İddesera ve İssakale Fiilleri

وَ أَمَّا اِدَّثَرَ وَ اِثَّاقَلَ، فَاَصْلُ الْأَوَّلِ تَدَثَّرَ كَتَكَسَّرَ وَ اصْلُ الثَّانِى تَثَاقَلَ كَتَصَالَحَ، فَاُدْغِمَتِ التَّاءُ فِيهِمَا بَعْدَ قَلْبِهَا فِي تَدَثَّرَ دَالاً وَ فِي تَثَاقَلَ ثَاءً ثُمَّ اُدْخِلَتْ هَمْزَةُ الْوَصْلِ لِيُمْكِنَ الْاِبْتِدَاءُ بِهَا لِأَنَّ السَّاكِنَ لاَ يُبْتَدَأُ بِهِ وَ تَصْرِيفُهُمَا اِدَّثَرَ يَدَّثَّرُ بِفَتْحِ التَّاءِ فِيهَمَا، اِدَّثُّرًا بِضَمِّ التَّاءِ، فَهُوَ مُدَّثِّرٌ بِكَسْرِ التَّاءِ، وَ الاَمْرُ؛ اِدَّثَّرْ، وَ النَّهْىُ؛ لاَ تَدَّثَّرْ بِفَتْحِ التَّاءِ فِيهِمَا وَ بِفَتْحِ الدَّالِ وَ التَّشْدِيدِ فِي الْجَمِيعِ. وَ اثَّاقَلَ يَثَّاقَلُ اِثَّاقُلاً بِضَمِّ الْقَافِ، فَهُوَ مُثَّاقِلٌ بِكَسْرِ الْقَافِ وَ ذَاكَ مُثَّاقَلٌ بِفَتْحِ الْقَافِ، وَ الْاَمْرُ؛ اِثَّاقَلْ، وَ النَّهْىُ؛ لاَ تَثَّاقَلْ بِفَتْحِ الْقَافِ فِيهِمَا، وَ الثَّاءُ مُشَدَّدَةٌ فِي الْجَمِيعِ.

وَ أَمَّا اِدَّثَرَ وَ اِثَّاقَلَ، iddesera ve issakale fiillerinin çekimlerine gelince; فَاَصْلُ الْأَوَّلِ birincisinin yani اِدَّثَرَ fiilinin aslı; تَدَثَّرَ “gizledi” şeklindedir كَ yani تَكَسَّرَ gibi tefe’ûl babı gibidir. وَ اصْلُ الثَّانِى ve ikincisinin yani اِثَّاقَلَ fiilinin aslı تَثَاقَلَ “ağır oldu” şeklindedir كَ yani تَصَالَحَ gibi tefa’ûl babı gibidir. فَاُدْغِمَتِ التَّاءُ فِيهِمَا o ikisinde yani تَدَثَّرَ ve تَثَاقَلَ fiillerindeki ta harfleri idgam olmuştur. Tabiki bu idgam olmadan önce bazı şeyler var; بَعْدَ قَلْبِهَا bu ta harfinin kalb edilmesi, döndürülmesi, فِي تَدَثَّرَ tedessera fiilindeki ta harfinin, دَالاً dal harfine kalb edilmesinden sonra o idgam olmuştur. Çünkü تَدَثَّرَ fiilindeki ta harfi dal harfine kalb olunca fiil دَدَثَّرَ gibi olur. İki dal harfi yanyana gelmeye görsün hemen idgam olur. Aynı cinsten iki harekeli harf bir araya gelirse idgam vacip olur. Harekeleri de aynı olduğu için dal harfi şeddelenir ve دَّثَرَ olur. Tabi bu fiili bu şekilde okuyamayız, diğer fiili de anlatalım vasıl hemzesine geleceğiz. وَ فِي تَثَاقَلَ aynı şekilde tesakale fiilindeki te harfi ثَاءً se harfine kalb olur ve fiil ثَثَاقَلَ gibi olur. İki se harfi yanyana gelince idgam vacip olur ve fiilimiz ثَّاقَلَ şeklinde döner. Bu دَّثَرَ ve ثَّاقَلَ fiilleri bu şekilde okunmaz, öyleyse ثُمَّ اُدْخِلَتْ هَمْزَةُ الْوَصْلِ bu hallerinden sonra onlara vasıl hemzesi dahil olur, لِيُمْكِنَ الْاِبْتِدَاءُ بِهَا bu fiillere başlayabilmek mümkün olsun için, لِأَنَّ السَّاكِنَ çünkü sakin olan harf, لاَ يُبْتَدَأُ بِهِ onunla bir fiil veya isim okunmaz, başlanamaz. Vasıl hemzesinden sonra fiillerimiz اِدَّثَرَ ve اِثَّاقَلَ olmuştur. Vasıl hemzesinin kesreli olduğu bilelim. Çünkü bu iki fiilinde muzarilerinin aynül fiillerine bakınca (idgam ve ibdalsiz halleri için) تَدَثَّرَ için يَتَدَثَّرُ olduğundan aynül fiil fethalıdır, o halde vasıl hemzesi kesreli gelir. تَثَاقَلَ için يَتَثَاقَلُ olduğundan aynül fiil fethalıdır, o halde vasıl hemzesi kesreli gelir. وَ تَصْرِيفُهُمَا ve o ikisinin tasrifine gelince; mazi اِدَّثَرَ ve muzari يَدَّثَّرُ şeklindedir, بِفَتْحِ التَّاءِ فِيهَمَا her ikisinde de (mazi-muzari) ta harfi fethalıdır. Kıyasi masdarı اِدَّثُّرًا şeklinde olup بِضَمِّ التَّاءِ ta harfinin dammesiyledir. İsmi faili فَهُوَ مُدَّثِّرٌ şeklinde olup بِكَسْرِ التَّاءِ ta harfi kesrelidir. وَ الاَمْرُ ve emir fiili اِدَّثَّرْ ve وَ النَّهْىُ nehy fiili لاَ تَدَّثَّرْ şeklinde olup بِفَتْحِ التَّاءِ فِيهِمَا وَ بِفَتْحِ الدَّالِ وَ التَّشْدِيدِ فِي الْجَمِيعِ ta harfi nehy ve emir fiilinde fethalıdır, dal harfi tüm bablarda şeddeli ve fethalıdır. İkinci olan fiilin tasrifine gelince; mazisi وَ اثَّاقَلَ ve muzarisi يَثَّاقَلُ ve kıyasi masdarı اِثَّاقُلاً şeklinde olup بِضَمِّ الْقَافِ kaf harfi dammelidir. İsmi faili فَهُوَ مُثَّاقِلٌ şeklinde olup بِكَسْرِ الْقَافِ kaf harfi kesrelidir. İsmi mefulü وَ ذَاكَ مُثَّاقَلٌ şeklinde olup بِفَتْحِ الْق kaf harfinin fethasıyladır. وَ الْاَمْرُ؛ ve emir fiili اِثَّاقَلْ ve وَ النَّهْىُ nehy fiili لاَ تَثَّاقَلْ şeklinde olup بِفَتْحِ الْقَافِ kaf harfi fethalıdır, فِيهِمَا  o ikisinde yani emir ve nehy fiillerinde. وَ الثَّاءُ ve se harfi ise مُشَدَّدَةٌ şeddelidir, فِي الْجَمِيعِ bütün bablarda.

Metnin Toplu Manası; İddesera fiilinin aslı تَفَعُّلْ babından تَدَثَّرَ şeklinde, issakale fiilinin aslı ise تَفَاعُلْ babından تَثَاقَلَ şeklindedir. Misal olarak اِثَّقَالَ aynı تَصَالَحَ gibi, اِدَّثَرَ aynı تَكَسَّرَ gibidir, tabi te harfleri var iken. Bundan sonra تَدَثَّرَ fiilinin başındaki te harfi dal harfine döner ve دَدَثَّرَ şeklini alır, idgam ile دَّثَّرَ ve vasıl hemzesi ile de اِدَّثَّرَ olur. تَثَاقَلَ fiilinde de aynı şeyler geçerlidir. Te harfi se harfine döner ve ثَثَاقَلَ şeklini alır, idgam ile ثَّاقَلَ ve vasıl hemzesi ile de اِثَّاقَلَ olur. Aşağıdaki tablolarda mevcuttur. Bu fiillerde idgam olduktan sonra bu fiillere başlayabilmek için vasıl hemzesine ihtiyaç duyduk, çünkü sakin olan harfle başlanamaz.