Âhâd:
Mütevatirlerin dışında kalanlardır.
Rivayet yolları itibariyle:
Meşhur, aziz ve garib olmak üzere üç kısma ayrılır.
1- Meşhur:
Üç ve daha fazla kişinin rivayet ettiği fakat tevatür sınırına ulaşmayan
rivayettir.
Örneğin: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki:
“Müslüman diğer müslümanların dilinden ve
elinden kurtulduğu kimsedir.”
2- Aziz:
Sadece iki kişinin naklettiği rivayettir.
Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki:
“Sizden herhangi bir kimse beni çocuğundan,
babasından ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe iman etmiş sayılmaz.”
3- Garîb:
Sadece bir kişinin naklettiği rivayettir.
Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki:
“Ameller ancak niyetler iledir ve her kişi için
sadece niyeti vardır…”
Bu hadisi Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem‘den sadece Ömer b. el-Hattab rivayet etmiştir. Ömer’den de sadece
Alkame b. Ebi Vakkas rivayet etmiştir. Alkame’den ise yalnız Muhammed b. İbrahim
et-Teymî rivayet etmiştir. Muhammed’den sadece Yahya b. Said el-Ensarî rivayet
etmiştir. Bunların hepsi de tabiîndendir. Daha sonra Yahya’dan bunu pekçok kimse
rivayet etmiştir.
Mertebe itibariyle
de beş kısma ayrılır: Sahih li zâtihî, sahih li gayrihî, hasen li zatihî, hasen
li gayrihî ve daîf (zayıf)
1- Sahih li zâtihî:
Zaptı tam, adaletli ravinin muttasıl bir senedle rivayet ettiği, şaz olmayan ve
mertebeden kabule engel bir illeti bulunmayan rivayettir.
Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki:
“Allah kim hakkında hayır murad ederse onu dinde
fakih kılar.”[1]
Hadisin sıhhati şu üç hususla bilinir:
1-
Hadis’in Buhârî ve Muslim’in Sahih’leri gibi hadisleri sahih kabul etmekte
sözlerine itimad edilen kimselerin tasnif ettikleri eserlerde bulunması.
2-
Hadislerin sahih olduğunu belirtmekte sözüne güvenilen ve bununla birlikte bu
hususta müsamahakârlıkla tanınmamış imam (kendisine uyulan önder) bir zatın,
hadisin sıhhatini açıkça ifade etmesi.
3-
Ravilerinin ve rivayet yollarının tetkik edilmesi.
Eğer sıhhat şartları eksiksiz olarak tesbit
edilebilirse, o zaman hadisin sahih olduğuna dair hüküm verilir.
2-
Sahih li gayrihî: Bu bir kaç yoldan rivayet edilmesi halinde, hasen li
zatihi olan hadistir.
Örnek: Abdullah b. Amr b. el-Âs Radıyallahu
anh‘ın rivayetine göre Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem ona bir
ordu hazırlamasını emretmiş, fakat deve bulunamamış. Bunun üzerine Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur: “Sen bize zekat zamanı
gelene kadar dişi deve karşılığında bizim adımıza deve satın al!” diye
buyurdu. Bunun üzerine bir deveyi iki hatta üç deve karşılığında aldığı
oluyordu.
Hadisi İmam Ahmed, Muhammed b. İshak yoluyla,
Beyhaki, Amr b. Şuayb yoluyla rivayet etmişlerdir. Bu yolların herbiri tek
başına hasen mertebesindedir. Her ikisinin bir arada olması halinde hadis sahih
li gayrihî mertebesine çıkar.
Buna “sahih li gayrihî” denilmesinin sebebi
şudur: Eğer herbir rivayet yolu tek başına ele alınacak olursa sahih mertebesine
ulaşmaz. Her iki rivayet yolu gözönünde bulundurulunca bu hadis kuvvet kazanır
ve nihayet sahih li gayrihî mertebesine çıkar.
3- Hasen li zâtihî:
Adaletli olmakla birlikte zaptı pek kuvvetli olmayan bir kimsenin muttasıl bir
senetle rivayet ettiği, şazlıktan ve reddedilmeyi gerektiren illetten uzak
hadistir.
Hasen li zâtihî ile sahih li zâtihî arasındaki
tek fark, sahih hadiste zaptın tam olma şartının koşulması ile birlikte, hasen
li zatihide bunun şart olmamasıdır.
Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki:
“Namazın anahtarı taharet (abdest), onun tahrimi
(namaza girmek dolayısıyla namazın dışındaki fiillerin haram kılınması) tekbir,
tahlili (namaz dışındaki fiillerin mübah olması) ise selam vermektir.”
Ebû Dâvûd’un tek başına rivayet ettiği hadisler
hasen hadislerdendir. Bu iki hususu (yani, hasen ile sahih arasındaki fark ile
bu son cümleyi) İbnu’s-Salâh belirtmiştir.
4- Hasen li gayrihî:
Zayıf hadisin, biri diğerini telafi edecek ve aralarında yalancı ve yalanla
itham olunmuş bir ravi bulunmayacak şekilde birkaç yoldan nakledilmesidir.
Örnek: Ömer b. el-Hattab Radıyallahu anh
dedi ki: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem dua ettiğinde ellerini
uzattığı takdirde onları yüzüne sürmeden geri çekmezdi.
Bu hadisi Tirmizî rivayet etmiştir. Bulûğu’l-Merâm’da
(İbn Hacer) dedi ki: Bu hadisin Ebû Dâvûd ve başka eserlerde şahitleri
bulunmaktadır. Bunların toplamı hadisin hasen olmasını gerektirir.
Buna hasen li gayrihi deniliş sebebi, herbir
rivayet yolu tek başına ele alındığı takdirde hasen mertebesine ulaşamamasıdır.
Fakat bütün rivayet yolları gözönünde bulundurulunca bu mertebeye ulaşacak
şekilde kuvvet kazandığı görülür.
5- Zayıf:
Sahih ve hasen şartlarını taşımayan hadistir.
Örnek: “Su-i zanda bulunarak insanlardan
korununuz” hadisi.
el-Ukaylî, İbn Adiy, Hatib Bağdâdî, Dımaşk
Tarihi’nde İbn Asakir, Müsnedu’l-Firdevs adlı eserinde Deylemî, Nevâdiru’l-Usul
adlı eserinde Tirmizî el-Hakim -Sünen sahibi Tirmizî değil-, Tarihlerinde Hakim
ve İbnu’l-Carud’un tek başlarına rivayet ettikleri hadislerin zayıf olduğu
ihtimali kuvvetlidir.