12- Esahhu’l-Esânid:
Usul kitaplarımızda (ve meselâ Tedrîbu’r-Râvî’de)
daha ziyade sahih hadîs bahislerinde geçen bu tabiri biz burada tanıtmayı uygun
bulduk. Esahhu’l-Esânid, en sahîh hadîslerin senedleri için kullanılmıştır. Zira
bir hadîsin sıhhat derecesi, öncelikle onun senedinden gelir. Sıhhat şartlarını
en ileri derecede haiz olan senedle rivâyet edilen hadîsin en sahih hadîs (esahhu
ehâdis) olacağı tabiîdir.
Burada dikkat çekmek istediğimiz nokta şudur:
Acaba bu tabir herhangi bir isnâd hakkında mutlak olarak kullanılabilir mi?
Yoksa kayıtlayarak mı kullanmalıdır? Çünkü esahhu’l-esânid lügat açısından
senedlerin en sahîhi demektir.
İslâm uleması bu tabiri mutlak olarak kullandığı
gibi, kayıtlayarak da kullanmıştır. Mutlak olarak kullanınca her âlime göre
farklı bir sened esahhu’l-esânid unvanını almaktadır. Çünkü her âlim kendi
zamanına ve kendi bilgisine göre en üstün bulduğu şahısların teşkîl ettiği isnâd
hakkında bu tâbiri kullanmıştır ve böyle davranmakta haklıdır. Bu durumun tabiî
sonucu olarak bir çok esahhu’l-esânid ortaya çıkınca, başta Hâkim, bir kısım
usulcüler: Sahâbe veya belde ismi vererek “Falanca Sahâbî’ye ulaşan…” veya “fülan
belde ahâlisine âid olan isnâdlar içinde en sahîh olanı falanca isnaddır” demeyi
muvafık bulmuşlardır.
Bu kayıtlamayı -Tirmizî’de daha sık rastlandığı
üzere- konuya göre yaptıkları da olmaktadır: “Bu babta en sahîh rivâyet
şudur…” şeklinde. Böyle bir ifâde zikredilen hadisin sıhhatine delalet etmez.
Hatta o hadis hasen veya zayıf bile olabilir. Ancak o konu üzerine yapılan diğer
rivayetlere nisbeten daha kuvvetli, o babta yapılan rivâyetlerden en sağlamı
olduğunu ifade eder.
Alimlere göre, en sahih olduğu ileri sürülen
senedlere gelince:
1-
Ahmed İbni Hanbel ile. Ishâk İbnu Râhûye’ye göre şu sened esahhu’l-esânîd’dir:
Ani’z-Zührî an Sâlim an İbni Ömer[1].
2-
Ali İbnu’l-Medîni, Amr İbni Ali el-Fellâs ve Süleyman İbnu Harb’e göre Muhammed
İbnu Sîrîn an Abîde İbni Amr es-Selmânî an Ali (radıyallahu anh).
*
Süleyman İbnu Harb’e göre: Eyyub es-Sehtiyânî an İbni Sîrîn an Abîde İbni Amr
es-Selmânî an Ali.
* Ali
İbnu’l-Medînî’ye göre: Abdullah İbnu Avn an İbni Sîrîn an Abîde İbni Amr es-Selmâni
an Ali.
Görüldüğü üzere, Süleyman İbnu Harb, Ali İbnu’l-Medînî
en sahîh isnâd hususunda İbnu Sîrîn’e kadar anlaşıyorlar. İbnu Sîrîn’in ilmini
Ali İbnu’l-Medînî, en kavî bulduğu Abdullah İbnu Avn’dan, Süleyman İbnu Harb ise
nazarında en kavî olan Eyyub es-Sahtiyânî’den almış olmaktadır.
3-
İbnu Mâîn’e göre: A’meş an İbrahim en-Nehâî an Alkame an Abdullah İbnu
Mes’ud’dur.
4-
Ebu Bekir İbnu Şeybe ile Abdurrezzâk es-San’ânî’ye göre: Zührî an Ali İbni’l-Hüseyn
an Ebîhi’l-Hüseyn an Ceddihi Ali İbni Ebi Tâlib’dir.
5-
Buhârî’ye göre: Mâlik an Nafî an İbni Ömer’dir.
Bu beş isnâddan en kıymetlisi, Buhârî’nin esah
(en sahîh) addettiği sonuncu isnâddır.
Bu duruma göre bir tabaka daha bu tarafa
gelirsek: Şâfiî an Mâlik an Nâfî an İbnu Ömer; bir tabaka daha bu tarafa
gelirsek Ahmed İbnu Hanbel an Şâfiî an Mâlik an Nâfî an İbni Ömer senedi ortaya
çıkar.
İmam Şâfi’î’nin bu isnâdına Silsiletü’z-Zeheb
nâmı verilmiştir. Çünkü, Şâfi’î’den hadîs alanların en üstünü Ahmed’dir.
Ahmed İbnu Hanbel’in Müsned’inde bu isnâdla tek
hadis mevcuttur[2].
Halbuki Muvatta’da aynı isnâd’la bir çok hadîs mevcuttur. Öte yandan, Ahmed İbnu
Hanbel’in kendisinden yapılan rivayete göre, Muvatta’yı Abdurrahman İbnu
Mehdî’den dinledikten sonra -daha sağlam (sebt) bulduğu için- bir de İmam
Şâfi’î’den dinlemiştir. İbnu Hacer ortaya çıkan müşkili şöyle bir tahminle izâha
çalışır: “Ahmed İbnu Hanbel ya Muvatta’yı rivâyet etmemiştir, yahud etmiştir de
araya inkıta girmiş (ve dolayısıyla Muvatta’nın Ahmed vasıtasıyla rivâyeti bize
ulaşmamıştır).
Zeynü’d-Dîn el-Irâkî, yukarıda kaydetiğimiz -ve
esahhu’l-Esânid diye tavsîf edilmiş olan- beş aded sened’le, Muvatta ve Ahmed
İbnu Hanbel’in Müsned’inde gelmiş olan rivâyetleri müstakil bir kitapta
cemetmiştir. Takrîbu’l-Esânîd adını verdiği kitap fıkıh bablarına göre
düzenlenmiştir. Ancak, fıkh’ın mühim bahislerini bu senetlerle rivâyet edilmiş
hadîs olmadığı için boş bırakmıştır. Ayrıca şartına uyan hadislerden bir çoğu da
gözünden kaçtığı için kitaba girmemiştir:
Bu eksikliğe hayıflanan İbnu Hacer, herhangi bir
kitapla kayıtlamadan ana kaynaklara inerek bu esasa dayalı bir çalışma
yapılmasını temenni eder.[3]
[1]
Sâlim, Abdullah İbnu Ömer İbni’l-Hattâb’ın oğludur. (İbrahim Canan)
[2]
Aslında bu aynı senetle dört ayrı rivayet olarak gelmiştir. Buhari ve
Müslim’de mevcuttur. (Bak 235. hadis).
[3]
İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: 1/507-509.