وَ أَمَّا الْمُضَارِعُ؛ فَهُوَ مَا كَانَ فِي أَوَّلِهِ إِحْدَى الزَّوَائِدِ الْأَرْبَعِ، وَ هِيَ الْهَمْزَةُ وَ النُّونُ وَ الْيَاءُ وَ التَّاءُ. تُجْمَعُهَا أَتَيْنَ أَوْ أَنَيْتَ وَ نَأْتِى. فَالْهَمْزَةُ؛ لِلْمُتَكَلِّمِ وَحْدَهُ، وَ النُّونُ؛ لَهُ إِذَا كَانَ مَعَهُ غَيْرُهُ، وَ التَّاءُ؛ لِلْمُخَاطَبِ مُفْرَدًا أَوْ مُثَنًّى أَوْ مُجْمُوعًا مُذَكَّرًا كَانَ أَوْ مُؤَنَّثًا وَ لِلْغَائِبَةِ الْمُفْرَدَةِ وَ الْمُثَنَّاةِ، وَ الْيَاءُ؛ لِلْغَائِبِ الْمُذَكَّرِ مُفْرَدًا أَوْ مُثَنًّى أَوْ مَجْمُوعًا وَ لِجَمْعِ الْمُؤَنَّثَةِ الْغَائِبَةِ. وَ هَذَا يَصْلُحُ لِلْحَالِ وَ الْإِسْتِقْبَالِ تَقُولُ يَفْعَلُ الْآنَ وَ يُسَمَّى حَالاً وَ حَاضِرًا وَ يَفْعَلُ غَدًا وَ يُسَمَّى مُسْتَقْبَلاً. فَإِذَا أَدْخَلْتَ عَلَيْهِ السِّينَ أَوْ سَوْفَ فَقُلْتَ سَيَفْعَلُ أَوْ سَوْفَ يَفْعَلُ إِخْتَصَّ بِزَمَانِ الْإِسْتِقْبَالِ وَ إِذَا أَدْخَلْتَ عَلَيْهِ لاَمُ الْاِبْتِدَاءِ إِخْتَصَّ بِزَمَانِ الْحَالِ، نَحْوُ؛ لَيَفْعَلُ.
وَ أَمَّا الْمُضَارِعُ fiili muzariye gelince; فَهُوَ o fiil-i muzari ki; مَا كَانَ فِي أَوَّلِهِ o fiil-i muzarinin evveli olur; إِحْدَى الزَّوَائِدِ الْأَرْبَعِ dört ziyadeden (harf ziyadesi) biri olur. وَ هِيَ ve o dört ziyade; الْهَمْزَةُ hemze (أ) ve وَ النُّونُ nun (ن) ve الْيَاءُ ya (ي) ve التَّاءُ ta (ت) harfleridir. تُجْمَعُهَا o dört zaid harfi şu lafızlar toplar; أَتَيْنَ (elif-ta-ya-nun), أَوْ أَنَيْتَ veya (elif-nun-ya-ta), وَ نَأْتِى ve (nun-elif-ta-ya). Bu dört zaid harfi tarif edelim. Birincisi olan فَالْهَمْزَةُ hemzeye gelince; لِلْمُتَكَلِّمِ وَحْدَهُ nefs-i mütekellim vahde içindir, misal; أَنْصُرُ (ben yardım ediyorum) gibi. İkincisi olan وَ النُّونُ nun harfine gelince; لَهُ ona yani nefs-i mütekellime delalet etsin diye vaz edilir, o nefsi mütekellim ki; إِذَا كَانَ olduğunda, مَعَهُ onunla (nefs-i mütekellim vahde olan tek bir kişi ile beraber olduğu halde), غَيْرُهُ ondan (nefs-i mütekellimden başkası). Kısacası nefs-i mütekellim vahde için elif muzarinin başına gelir, nefs-i mütekellim meâl gayr için nun muzarinin başına gelir. Nun’a misal; نَنْصُرُ (biz yardım ediyoruz) gibi. Üçüncüsü olan وَ التَّاءُ ta harfine gelince; لِلْمُخَاطَبِ مُفْرَدًا müfred muhatab içindir, misal; تَنْصُرُ (sen mz. Yardım ediyorsun), أَوْ مُثَنًّى veya müsenna (tesniye) muhatab içindir, misal; تَنْصُرَاَنِ (siz ikiniz mz. Yardım ediyorsunuz), أَوْ مُجْمُوعًا veya cemi muhatab içindir, misal; تَنْصُرُونَ (sizler mz. Yardım ediyorsunuz). Bu ta harfinin gelmesi مُذَكَّرًا müzekkerlerde böyle olabilir, كَانَ أَوْ مُؤَنَّثًا eğer müennes muhataba olursa da ta harfi yine gelir, misalleri; تَنْصُرِينَ (sen mn. Yardım ediyorsun) ve تَنْصُرَاَنِ (siz ikiniz mn. Yardım ediyorsunuz) ve تَنْصُرْنَ (sizler mn. Yardım ediyorsunuz) gibidir. Bu ta harfi daha وَ لِلْغَائِبَةِ الْمُفْرَدَةِ müfred müennes gaibeye delalet etsin diye vaz edilir, misal; تَنْصُرُ (mn. yardım ediyor) gibi. Ve daha وَ الْمُثَنَّاةِ müsenna yani tesniye müennes gaibeye delalet etsin diye vaz edilir, misal; تَنْصُرَانِ (mn. O ikisi yardım ediyor) gibi. Dördüncüsü وَ الْيَاءُ ya harfine gelince; لِلْغَائِبِ الْمُذَكَّرِ müzekker gaib için vaz edilmiştir, o müzekker gaibler ki; مُفْرَدًا müfreddir, misal; يَنْصُرُ (mz. O yardım ediyor), أَوْ مُثَنًّى veya müsennadır, misal; يَنْصُرَانِ (mz. O ikisi yardım ediyor), أَوْ مَجْمُوعًا veya cemidir, misal; يَنْصُرُونَ (mz. Onlar yardım ediyor) gibi. Daha ne için vaz edilmiştir bu ya harfi; وَ لِجَمْعِ الْمُؤَنَّثَةِ الْغَائِبَةِ cemi müennes gaibeye delalet etsin diye vaz edilmiştir, misal; يَنْصُرْنَ (mn. Onlar yardım ediyorlar) gibi. وَ هَذَا ve bu fiil-i muzari; يَصْلُحُ selahiyeti (öyle bir durumu) vardır, لِلْحَالِ fiildeki hadesin şimdiki zamanda yapıldığına delalet etmeye selahiyeti vardır. وَ الْإِسْتِقْبَالِ ve aynı şekilde fiildeki hadesin gelecek zamanda yapılacağına delalet etmeye selahiyeti vardır. تَقُولُ sen dersin ki; يَفْعَلُ الْآنَ “O şu anda yapıyor” diye, يُسَمَّى bu durum isimlendirilir; حَالاً hal diye, وَ حَاضِرًا ve hazır diye isimlendirilir. وَ يَفْعَلُ غَدًا “O yarın yapacak” dersen, يُسَمَّى bu durum isimlendirilir; مُسْتَقْبَلاً müstakbel diye tesmiye olunur. فَإِذَا أَدْخَلْتَ sen dahil ettiğinde, عَلَيْهِ onun (fiil-i muzarinin) üzerine, السِّينَ sin harfini, أَوْ سَوْفَ veya sevfe harfini, bu harfleri dahil edince فَقُلْتَ dersin ki; سَيَفْعَلُ “O yapacak” diye. أَوْ veya; سَوْفَ يَفْعَلُ “O sonra yapacak” diye. Sin veya sevfe edatlarını fiil-i muzarinin evveline dahil edersen إِخْتَصَّ o fiil-i muzari mahsus olur, بِزَمَانِ الْإِسْتِقْبَالِ gelecek (istikbâl) zamana. وَ إِذَا أَدْخَلْتَ عَلَيْهِ ve sen fiil-i muzarinin üzerine dahil ettiğinde, neyi? لاَمُ الْاِبْتِدَاءِ lam ul-ibtidayı (ibtida lâm’ını), إِخْتَصَّ o fiil-i muzari mahsus olur, neye? بِزَمَانِ الْحَالِ şimdiki (hâl) zamana. نَحْوُ şu gibidir; لَيَفْعَلُ “O şimdi yapıyor” gibi.
Metnin Toplu Manası: Muzari fiiline gelince; O fiil-i muzari evvelinde dört zaid harften biri olan fiildir. O zaid harfler; hemze, nun, ya ve ta. Bu zaid harfleri أَتَيْنَ veya أَنَيْتَ veya نَأْتِى kelimeleri cem eder. Hıfz etmemiz için kolaylık olsun için. Şimdi bu 4 zaid harfin niçin vaz edildiğine gelelim. Hemze; tek olan mütekellime delalet etsin diye vaz edilmiştir. Yani nefs-i mütekellim vahde için, misal; أَنْصُرُ gibi. Nun harfi; Mütekellim ile beraber başka biri olduğu vakitte, mütekellime delalet etsin diye vaz edilmiştir. Yani nefs-i mütekellim meâl gayr için, misal; نَنْصُرُ gibi. Ta harfi; Kelam kendisine yöneltilen müfred, müsenna veyahut cemi olan zatlara delalet etsin diye vaz edilmiştir. Yani müfred, tesniye ve cemi müzekker muhatab için, misalleri; تَنْصُرُ ve تَنْصُرَانِ ve تَنْصُرُونَ gibidir. Ve ta harfi müfred müennes gaibe ve müfred müsenna gaib için de vaz edilmiştir, misalleri; تَنْصُرُ ve تَنْصُرَانِ gibidir. Ya harfi; Kendisi hakkında konuşulan müfred, müsenna ve cemi müzekker gaib zatlara delalet etsin diye vaz edilmiştir, misalleri; يَنْصُرُ ve يَنْصُرَانِ ve يَنْصُرُونَ gibidir. Aynı zamanda ya harfi, kendisi hakkında konuşulan cemi müennes muhataba için de vaz edilir, misal; يَنْصُرْنَ gibi. Fiil-i muzarinin, fiildeki hadesinin şimdiki ve gelecek zamanda yapıldığına delalet etmeye selâhiyeti vardır. يَفْعَلُ الْآنَ “O şimdi yapıyor” dersin ve bu fiil-i Muzariyi hal, hazır diye isimlendirirsin. يَفْعَلُ غَدًا “O yarın yapacak” dersin ve bu fiil-i Muzariyi müstakbel (geleceğe tahsis edilmiş) diye isimlendirirsin. Sen fiil-i muzarinin evveline sin edatını dahil ettiğinde سَـيَفْعَلُ “O yapacak” dersin ve sevfe edatını dahil ettiğinde ise سَوْفَ يَفْعَلُ “O sonra yapacak” dersin. Bu sin ve sevfe edatlarını dahil ettiğinde fiil-i muzari gelecek zamana mahsus olur. Eğer fiil-i muzarinin evveline lamul ibtida dahil edersen, o halde fiil-i muzari şimdiki zamana mahsus olur. Misal; لَـيَفْعَلُ “O şimdi yapıyor” gibi.
| جمع | مثنى | مفرد | Muzari | ||||
| يَنْصُرُونَ | يَنْصُرَانِ | يَنْصُرُ | Ya | ||||
| يَنْصُرْنَ | تَنْصُرَانِ | تَنْصُرُ | Ya | Ta | Ta | ||
| تَنْصُرُونَ | تَنْصُرَانِ | تَنْصُرُ | Ta | ||||
| تَنْصُرْنَ | تَنْصُرَانِ | تَنْصُرِينَ | Ta | ||||
| نَنْصُرُ | أَنْصُرُ | Nun | Hemze | ||||