Sülasi ve Rübai Mezid

وَ أَمَّا الْمَزِيدُ فِيهِ؛ فَنَوْعَانِ مَزِيدٌ عَلَى الثُّلاَثِىِّ وَ الْمَزِيدُ عَلَى الرُّبَاعِىِّ. فَمَزِيدُ الثُّلاَثِىِّ أَرْبَعَةَ عَشَرَ بَابًا، وَ هِيَ ثَلاَثَةَ أَنْوَاعٍ؛ رُبَاعِىٌّ، خُمَاسِىٌّ، سُدَاسِىٌّ. فَالرُّبَاعِىُّ عَلَى ثَلاَثَةَ أَبْوَابٍ؛ اَفْعَلَ و فَعَّلَ بِتَشْدِيدِ الْعَيْنِ وَ فَاعَلَ. وَ الْخُمَاسِىُّ خَمْسَةُ أَبْوَابٍ؛ اِنْفَعَلَ وَ اِفْتَعَلَ وَ اِفْعَلَّ بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ وَ تَفَعَّلَ بِتَشْدِيدِ الْعَيْنِ وَ تَفَاعَلَ. وَ السُّدَاسِىُّ سِتَّةُ أَبْوَابٍ؛ اِسْتَفْعَلَ وَ اِفْعَوْعَلَ وَ اِفْعَوَّلَ بِتَشْدِيدِ الْوَاوِ وَ اِفْعَنْلَلَ وَ اِفْعَنْلَى وَ اِفْعَالَّ بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ.  وَ مَزِيدُ الرُّبَاعِىُّ ثَلاَثَةُ أَبْوَابٍ؛ اِفْعَنْلَلَ وَ اِفْعَلَلَّ بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ اَلْآخِيرَةِ وَ تَفَعْلَلَ.

وَ أَمَّا الْمَزِيدُ فِيهِ؛ ve mezidün fiyh’e yani mücerred fiiller üzerine ziyade harf alıp mezid olan fiillere gelince; فَنَوْعَانِ iki nevdir. مَزِيدٌ عَلَى الثُّلاَثِىِّ sülasi üzerine mezid, وَ الْمَزِيدُ عَلَى الرُّبَاعِىِّ ve rübai üzerine mezid. فَمَزِيدُ الثُّلاَثِىِّ sülasi mezid fiillere gelince; أَرْبَعَةَ عَشَرَ بَابًا ondört babtır. وَ هِيَ ثَلاَثَةَ أَنْوَاعٍ ve 3 nevdir. Birinci nev; رُبَاعِىٌّ، sülasi mezid üzerine bir harf alarak rübai olan filler, ve خُمَاسِىٌّ sülasi mücerred üzerine 2 harf alarak hümasi olan fiiller, ve سُدَاسِىٌّ sülasi mücerred üzerine 3 harf alarak südasi olan filler. فَالرُّبَاعِىُّ rübai fiillere gelince; عَلَى ثَلاَثَةَ أَبْوَابٍ üç bab üzeredir. اَفْعَلَ ef’âle babı, و فَعَّلَ ve fe’âle babı بِتَشْدِيدِ الْعَيْنِ ayn harfinin teşdid, şeddeli olmasıyladır. وَ فَاعَلَ ve faâle babıdır. وَ الْخُمَاسِىُّ ve hümasi fiillere gelince; خَمْسَةُ أَبْوَابٍ beş babtır; اِنْفَعَلَ infe’âle babı, وَ اِفْتَعَلَ ve ifte’âle babı, وَ اِفْعَلَّ ve if’âlle babı, بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ lam harfinin şeddeli olmasıyla, وَ تَفَعَّلَ ve tefe’âle babı, بِتَشْدِيدِ الْعَيْنِ ayn harfinin şeddeli olmasıyla, وَ تَفَاعَلَ ve tefa’âle babı. وَ السُّدَاسِىُّ südasi fiillere gelince; سِتَّةُ أَبْوَابٍ altı babtır. اِسْتَفْعَلَ istef’âle babı, وَ اِفْعَوْعَلَ ve if’âv’âle babı, وَ اِفْعَوَّلَ ve if’âvvele babı, بِتَشْدِيدِ الْوَاوِ vav harfinin şeddesiyle, وَ اِفْعَنْلَلَ ve if’ânlele babı, وَ اِفْعَنْلَى ve if’ânlâ babı, وَ اِفْعَالَّ ve if’âlle babı, بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ lam harfinin şeddesiyle. وَ مَزِيدُ الرُّبَاعِىُّ ve rübai mezide gelince; ثَلاَثَةُ أَبْوَابٍ üç babtır. اِفْعَنْلَلَ if’ânlele babı, وَ اِفْعَلَلَّ ve if’âllele babı, بِتَشْدِيدِ اللاَّمِ lam harfinin şeddesiyle, اَلْآخِيرَةِ son lam harfinin şeddesiyle, وَ تَفَعْلَلَ ve tefe’lele babı.

Metnin Toplu Manası; Mezidün Fiyh’e (ziyade harf alan fiiller) gelince: sülasi ve rübai mücerred fiiller üzerine mezid olmak üzere iki nevdir. Sülasi mezid 14 babtır ve 3 nevdir. Birinci nev rübai, ikinci nev hümasi, üçüncü nev ise südasidir. (Sülasi Mezid) Rübai 3 babtır; اَفْعَلَ babı اَكْرَمَ gibi ve فَعَّلَ babı فَرَّحَ gibi, aynul fiilin şeddesiyledir ve فَاعَلَ babı قَاتَلَ gibidir. (Sülasi Mezid) Hümasi 5 babtır; اِنْفَعَلَ babı اِنْكَسَرَ gibi, اِفْتَعَلَ babı اِجْتَمَعَ gibi, اِفْعَلَّ babı اِحْمَرَّ gibi, lamul fiilin şeddesiyledir ve تَفَعَّلَ babı تَكَلَّمَ gibi, aynul fiilin şeddesiyledir ve تَفَاعَلَ babı تَبَاعَدَ gibidir. (Sülasi Mezid) Südasi 5 babtır; اِسْتَفْعَلَ babı اِسْتَغْفَرَ gibi, اِفْعَوْعَلَ babı اِعْشَوْشَبَ gibi, اِفْعَوَّلَ babı اِجْلَوَّذَ gibi ve ziyade olan vav harfinin şeddesiyledir ve اِفْعَنْلَلَ babı اِقْعَنْسَسَ gibi, اِفْعَنْلَى babı اِسْلَنْقَى gibi, اِفْعَالَّ babı اِحْمَارَّ gibi ve lamul fiilin şeddesiyledir. Rübai Mezid üç babtır; اِفْعَنْلَلَ babı اِحْرَنْجَمَ gibi, اِفْعَلَلَّ babı اِقْشَعَرَّ gibi ve sondaki lam harfinin şeddesiyledir, تَفَعْلَلَ babı تَدَحْرَجَ gibi. Aslında rübai mücerred bir babtır ve فَعْلَلَ yani دَحْرَجَ babıdır. Yukarda rubaiye ziyade olan bablar mülhak olanlardır.