فَصْلٌ فِي الْفَوَائِدِ، اللاَّزِمُ؛ يَصِيرُ مُتَعَدِّيًا بِاَحَدِ ثَلاَثَةِ اَسْبَابٍ بِزِيَادَةِ الْهَمْزَةِ فِي أَوَّلِهِ وَ حَرْفِ الْجَرِّ وَ تَشْدِيدِ عَيْنِهِ، نَحْوُ؛ اَخْرَجْتُهُ وَ خَرَّجْتُهُ وَ خَرَجْتُ بِهِ مِنَ الدَّارِ، وَ بِحَذْفِ التَّاءِ مِنْ تَفَعَّلَ وَ تَفَعْلَلَ مُشَدَّدَةَ الْعَيْنِ وَ مُكَرَّرَةَ اللاَمِ. وَ الْمُتَعَدِّى؛ يَصِيرُ لاَزِمًا بِحَذْفِ اَسْبَابِ التَّعْدِيَّةِ أَوْ بِنَقْلِهِ إِلَى بَابِ اِنْكَسَرَ. وَ بَابُ فَعْلَلَ؛ يَصِيرُ لاَزِمًا بِزَيَادَةِ التَّاءِ فِي أَوَّلِهِ. وَ لاَ يَجِئُ الْمَفْعُولُ بِهِ وَ الْمَجْهُولُ مِنَ اللاَّزِمِ لِأَنَّ اللاَّزِمَ مِنَ الْاَفْعَالِ هُوَ مَا لاَ يَحْتَاجُ إِلَى الْمَفْعُولِ بِهِ وَ الْمُتَعَدِّى بِخِلاَفِهِ.
فَصْلٌ فِي الْفَوَائِدِ bir takım faildeler hakkında fasıl; اللاَّزِمُ lazım fiil, يَصِيرُ döner, مُتَعَدِّيًا müteaddiye, بِاَحَدِ ثَلاَثَةِ اَسْبَابٍ üç sebepten biriyle; بِزِيَادَةِ الْهَمْزَةِ hemzenin ziyade edilmesiyle, فِي أَوَّلِهِ o lazım fiilin evveline, وَ حَرْفِ الْجَرِّ ve lazım fiilin harfi cerr almasıdır, وَ تَشْدِيدِ عَيْنِهِ ve lazım fiilin aynül fiilinin şeddelenmesidir. نَحْوُ؛ misalleri şöyledir; مِنَ الدَّارِ اَخْرَجْتُهُ “Onu evden çıkarttım” terkibinde خَرَجَ lazım fiil iken başına bir hemzenin gelmesiyle müteaddi olmuştur. خَرَّجْتُهُ مِنَ الدَّارِ “Onu evden çıkarttım” terkibinde خَرَجَ lazım fiil iken başına bir hemzenin gelmesiyle müteaddi olmuştur. خَرَجْتُ بِهِ مِنَ الدَّارِ “Onu evden çıkardım” terkibinde ise harfi cerr ile zamir meful konumuna geçmiştir ve failin fiili mefule geçmiştir, bu harfi cerr lazım olan fiili müteaddi yapmıştır. وَ بِحَذْفِ التَّاءِ ve ta harfinin hazfiyle lazım fiil müteaddiye döner; مِنْ تَفَعَّلَ tefe’âle babının başındaki te harfi, وَ تَفَعْلَلَ ve tefe’lele babının başındaki te harfinin hazfiyle. Zaten تَفَعَّلَ babından te atılırsa فَعَّلَ müteaddi fiil olur, تَفَعْلَلَ babından te atılınca da تفَعْلَلَ müteaddi fiil olur, biri ifal babı diğer tefil babından mazi fiillerdir. مُشَدَّدَةَ الْعَيْنِ aynül fiili şeddeli olduğu halde, yani تَفَعَّلَ babında, وَ مُكَرَّرَةَ اللاَمِ lamın tekrarıyla, yani تَفَعْلَلَ babında. وَ الْمُتَعَدِّى؛ ve müteaddi fiil; يَصِيرُ لاَزِمًا lazım fiile döner, بِحَذْفِ اَسْبَابِ التَّعْدِيَّةِ tadiyyet sebeplerinin hazfedilmesiyle, أَوْ بِنَقْلِهِ veya onu yani müteaddi fiilin nakliyle, إِلَى بَابِ اِنْكَسَرَ inkesera (اِنْفِعَالْ babına) babına. وَ بَابُ فَعْلَلَ ve dehrece babı, يَصِيرُ لاَزِمًا بِزَيَادَةِ التَّاءِ فِي أَوَّلِهِ başına bir te harfi ziyadesiyle lazım fiile dönüşür, yani دَحْرَجَ “yuvarladı” iken تَدَحْرَجَ “yuvarlandı” olur. وَ لاَ يَجِئُ الْمَفْعُولُ بِهِ mefulün bih gelmez, وَ الْمَجْهُولُ ve meçhul de gelmez, مِنَ اللاَّزِمِ lazım fiilden, لِأَنَّ اللاَّزِمَ çünkü lazım fiil, مِنَ الْاَفْعَالِ öyle fiillerdendir ki; هُوَ مَا لاَ يَحْتَاجُ o fiiller ihtiyaç duymaz, إِلَى الْمَفْعُولِ بِهِ mefulün bihe ihtiyaç duymaz, وَ الْمُتَعَدِّى ve müteaddi fiil ise; بِخِلاَفِهِ onun yani lazım fiilin hilafınadır yani tam tersidir.
Metnin Toplu Manası; Yazılacaklar bu kitap hakkında faideler içeren bir fasıldır. Lazım olan bir fiili 3 şekilde müteaddi yapabiliriz. Evvela lazım fiilin başına bir hemze getirerek yaparız, buna misal; اَخْرَجَ “çıkardı” gibi. İkinci olarak harfi cerr ilave edilir, buna misal; خَرَجْتُ بِهِ “Onu çıkardım” gibi. Üçüncü olarak lazım fiilin aynül fiilini şeddeleriz, buna misal; خَرَّجَ زَيْدٌ الْمَالَ “Zeyd malı çıkarttı” gibidir. Biliniz ki خَرَجَ “çıktı” fiili tek başına lazım bir fiildir, misal; خَرَجَ زَيْدٌ “Zeyd çıktı” gibi. Bunlarla beraber تَكَسَّرَ ve تَدَحْرَجَ bablarından te harfini hazf edersek yine lazım fiili müteaddi fiil yaparız. Müteaddi fiili lazım fiil yapmak için sadece o fiili müteaddi yapan sebepleri hazfetmemiz lazımdır, misal; اَخْرَجَ “çıkardı” fiilinden hemzeyi hazf edersek müteaddilik özelliği kalmaz, خَرَجَ olur. Müteaddi bir fiili اِنْكَسَرَ yani اِنْفِعَالْ babına nakletmek ile lazım fiil elde edebiliriz. فَعْلَلَ yani rübai mücerred olan دَحْرَجَ babının başına bir te harfi ziyade edersek yine müteaddi olan fiili lazım yaparız, misal; تَدَحْرَجَ gibi. Lazım fiillerden asla mefulün bih ve meçhul fiil gelmez. Çünkü lazım fiil mefule ihtiyaç duymaz, hadesi failin kendi nefsinde vaki olur, haliye meçhule de sirayet etmez. Ama müteaddi fiil lazım fiilin tam tersidir, onun hilafınadır.