesdeki غَزَتْ ve رَمَتْ fiillerindeki sakin تْ gibi. Dolayısıyla bu ت harfinin harekesi arızidir, asli değildir. Arızi olan şey ise ma’dum yani yok gibidir, fetha varmış gibi olsa da aslen sakin olduğu bilinir.