Sülasi Mezid Rübai

مِثَالُ الثُّلاَثِىِّ الْمَزِيدِ فِيهِ؛ اَخْرَجَ يُخْرِجُ اِخْرَاجًا فَهُوَ مُخْرِجٌ وَ ذَاكَ مُخْرَجٌ وَ الْاَمْرُ اَخْرِجْ وَ النَّهْىُ لاَ تُخْرِجْ بِضَمِّ التَّاءِ وَ كَسْرِ الرَّاءِ فِيهِمَا. وَ قَدْ حُذِفَتْ اَلْهَمْزَةُ مِنْ مُسْتَقْبَلِ هَذَا الْبَابِ لِئَلاَّ يَجْتَمِعَ هَمْزَتَانِ فِي نَفْسِ الْمُتَكَلِّمِ، وَ كَذَالِكَ حُذِفَتْ مِنَ الْفَاعِلِ وَ الْمَفْعُولِ وَ اَمْرُ الْغَائِبِ وَ نَهْىِ اِطَّرَادًا لِلْبَابِ وَ خَرَّجَ يُخَرِّجُ تَخْرِيجًا وَ تَخْرِجَةٌ بِكَسْرِ الرَّاءِ وَ فَتْحِ التَّاءِ فِيهِمَا، فَهُوَ مُخْرِجٌ وَ ذَاكَ مُخْرَجٌ، وَ الْاَمْرُ خَرِّجْ، وَ النَّهْىُ لاَ تُخَرِّجْ بِضَمِّ التَّاءِ وَ كَسْرِ الرَّاءِ فِيهِمَا. وَ خَاصَمَ يُخَاصِمُ بِكَسْرِ الصَّادِ، مُخَاصَمَةً بِفَتْحِ الصَّادِ، وَ خِصَامًا بِكَسْرِ الْخَاءِ، فَهُوَ مُخَاصِمٌ وَ ذَاكَ مُخَاصَمٌ، وَ الْاَمْرُ خَاصِمْ، وَ النَّهْىُ لاَ تُخَاصِمْ وَ مَجْهُولُ الْمَاضِى خُوصِمَ إِلَى آخِرِهِ وَ مَخْهُولُ الْمُضَارِعِ يُخَاصَمُ بِفَتْحِ الصَّادِ.

مِثَالُ الثلاثى الْمَزِيدِ فِيهِ Sülasi Mezid Fiyh Sigalara Misal; (İfal Babı için) Mazi اَخْرَجَ ve muzari يُخْرِجُ ve masdar اِخْرَاجًا ve ismi fail فَهُوَ مُخْرِجٌ ve ismi meful وَ ذَاكَ مُخْرَجٌ ve وَ الْاَمْرُ emir fiili اَخْرِجْ ve وَ النَّهْىُ nehy fiili لاَ تُخْرِجْ şeklinde بِضَمِّ التَّاءِ وَ كَسْرِ الرَّاءِ ta harfinin dammesi ve ra harfinin kesresiyledir, فِيهِمَا o ikisinde yani emir ve nehy fiilinde ra harfleri kesrelidir. وَ قَدْ حُذِفَتْ اَلْهَمْزَةُ ve bazen hemze hazfedilir; مِنْ مُسْتَقْبَلِ yani muzari fiilden, هَذَا الْبَاب bu bab için, لِئَلاَّ olmaması için, bu ibarenin aslı لِ+أَنْ+لاَ şeklindedir. يَجْتَمِعَ هَمْزَتَانِ iki hemzenin toplanmaması içindir, فِي نَفْسِ الْمُتَكَلِّمِ nefsi mütekellimde, وَ كَذَالِكَ ve aynı şekilde, حُذِفَتْ مِنَ الْفَاعِلِ وَ الْمَفْعُولِ وَ اَمْرُ الْغَائِبِ وَ نَهْىِ hemze ismi failden, ismi mefulden, emri gaipten ve nehy fiilinden hazfedildi, اِطَّرَادًا muttarid (ölçülü, eşit) olsun diye, لِلْبَابِ ifal babı için. (Tefil Babı için) Mazisi خَرَّجَ ve muzarisi يُخَرِّجُ ve kıyasi  masdar تَخْرِيجًا ve semai masdar وَ تَخْرِجَةٌ ve بِكَسْرِ الرَّاءِ وَ فَتْحِ التَّاءِ فِيهِمَا، her iki masdarda da ta harfi fethalı ve ra harfi kesrelidir. İsmi fail فَهُوَ مُخْرِجٌ ve ismi meful وَ ذَاكَ مُخْرَجٌ ve وَ الْاَمْرُ emir fiili خَرِّجْ ve وَ النَّهْىُ nehy fiili لاَ تُخَرِّجْ şeklinde بِضَمِّ التَّاءِ وَ كَسْرِ الرَّاءِ فِيهِمَا emir ve nehy fiilinin kesresi dammeyle ve ra harfinin kesresiyledir. (Mufa’âle babı için) mazisi خَاصَمَ ve muzarisi يُخَاصِمُ ve بِكَسْرِ الصَّادِ sad harfinin kesresiyledir. Kıyasi masdarı مُخَاصَمَةً ve بِفَتْحِ الصَّادِ sad harfinin fethasıyla ve semai masdarı وَ خِصَامًا ve بِكَسْرِ الْخَاءِ kha harfinin kesresiyledir, ismi fail فَهُوَ مُخَاصِمٌ ve ismi meful وَ ذَاكَ مُخَاصَمٌ ve وَ الْاَمْرُ emir fiili خَاصِمْ ve وَ النَّهْىُ nehy fiili لاَ تُخَاصِمْ ve وَ مَجْهُولُ الْمَاضِى mufa’ale babının meçhul mazisi ise خُوصِمَ ve إِلَى آخِرِهِ ilâ ahiri… وَ مَخْهُولُ الْمُضَارِعِ ve muzarinin meçhulü ise يُخَاصَمُ şeklindedir, بِفَتْحِ الصَّادِ sad harfinin fethasıyladır.

Metnin Toplu Manası; Bu derste “Sülasi Mezid Rübai” olan if’âl, tef’îl ve mufa’âle bablarının emsile-i muttaridesi verilmiştir. İf’âl babının mazi fiili اَخْرَجَ ve muzari fiili يُخْرِجُ ve masdarı اِخْرَاجًا ve ismi faili مُخْرِجٌ ve ismi mefulu مُخْرَجٌ ve emir fiili اَخْرِجْ ve nehy fiili لاَ تُخْرِجْ şeklindedir. İf’âl babının muzari vezninden hemze hazfedilir. Bunun nedeni nefs-i mütekellimde iki hemzenin toplanmaması içindir. Aynı şekilde ism-i fail, ism-i meful, emr-i gaib ve nehy-i gaib için if’âl babında muttarid olsun diye hemzeler hazfedilmiştir. Tef’îl Babının Mazisi خَرَّجَ ve muzarisi يُخَرِّجُ ve kıyasi masdarı تَخْرِيجًا ve semai masdarı تَخْرِجَةٌ ve her iki masdarda da ta harfi fethalı ve ra harfi kesrelidir. İsmi faili مُخْرِجٌ ve ismi mefulu مُخْرَجٌ ve emir fiili خَرِّجْ ve nehy fiili لاَ تُخَرِّجْ şeklindedir. Mufa’âle Babının mazisi خَاصَمَ ve muzarisi يُخَاصِمُ ve kıyasi masdarı مُخَاصَمَةً ve semai masdarı خِصَامًا ve ismi faili مُخَاصِمٌ ve ismi mefulu مُخَاصَمٌ ve emir fiili خَاصِمْ ve nehy fiili لاَ تُخَاصِمْ ve mufa’âle babının meçhul mazisi ise خُوصِمَ ve muzarisinin meçhulü ise يُخَاصَمُ şeklindedir. Bu babların tüm emsile-i muhtelife çekimlerini ve emsile-i muttaride çekimlerini bina kitabında ele alacağımız için bir daha buraya yazmaya gerek görmedik.