وَ أَمَّا الْمُضَاعَفُ؛ إِذَا كَانَ عَيْنُ فِعْلِهِ سَاكِنَةً وَ لاَمُهُ مُتَحَرِّكَةً أَوْ كِلْتَهُمَا مُتَحَرِّكَتَيْنِ فَالْاِدْغَامُ فِيهِ لاَزِمٌ، نَحْوُ؛ مَدَّ وَ يَمُدُّ، وَ الْاَصْلُ؛ مَدَدَ وَ يَمْدُدُ. فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الدَّالِ الْاُولَى فِي الْمُسْتَقْبَلِ إِلَى الْمِيمِ، فَبَقِيَتْ سَاكِنَةً فَاُدْغِمَتِ الدَّالُ الْاُولَى فِي الثَّانِيَةِ فَصَارَ يَمُدُّ. وَ إِنْ كَانَ عَيْنُ فِعْلِهِ مُتَحَرِّكَةً وَ لاَمُهُ سَاكِنَةً فَالْاِظْهَارُ لاَزِمٌ، نَحْوُ؛ مَدَدْنَ. وَ إِنْ كَانَتَا سَاكِنَتَيْنِ فَحُرِّكَةُ الثَّانِيَةُ وَ اُدْغِمَتِ الْاُولَى فِيهَا، نَحْوُ؛ لَمْ يَمُدُّ، وَ الْاَصْلُ؛ لَمْ يَمْدُدْ. فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الدَّالُ الْاُولَى إِلَى الْمِيمِ، فَبَقِيَتَا سَاكِنَتَيْنِ فَحُرِّكَةُ الثَّانِيَةُ وَ اُدْغِمَتِ الْاُولَى فِي الثَّانِيَةِ ثُمَّ فُتِحَتِ الدَّالُ الثَّانِيَةُ لِأَنَّ الْفَتْحَةَ اَخَفُّ الْحَرَكَاتِ وَ يَجُوزُ تَحْرِيكُهَا بِالضَّمِّ تَبْعًا لِلْعَيْنِ وَ الْكَسْرِ لِأَنَّ السَّاكِنَ إِذَا حُرِّكَ، حُرِّكَ بِالْكَسْرِ كَمَا يُذْكَرُ فِي الْاَمْرِ وَ النَّهْىِ.
وَ أَمَّا الْمُضَاعَفُ mudaâf (tad’if harfli yani şeddeli fiiller) fiillerine gelince; إِذَا كَانَ عَيْنُ فِعْلِهِ سَاكِنَةً aynül fiili sakin olduğunda, وَ لاَمُهُ مُتَحَرِّكَةً ve lamul fiili harekeli olduğunda, أَوْ veya, كِلْتَهُمَا her ikisi yani aynül fiil ve lamul fiil olursa, مُتَحَرِّكَتَيْنِ müteharrik olursa, فَالْاِدْغَامُ böylece idgam, فِيهِ onda, öyle bir fiilde, لاَزِمٌ lazımdır. نَحْوُ؛ misali şöyledir; mazisi مَدَّ “uzattı” ve muzarisi يَمُدُّ gibidir. وَ الْاَصْلُ؛ bu fiillerin asılları; mazisi مَدَدَ ve muzarisi يَمْدُدُ gibidir. فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الدَّالِ الْاُولَى birinci dal harfinin harekesi nakledildi, فِي الْمُسْتَقْبَلِ muzari fiilde, إِلَى الْمِيمِ mim harfine, فَبَقِيَتْ سَاكِنَةً sonra birinci dal harfi sakin kalır, يَمُدْدُ olur, فَاُدْغِمَتِ الدَّالُ الْاُولَى sakin kalan birinci dal idgam edilir, فِي الثَّانِيَةِ ikinci dammeli dal harfine, فَصَارَ böylece fiil يَمُدُّ şeklinde döner. وَ إِنْ كَانَ عَيْنُ فِعْلِهِ مُتَحَرِّكَةً eğer mudaâf fiilin aynül fiili harekeli ise, وَ لاَمُهُ سَاكِنَةً ve lamul fiili sakin ise, فَالْاِظْهَارُ o sakin olan lamul fiili izhar etmek, açığa çıkarmak; لاَزِمٌ lazımdır. نَحْوُ؛ misali şöyledir; مَدَدْنَ “o kadınlar medet etti” وَ إِنْ كَانَتَا سَاكِنَتَيْنِ eğer aynül fiil ve lamul fiil sakin olurlarsa, فَحُرِّكَةُ الثَّانِيَةُ ikinci olan yani lamul fiil harekelenir, وَ اُدْغِمَتِ الْاُولَى فِيهَا ve birinci sakin olan aynül fiilde ikinci harekeli harfe idgam edilir. نَحْوُ misali şöyledir; لَمْ يَمُدُّ “uzatmadı” gibidir. وَ الْاَصْلُ؛ bu fiilin aslı لَمْ يَمْدُدْ şeklindedir. فَنُقِلَتْ حَرَكَةُ الدَّالُ الْاُولَى birinci dal harfinin (aynül fiil) harekesi nakledildi, إِلَى الْمِيمِ mim harfine nakledildi ve fiil لَمْ يَمُدْدْ olur, فَبَقِيَتَا سَاكِنَتَيْنِ sonra iki sakin dal harfi yan yana kalırlar, فَحُرِّكَةُ الثَّانِيَةُ ve ikinci dal (lamul fiil) harekelenir ve fiil لَمْ يَمُدْدُ olur, وَ اُدْغِمَتِ الْاُولَى ve birinci sakin dal (aynül fiil) idgam edilir, فِي الثَّانِيَةِ ikinci harekeli dal (lamul fiil) harfine idgam edilir, ثُمَّ sonra, فُتِحَتِ الدَّالُ الثَّانِيَةُ ikinci lamul fiil olan dal fethalanır, لِأَنَّ الْفَتْحَةَ çünkü fetha harekesi, اَخَفُّ الْحَرَكَاتِ harekelerin en hafifidir, وَ يَجُوزُ ve caizdir, تَحْرِيكُهَا onun yani ikinci olan (lamul fiil) dal harfinin harekelenmesi, بِالضَّمِّ damme ile, تَبْعًا tabi olması içindir, لِلْعَيْنِ aynül fiile, وَ الْكَسْرِ ve ikinci olan (lamul fiil) dal harfinin kesrelenmesi de caizdir, لِأَنَّ السَّاكِنَ çünkü sakin harf, إِذَا حُرِّكَ harekelendiğinde,حُرِّكَ بِالْكَسْرِ kesre ile harekelenir, كَمَا يُذْكَرُ zikredildiği gibi, فِي الْاَمْرِ وَ النَّهْىِ emir ve nehy fiillerinde.
Metnin Toplu Manası; Mudaâf olan fiile gelince, aynül fiili sakin ve lamul fiili harekeli olduğunda veya her ikisi de harekeli olduğunda birinci harfi (aynül fiili) ikinci harfe (lamul fiile) idgam etmek vaciptir, lazımdır. Böyle bir idgama vacip idgam denilir. Kesinlikle idgam yapılmalıdır. Misal; mazisi مَدَّ ve muzarisi يَمُدُّ olan mudaâf fiil gibi. Bu fiillerin asılları mazisi مَدَدَ ve muzarisi يَمْدُدُ gibidir. Fiil-i muzari olan يَمْدُدُ fiilindeki birinci dal (aynül fiil) harfinin harekesi mim harfine nakledildi ve fiil يَمُدْدُ oldu. Birinci dal harfi (aynül fiil) sakin olarak kaldı ve dammeli olan ikinci dal (lamul fiil) harfine idgam edildi ve fiil يَمُدُّ oldu. Eğer mudaâf fiilin aynül fiili harekeli olup, lamul fiili sakin olursa oradaki idgama mümteni idgam deriz ve idgam yapılması caiz değildir. Özellikle sakin olan lamul fiili izhar etmek gerekmektedir. Misal; مَدَدْنَ gibi. Eğer mudaâf fiilin aynül fiili ve lamul fiili sakin olursa, ikinci harf yani lamul fiili harekelenir ve sonra birinci harf olan aynül fiil ikinci harf olan lamul fiile idgam edilir, misali; لَمْ يَمُدُّ veya لَمْ يَمُدَّ veya لَمْ يَمُدِّ gibidir. Bu üç harekeyi de kabul eden fiilin aslı لَمْ يَمْدُدْ şeklindedir. Evvela bilmemiz gereken muzari fiilin başında bir cezm edici لَمْ edatı var, لَمْ يَمْدُدْ fiilinde olduğu gibi doğal olarak cezm edilmiş, normalde aynül fiil harekeli, lamul fiil sakin iken idgam mümtenidir ama burada lamul fiilin sakin oluşu arızidir, sonradandır, aslen değildir مَدَدْنَ gibi. Haliyle idgam yapılacaktır. Birinci dal harfi olan aynül fiilin dammesi idgam olabilsin için mim harfine nakledilir ve fiil لَمْ يَمُدْدْ olur. Sonra iki tane sakin dal harfi yani aynül fiil ve lamul fiil iltika-i sakineyn oluşturdurlar. Bunu def etmek için lamul fiil olan ikinci dal harfi harekelendi ve sakin kalan birinci dal olan aynül fiil ise harekelenen ikinci dal harfine yani lamul fiile idgam edildi ve fiil لَمْ يَمُدّ oldu. Ama Harekelenen ikinci dal olan lamul fiile ne harekesi vereceğiz? Bu harekelenmede fetha ehaffül harekat olduğu için tercih edildi ve fiili لَمْ يَمُدَّ şeklinde okuyabiliriz. Yada fiilin aynül fiile tabi olması için dammeleyebiliriz ve fiili لَمْ يَمُدُّ diye okuyabiliriz. Cezm edici edat var diye sonu sakin olacak diye kesreleyebiliriz, çünkü sakin harf harekelenince kesre ile harekelenir emir ve nehy fiillerinde zikredildiği gibi, o halde fiili لَمْ يَمُدِّ diye de okuyabiliriz.