1- Sema (İşitme): Hadis Usulü Online Oku

1- Sema (İşitme):

Hocanın ezberden veya yazılı bir metinden
okuyarak veya imla ettirmek suretiyle rivâyet ettiği hadisi, öğrencinin bizzat
hocasının ağzından işitmesidir.

Bunların hepsi bir ise de imlâ’nın daha sıhhatli
olacağı söylenmiştir. Bütün cemâhîr’i ulema nezdinde[1]
hadis tahammül yollarının en üstünü budur.

Böylece, şartlarını haiz mütehassıs bir hocanın
ağzından cemaat (topluluk) içinde veya yalnız iken hadis duymak (semâ’), hadisi
öğrenim yollarının en üstünü sayılır. Hoca ile yüz yüze gelmek ve hocanın
telaffuzunu bizzat duymak söz konusu olduğu için sema’ ilim alma yollarının en
muteberi kabul edilmiştir. Bu durum rivâyet (yani eda) sırasında, topluluk
içinde alınmışsa “haddesenâ fülân (bize anlattı), ahberenâ veya enbeenâ fülân
(…bize haber verdi) veya semi’na fulanen” yalnız iken alınmışsa, ” haddeseni
(veya ahbereni, enbeeni) fulan veya semi’tü fülanen yekûlü (…şöyle söylerken
işittim)” vb. terimlerle belirtilir.

Hoca ezberden veya kitaptan sözlü olarak rivâyet
ettiği hadisi öğrencilerine yazdırırsa, bu imlâ olur. Kısaca, hocanın talebesine
hadis rivayet yazdırması demek olan imla, sema’ yoluyla hadis öğrenimine dahil
ve bütün usullerden üstün kabul edilmektedir. Zira semada talebenin gafleti, arz
veya kıraat’ta da şeyhin dalgınlığı –çok zayıf bir ihtimal de olsa- söz konusu
olabilir. Fakat imla’da hoca da talebe de tam faal ve uyanık olmak zorundadirlar.[2]

Önceden belirlenmiş zaman ve yerlerde büyük
kalabalıklara hadis rivayet edip yazdırmaya imla sistemi, bu meclislere imla
meclisleri, hocaya mümli, hocanın sözlerini tekrar ederek uzaktakilerin
duymasını sağlayan görevliye ve bu meclislerde hadis yazan öğrenciye müstemli;
bu yolla elde edilen rivayet metinlerinden oluşan kitaplara da emali adı
verilmektedir. İmla yoluyla alınan hadisleri rivayet ederken “Haddesena fulanun
imlaen” veya “Haddesena fulanun bitebliği fulanen” denir.

İlk örneklerini Hz. Peygamber’in, inen Kur’an
ayetlerini okuyarak vahiy katiplerine yazdırması; kendilerine hadis yazma izni
verilmiş sahabilerin Hz. Peygamber huzurunda hadisleri yazmaları; yine Hz.
Peygamber’in devlet ve kabile başkanlarına gönderdiği davet mektuplarını bizzat
yazdırması olaylarında gördüğümüz imla usulü, ashab ve tabiun dönemlerinde ilim
neşri için yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Hatta meşhur muhaddislerin
imla meclislerinde yer bulabilmek için bir gün öncesi ikindi namazından sonra
yerini alan öğrencilere bile rastlanır olmuştur.

İmla Meclisleri’nin kuruluşu, işleyişi, tarihi,
adabı ve değerlendirilmesi apayrı bir tetkik konusudur. Es-Sem’ani (562/1166)
Edebü’l-İmlâ ve’l-İstimlâ”[3]
adlı kitabında özellikle bu konuyu işlemiştir. Hatibu’l-Bağdadi (463/1071) de
el-Cami li ahlakı’r-ravi ve adabi’s-sami’ adlı eserinde konuya dair bilgiler
vermiştir.[4] 

Kadı İyaz: “Sema yoluyla (dinleyerek) tahammül
edilen hadîsi eda ederken, râvinin haddesenâ, ahbaranâ, enbeenâ, semi’tü fülânen,
kâle lenâ, zekere lenâ sigalarından birini kullanabilir” der. Ulema, çoğunluk
itibariyle, bu tabirlerden her birinin semaya yani hadîsi dinleyerek aldığına
delâlet ettiğini belirtmiştir. Ancak İbnu Salâh: “Buna olduğu gibi iştirak
edemeyiz. Doğru olanı, bu lâfızlardan, şeyh’ten sema olmaksızın tahammül
edilenler için kullanılması şayi olanları sema için kullanılanlardan tefrîk
etmesidir. Aksi takdirde, hepsinin mutlak olarak sema için kullanılması iltibasa
ve vehme sebep olur” demiştir. Zeynü’d-Dîn el-Irâkî, İbnu’s-Salâh’ı teyiden: “Enbeenâ
tâbirinin icâzet yoluyla tahammülde kullanılması şâyi olduktan sonra, bu sîganın
mutlak şekilde semâda kullanılması, bunun icâzetle alınmış olacağını
zannetmemize sebep olur. Hatta, icâzet yoluyla tahammül edilen hadîsle ihticacı
caiz görmeyenler bu rivayeti atabilirler” der.

Hatîbu’l- Bağdadî, bu tabirleri en üstününden
başlamak suretiyle şöyle bir hiyerarşik derecelemeye tâbî kılar:

1-
Falandan dinledim diyordu ki,

2-
Fülan bana söyledi ki,

3-
Fülan bana haber verdi ki.

4-
Fülan bize haber verdi ki,

5-
Fülan bana söyledi,

6-
Söyledi.[5]

Notlar:

1.
Sevk sigâsı müfred ise “bana söyledi”, “bana haber verdi” gibi, bu durumda
hadisi şeyhinden dinlediği zaman yalnız olduğunu ifâde eder. Eğer siga cem’ ise
bize söyledi, bize haber verdi şeklinde, şeyhten o hadîsi dinlerken yanında
başkalarının da bulunduğunu ifâde eder.

2.
Şeyh imlâ ederek tahdîs etmişse “Bana (veya Bize) falan kimse imla ettirerek
söyledi… ” diye imlâen’i ilave etmesi gerekir. Irâkî’nin ifâdesi ile sema’da
imla vukuunu bildirmesi râviye vâcib değilse de imlayı tasrîh eden rivâyetler
daha kıymetli, daha mûteber sayılmıştır.

3.
Ulema, semi’tu ile haddeseni tabirlerini eşit değerde görür ve tâlibin şeyhi,
kulağıyla işitme durumunda kullanır.

Ahberani lafzı da pek çoğu tarafından haddesena
makamında kullanılmıştır. Ancak Ahberana
tabirinin arz için kullanılması şâyi olduktan sonra meşrik ulemasının çoğu bu
iki tabir arasında fark gözetmiştir. Evzâî, İbnu Cüreyc, Şâfiî, Müslim, Abdullah
İbnu Vehb el-Mısrî, Nesâî gibi büyük muhaddisler aradaki tefrîki
gözetenlerdendir. Onlara göre ihbâr lafzı tahsisde olduğu gibi be-tahsîs şeyhten
semayı değil, şeyhin huzurunda okumayı da ifade ettiğinden aralarında tam bir
eşitlik değil umum-husus münâsebeti vardır. Her tahdîs aynı zamanda ihbâr ise de
her ihbar tahdîs demek değildir.

Enbeena ve nebbe’na tâbirleri aynı mânâdadır ve
ahberana tabirinde olduğu üzere, daha ziyade arz’da kullanılmıştır.[6]