İrab
İrab, kelimenin yapısına göre üç şekilde isimlendirilir:
1-Lafzî irab: irabın açıktan olduğu durumlardır. Yani irab işareti açıkça telaffuz edilir, yazılır veya görülür. Bütün normal isimlerde irab lafzî olur. Lafzî irab almış bir kelime için lafzen merfu, lafzen mansub veya lafzen mecrur ifadeleri kullanılır.
2- Mahallî irab: Cümle içerisindeki konumu ne olursa olsun son harekesi değişmeyen (mebni) kelimeler, diğer bir ifade ile başındaki amilin etkisi, açıkça gözükmeyen kelimelerin irabı için kullanılan bir ifadedir. Bu kelimelerin cümledeki konumları ne olursa olsun (özne, nesne vs.) son hareke şekilleri değişmez. İşte bu kelimeler için, cümle içerisinde almış oldukları irab durumlarına göre “mahallen merfû”, “mahallen mansûb”, “mahallen mecrûr” ifadeleri kullanılır.
Mahallî irab, başta mebni kelimeler ve değişik durumlardaki cümleler ve cümlemsi yapılar için kullanılır.
2-Takdirî İrab: Bazı kelimelerde, telaffuzun zorluğu gibi bir nedenden dolayı irab işareti açıkça görülmez veya telaffuz edilmez. Bundan dolayı irab işareti “takdir” edilir, yani öylece var sayılır. Takdirî irab, Nâkıs isimlerde, Maksûr isimlerde ve Mütekellim (ben şahsı) için olan ي (bitişik zamiri) ile isim tamlaması yapan, yani bu zamire muzaf olan isimlerde görülür.
Değerlendirme Soruları:
1- Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır.
- Cümle içerisinde hiçbir şekilde son harekesi/yapısı değişmeye kelimelere mebni denir.
- Muzari fiillerin tamamı mebnidir.
- Ref irab işareti hem isimlerde hem de fiillerde bulunur.
- Cer işareti sadece isimlerde bulunur.
2- Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur.
- Başında nasbeden edat bulunan mazi fiiller mansub olur.
- Muzari fiillerin cemi müennes nunu bitişmiş olan kipleri murebdir.
- Ref işareti almış olan isim “lafzen merfu” diye nitelenir.
- Bazı isimler irab işareti almaz.
3- İsimlerde irab konusuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez.
- Bütün isimler mureb sayılmaz.
- Bazı isimlerin irabı harf ile olur.
- Nakıs isimlerin irabı ref ve cer durumları takdiri olur.
- İsmin yapısı ne olursa olsun irabı lafzî olur.
4- الصَّلاَةُ عِباَدَةٌ يَتَقَرَّبُ بِـهاَ الْـمُسْلِمُ إلى اللهِ، و هِيَ أساَسُ الدِّينِ، İfadesi için aşağıdakilerden hangisi doğru olur:
- Bütün irab şekilleri (lafzî, mahallî ve takdirî) vardır.
- Sadece takdirî irab şekli vardır.
- Sadece mahallî irab şekli vardır.
- Sadece lafzî ve mahallî irab şekli vardır.
5- فَرَضَ اللهُ الصَّلاَةَ عَلَى الْـمُسْلِمِينَ cümlesinde altı çizili kelimenin irabı:
a- Lafzen mansub, nasb işareti fethadır.
b- Lafzen mecrur, cer işareti kesredir.
c- Lafzen mecrur, cer işareti “ye”dir.
d- Mahallen mansubdur, çünkü mebnidir.
6- Aşağıdaki kelime gruplarından hangisinin tamamı mebnidir:
a- هُوَ ، هَذاَ ، كَتَبَ ، الَّذاَنِ
b- هُوَ ، هَذاَ ، يَكْتُبُ ، الَّذاَنِ
c- هِيَ ، هَذاَ ، كَتَبَ ، الَّذي
d- هُماَ ، هَذاَ ، يَكْتُبُونَ ، الَّتي
7- Aşağıdaki fiillerden hangisi mebnidir:
a- لَمْ يَكْتُبْ
b- لَنْ يَكْتُبَ
c- يَكْتُبْنَ
d- لاَ أَكْتُبُ
8- Aşağıdaki kelimelerden hangilerinin tamamı âmil (kendinden sonraki kelimeyi etkileyen) değildir:
a- لَمْ ، لَنْ ، في
b- لاَ ، لَمْ ، هَلْ
c- أنْ ، إنَّ ، كاَنَ
d- هَلْ ، لاَ ، أمْ
9- Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır.
a- Normal isimlerin tamamı lafzî irab alırlar.
b- Mebni kelimelerin bazıları takdiri irab olur.
c- “vâv” harfi fetha yerine irab işareti olur.
d- “ye” harfi fetha veya kesre yerine irab işareti olur.
10- Aşağıdaki hangi irab isimleriyle irab işaretlerinin eşleştirmeleri doğrudur:
a- Ref işaret: “vav” – “elif” – “ye”
b- Nasb işaret: “elif” – “ye” – “fetha” “kesre”
c- Cer işareti: “ye” – “fetha” – “vav”
d- Cezm işareti: “harekenin hazfi” – “nun harfinin varlığı”