2) Takyid:
Takyîd, mutlak bir ifâdenin içine giren
mânalardan bazılarını dışarı çıkarmak suretiyle mukayyed tarafından açıklanması,
diye tarif edilir. Hadîs ıstılahı olarak, mutlak ifadeli iki müteârız hadisi,
birbirine zıt olan kayıtlara tâbi tutarak aralarındaki ihtilafı gidermektir. Bu
bazan biri mutlak, diğeri mukayyed iki hadîs arasında cereyan edebilir. Bu
durumda mutlak olan mukayyede göre tefsir edilerek ihtilâfın halli yoluna
gidilir.
Mesela “Su temizdir onu hiçbir şey kirletmez”
hadîsinde “su” mutlaktır. Akar-durgun, az-çok, vasıfları değişmiş veya
değişmemiş, yağmur, kuyu, dere, deniz vs. suyu hepsi buna dahildir ve “temiz
olduğu” ifâde edîlir.
Öte yandan: “Su iki kulle miktarında olunca
pislik tutmaz” hadîsi, belirtilen miktardan daha az olan suyun
kirlenebileceğini ifade etmektedir.
Şu halde bu iki hadîs müteârızdır.
Diğer taraftan “Rengi veya tadı değişmedikçe
su pislik tutmaz” hadîsi, rengi ve tadı değişen suyun -miktarı ne olursa
olsun- pis sayılacağını ifade etmektedir.
Şu halde ikinci hadîste zikredilen “miktar (ki
iki kulledir)” ile bu sonuncu hadîste zikredilen “evsaf (ki renk ve tad
değişmesidir)” birinci hadise nazaran iki ayrı “kayıt”tır ve orda gelen mutlak
temizlik ifadesine zıddır.
İşte bu üç hadisle ilgili olarak yapılacak cem
ve te’lif işlemine hamlu’l-mutlak ale’l-mukayyed veya kısaca “takyîd” denir.
Takyîd yoluyla yapılan bu cem işleminin sonucunu
şöyle ifâde ederek, aradaki ihtilafı kaldırırız: “İki kulle veya daha fazla olan
su, kıvam, renk, koku, tad gibi aslî vasıflarından biri (duyu organlarının
hissedeceği ölçüde) değişmedikçe, herhangi bir şeyle kirlenmez. Bu miktardan az
olan su, içerisine pislik düştü mü evsafı değişmese de kirli sayılır. Keza
evsâfından biri değişen su, iki kulleden çok da olsa kirlenmiş demektir”.[1]