بَابُ الْمُعْتَلاَّتِ وَ الْمُضَاعَفِ وَ الْمَهْمُوزِ؛ اَلْوَاوُ وَ الْيَاءُ إِذَا تَحَرَّكَتَا وَ انْفَتَحَ مَا قَبْلَهُمَا قُلِبَتَا اَلِفًا، نَحْوُ؛ قَالَ وَ كَالَ. مِثَالُهُمَا مِنَ النَّاقِصِ؛ غَزَا وَ رَمَى، وَ تَقُولُ فِي تَثْنِيَتِهِمَا؛ غَزَوَا وَ رَمَيَا، فَلاَ تُقْلَبَانِ اَلِفًا وَ لاَ تُقْلَبَانِ اَيْضًا فِي جَمْعِ الْمُؤَنَّثِ وَ الْمُوَاجَهَةِ وَ نَفْسِ الْمُتَكَلِّمِ. لِأَنَّ الْوَاوَ السَّاكِنَةَ وَ الْيَاءَ السَّاكِنَةَ لاَ تُقْلَبَانِ اَلِفًا إِلاَّ فِي مَوْضِعٍ يَكُونُ فِيهِ سُكُونُهُمَا غَيْرَ اَصْلِىٍّ بِأَنْ نُقِلَتْ حَرَكَتُهُمَا إِلَى مَا قَبْلَهُمَا، نَحْوُ؛ اَقَامَ وَ اَبَاعَ.
بَابُ الْمُعْتَلاَّتِ mutel fiiller, وَ الْمُضَاعَفِ mudaâf fiiller, وَ الْمَهْمُوزِ؛ ve mehmuz fiiller; اَلْوَاوُ vav harfi, وَ الْيَاءُ ve ya harfi, إِذَا تَحَرَّكَتَا ikisi harekeli olduğunda, وَ انْفَتَحَ ve fethalı olursa, مَا قَبْلَهُمَا kendilerinden önceki harf, قُلِبَتَا o iki vav ve ya harfi kalb olur, döner; اَلِفًا elif harfine döner. نَحْوُ؛ buna misal şöyledir; قَالَ “dedi” ve كَالَ “tarttı” gibidir. مِثَالُهُمَا o ikisinin misali, مِنَ النَّاقِصِ nakıs olan fiilde ise şöyledir; غَزَا “savaştı” ve رَمَى “attı” gibidir. وَ تَقُولُ فِي تَثْنِيَتِهِمَا ve sen غَزَا ve رَمَى fiillerinin tesniyeleri için şöyle dersin; غَزَوَا ve رَمَيَا dersin, فَلاَ تُقْلَبَانِ o iki vav ve ya harfi kalbedilmez, اَلِفًا elif harfine. وَ لاَ تُقْلَبَانِ اَيْضًا aynı şekilde vav ve ya harfleri elif harfine kalbedilmez; فِي جَمْعِ الْمُؤَنَّثِ cemi müenneste, وَ الْمُوَاجَهَةِ ve muhataba sigalarında, وَ نَفْسِ الْمُتَكَلِّمِ ve nefsi mütekellimde. لِأَنَّ الْوَاوَ السَّاكِنَةَ çünkü sakin olan vav harfi, وَ الْيَاءَ السَّاكِنَةَ ve sakin olan ya harfi, لاَ تُقْلَبَانِ اَلِفًا elif harfine kalbedilemezler. إِلاَّ ancak kalbedilebilirler, فِي مَوْضِعٍ bir yerde, يَكُونُ فِيهِ orada olur, سُكُونُهُمَا o ikisinin sakin olmaları, غَيْرَ اَصْلِىٍّ asli olmayandır, بِأَنْ نُقِلَتْ حَرَكَتُهُمَا o ikisinin harekesinin nakledilmesiyle,إِلَى مَا قَبْلَهُمَا kendilerinden önceki harfe, نَحْوُ misali şöyledir; اَقَامَ “kaldırdı” ve اَبَاعَ “sattırdı” gibi.
Metnin Toplu Manası; Mutel, mudaâf ve mehmuz fiillerin ilal durumlarına gelince; eğer vav ve ya harfi harekeliyse ve kendilerinden önceki harf ise fethalı ise o halde bu vav ve ya harfi elife döner. Buna misal olarak قَالَ ve كَالَ fiilleri verilebilir. Aşağıdaki tabloda ilalin sürecini anlatacağız.
| Ma Kabli fethalı olan ve kendisi de harekeli olan vav ve ya harfinin elife dönüşmesi | ||
| Mana | İlal | Aslı |
| Dedi | قَالَ | قَوَلَ |
| Tarttı | كَالَ | كَيَلَ |
| Uyudu | نَامَ | نَوِمَ |
| korktu | خَافَ | خَوِفَ |
Vav ve ya harfinin nakıs fiildeki elife dönüşünün misali غَزَا ve رَمَى fiilleri gibi fiillerdir.
| Ma Kabli fethalı olan ve kendisi de harekeli olan vav ve ya harfinin elife dönüşmesi – Nakıs Fiiller için Misal | ||
| Mana | İlal | Aslı |
| Gaza etti | غَزَا | غَزَوَ |
| Attı | رَمَى | رَمَىَ |
رَمَى fiilindeki ى harfi a sesi ile mim harfini okutur. lafızda elif yok ama takdiren elif vardır. Bu غَزَا ve رَمَى fiillerinin tesniyeleri için غَزَوَا ve رَمَيَا dersin. Bu tesniyelerde harekeli vav ve ya elife dönmez. Aynı şekilde bu غَزَا ve رَمَى fiillerinin cemi müennesleri ve muhataba ve nefsi mütekellim sigalarında da vav ve ya elif harfine dönmez. Çünkü sakin vav ve sakin ya elife kalb olamazlar.
| غَزَا nakıs fiili | |||
| cemi | tesniye | müfred | gazvetti |
| غَزَوْا | غَزَوَا | غَزَا | مذكر غائب |
| غَزَوْنَ | غَزَتَا | غَزَتْ | مؤنث غائبه |
| غَزَوْتُمْ | غَزَوْتُمَا | غَزَوْتَ | مذكر مخاطب |
| غَزَوْتُنَّ | غَزَوْتُمَا | غَزَوْتِ | مؤنث مخاطبه |
| غَزَوْنَا | غَزَوْنَا | غَزَوْتُ | نفس متكلم |
Açıklamalar; Öncelikle bilmemiz gereken ilal kuralı; vav ve ya harfi harekeli ise (ki bu harekenin ne olduğu önemli değil, fetha, kesra, damme olabilir) ve kendinden önceki harf de fethalı ise bu müteharrik olan vav ve ya harfleri elif harfine kalb olurlar.
| غَزَوَا | |
| tesniye müzekker gaib nakıs fiilde vav ve ya harfinin elif harfine dönme işlemi neden yapılamaz | |
| Aslı | غَزَوَا |
| İlal | غَزَاا |
| İçtimai sakineyn | غَزَا |
| Eğer vav harfi ilal gereği elif harfine dönseydi غَزَاا şeklinde olduğu gibi iki sakin elif harfi yan yana gelecekti ve içtimai sakineyn durumunda harflerden birisi hazfedilirdi ve ortaya غَزَا çıkardı. Zaten müfred müzekker gaib غَزَا olduğu halde tesniyesine nasıl غَزَا diyebiliriz. Bu karışıklık olmasın için tesniyelerde vav ve ya harfi elife dönmez. | |
Ancak asli olmayan bir sükun ile sakin olan vav ve ya harfi ma kabli harekeli ve kendisi sakin olduğu için elif harfine dönebilir. Buna misal olarak اَقَامَ ve اَبَاعَ fiilleri verilebilir.
| اَقَامَ ve اَبَاعَ fiillerindeki sakin vav harfinin elif harfine dönmesi | ||
| Fiil | اَبَاعَ | اَقَامَ |
| Aslı | اَبْيَعَ | اَقْوَمَ |
| Sahih olan harf, harekeyi taşımaya illetli harften daha muktedirdir. Misallerimizde اَقْوَمَ ve اَبْيَعَ fiillerinde وَ ve يَ harflerinin harekelerini kendilerinden önceki sahih harflere veriririz. Bundan sonra fiiller; | ||
| Hareke veriş | اَبَيْعَ | اَقَوْمَ |
| Vav ve ya sakin ama ma kablindeki harfler harekeli olursa normalde elife dönemezler ama buradaki Vav ve ya harflerinin sükunu asli olmayan bir sükundur. Çünkü harekelerini ma kablindeki harflere verdiler. Dolayısıyla sakin vav ve ya elif harfine dönüşebilirler. Sonrasında ise; | ||
| Son hali | اَبَاعَ | اَقَامَ |