5- Hâkim:

 

En yüksek mertebede olanların unvanıdır. Bütün
Sünnet’i nefsinde cemeden kimseler bu unvanı almaya hak kazanırlar.Hemen
belirtelim ki, muhaddis tabiri hadisle iştigal eden bütün ehl-i ilm için
kullanılan müşterek bir isimdir. Binaenaleyh hâfız, hüccet ve hâkim de öncelikle
muhaddis ismini taşırlar. Zaten bunları birbirinden kesin hatlarla ayırmak
mümkün değildir. Bu sebeple, usulcüler birbirinden farklı târiflerde bulunurlar.
Esâsen, bu ilimde birinci derecede mühim olan, muhaddisin itkanı ve tesebbütüdür,
adalet ve zabt yönünden mükemmel olmasıdır. Çok hadis ezberleme keyfiyeti ikinci
derecede önem taşıyan bir husustur.[1]

4- Hüccet:

 

Hâfızdan sonra gelen mertebenin unvanıdır.
300.000 kadar hadîsi yukarıda belirtilen şartlarda senet ve metniyle ezberleyen
kimselere denir.

[1]

3- Hâfız:

 

Muhaddislerden muktesebâtı ilerlemiş olanların
unvânıdır. Bilhassa ezbere bildiği hadislerin çokluğu ile muhaddisten ayrılır.
Hâfız unvânının, umûmiyetle 100 bin kadar hadîsi sened ve metniyle ezbere bilen
muhaddisler için kullanıldığı ifâde edilmiştir. Muhaddis gibi, bunun da ricâli
ve metni her yönüyle tanımaları gerektiğini söylemeye hâcet yoktur.

Şu noktayı da belirtelim ki, diğer tabirler
gibi, hâfız tabiri muayyen ve mahdût evsâfa göre verilmiş bir unvan değildir.
Zamâna ve bu tâbiri kullanan şahsa göre, kelimeden kastedilen mefhum
değişebilir. Sözgelimi Zehebî’nin, Tezkiretü’l-Huffâz’da huffâzı yani hadîs
hâfızlarını tanıtır. Bir başka deyişle, orada yer verilen her şahıs Zehebî’ye
göre “hâfız”dır. Bundan hareketle her birinin 100 bin civârında hadîs ezberlemiş
olduğunu söyleyemeyiz. Nitekim, kitap, başta Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer (radıyallahu
anhüm) olmak üzere 33 adet Sahabe (radıyallahu anhüm)’ye yer vererek başlar.
Keza Sahâbe’den sonra yer verilen Tâbiîn ve Etbauttâbiîn tabakalarına mensup
kimselerden kitapta tercümesi sunulanların hepsinin 100.000 civarında hadîs
ezberlediği de söylenemez.[1]

2- Muhaddis:

 

Bu, ilimde belli bir seviyeye ulaşanın
unvânıdır. Hadîs ilmini bilir. Hadîslerden az olmayan miktarda metin ve
senediyle ezberler. Senedlerde yer alan râvileri, cerh ve ta’dîl yönleriyle
tanır. Keza, metni de, ihtivâ ettiği ahkâm ve kendisiyle amel etme durumlarıyla
tanır. Muhaddis yerine Şeyh ve İmâm tâbirleri de kullanılır. Ancak, hemen
belirtelim ki şeyh tâbiri muhaddisin hadîs aldığı hoca için de kullanılır.
“Falan kişi Buhârî’nin şeyhidir” deyince Buhârî’nin ondan hadîs aldığı
anlaşılır. O kimsenin vasıflı bir muhaddis olması şart değildir. Öyle ise şeyh
kelimesi âdâbına uygun hadîs rivâyet eden sıradan bir râvî manasına da sıkça
kullanılmıştır.[1]

Muhaddis: Hadis rivayet eden kimse; Hadis
ilmiyle uğraşan ilim adamı; Hz. Peygamber (s.a.s)’den rivayet edilen her şeyin
senetlerini; Peygamberimizden sonra bu bilginin kendisine nasıl ulaştığını,
senedindeki ravilerin güvenilir olup olmadıklarını bilen kimse. Tahdis (rivayet
etmek)ten ism-i fail olan muhaddis, ravi ile eşanlamlıdır. Ancak usul-u hadiste
Muhaddis “ravi” kelimesine oranla daha özel bir anlam taşır. Buna göre her
muhaddis ravidir fakat her ravi muhaddis değildir.

Muhaddisi raviden ayıran fark, onun, rivayet ve
dirayet yönünden mahir, sahih olan hadisi sakiminden ayırdedebilecek bir
melekeye sahip, hadise müteallik bütün ilimleri ve hadisçilerin ıstılahlarına
vakıf hadis ravilerinden mü’telif ve muhtelif, müttefik ve müfterik olanları ve
hadislerdeki garib lafızları iyi bilen bir kimse olmasıdır. Bu bilgilere sahip
olan bir hadisci muhaddis ismine lâyık olur.

Muhaddis lâfzının, hadis ilminde hangi dereceye
ulaşmış olana alem olacağı konusunda değişik görüşler vardır. Çünkü hadisle
uğraşanlara, durumlarına göre çeşitli isimler verilmiştir. Cemalüddin el-Kasımi
bu konuda şunları nakleder:

“Kitablarda hadisle meşgul olan kimselere, “müsnid”,
“muhaddis” ve “hâfız” lâkablarının verildiği görülür. Hadisçilerin ıstılahlarına
vâkıp olmayan kimseler, onların birbirine müradif olduklarını, mutlak olarak
bunları herkese söylemenin caiz olacağını zannederler. Halbuki gerçek böyle
değildir. Çünkü “müsnid”, ister hadise ait bilgileri bilsin veya bilmesin, ister
bilgisi sadece hadis rivayet etmekten ibaret olsun, isnâdı ile hadisi rivayet
eden kimseye denir. “Muhaddis” ise müsnidden daha yüksek derecededir. Muhaddisin
senedleri, illetleri, ricâlin isimlerini bilmesi, çok metin ezberlemesi, Kütüb-ü
Sitteyi, Müsnedleri, Mu’cemleri ve hadise ait cüzleri dinlemesi şarttır. Selefe
göre “hafız”, “muhaddis”le eşanlamlıdır.

Ayrıca muhaddis, ri’vayet ve dirâyet yönlerinden
hadisle uğraşan, hadisin ravilerini ve bunlar arasındaki farkı bilen, kendi
asrındaki ravilerin ve rivayet edilen şeylerin çoğundan haberden olan, bu
konularda payının bulunduğu bilinen, hadisi iyi bilmesiyle meşhur olarak temayüz
eden kimsedir. Eğer bu konuda, her tabakadan bildikleri bilmediklerinden daha
fazla olacak şekilde, tabaka tabaka şeyhlerini bilecek kadar geniş bilgiye sahip
olursa buna “hafız” denir. Mütekaddi’mun’dan bazıları: “Biz, yirmi bin hadisi
imlâ suretiyle yazmamış olan kimseyi hadisçi saymazdık” şeklinde aktarılan
sözleri kendi dönemlerindeki muhaddis tarifini yansıtmaktadır.

İmam Ebû Şâme de şöyle der: “Hadis ilimleri üç
kısımdır: Birincisi ve en şereflisi; hadis metinlerini ezberlemek, garib
lâfızlarını, fıkıha ait hükümlerini bilmektir.

İkincisi; senedlerini ezberlemek, ricâlini
tanımak, sahihini sakiminden ayırt etmektir.

Üçüncüsü; hadisleri toplamak, yazmak, rivayet
yollarını ve senedlerini bir araya getirmek ve bu konularda derinleşmeye
çalışmaktır.”

Hâfız İbni Hacer ise şöyle der: “Bu üç esası
kendisinde toplayan kimse fakih ve kâmil bir muhaddistir. Bunlardan sadece
ikisini bilen kimsenin derecesi daha aşağıdır.” Tedribü’r-Ravi isimli eserde de
bu şekilde ifade edilmiştir.[2]

Ulemanın “muhaddis” tarifinde değişiklikler
olmasına rağmen hepsinde de muhaddise verilen derece yüksektir. Bunlara göre
muhaddis, senedleri ezberlemekle beraber, senedlerdeki ricâlin ne dereceye kadar
adaletli veya mecrûh (kusurlu) olduklarını da bilen kimsedir. Muhaddisler
arasında yüksek rütbeye sahip olana “hâfız”, en yüksek dereceye sahip olana “huccet”,
en üstün mertebeye ulaşana da “Hâkim” denir.

Meşhur görüşe göre, kendisine “Şeyh” ve “imam”
da denilen muhaddis, hadis ilminde üstad-ı kâmil mertebesini bulan zattır.
Muhaddis, yüz bin hadisi metinleriyle senedleriyle ezberlemiş olur ve
senedlerdeki ricâli tercemeleriyle, cerh ve tadil noktasından halleriyle tanırsa
“Hâfız” adını alır. “Hüccet” üçyüz bin hadisi böylece bilen muhaddisin ünvanıdır.
“Hâkim” ise bütün sünneti kuşatmış olan İmama denir.

İmam Cezerî’nin tarîfine bakılırsa “Muhaddis”
ünvanı genel olup şartları içerisinde rivayet etmek üzere erbabından, yine
şartları içerisinde hadis alıp (ahz), taşıyan (tahammül) her zata verilebilir.

Zeynü’d-Din Irakî de; hadisleri kendi eliyle
yazmış, erbabından dinlemiş, taliblere dinletmiş, hadis toplamak için diyar
diyar dolaşmış, bine yakın Müsned, İlel ve Tarih kitablarının asıllarını elde
etmiş, asıldan istinsah (kopya) edilmiş (feri) kitaplar üzerine talik (not)lar
yazmış kimseye “muhaddis” denilebileceğini, söyler.[3]

1-Tâlib:

 

Hadîs ilmini öğrenmeye azmetmiş kimse demektir.
Hiyerarşide en aşağı mertebede yer alır. Gayreti ve muktesebâtı nisbetinde
derecesi yücelir.

[1]

2- RÂVİLERİN
DERECELERİ:

 

Resûlullah (aleyhissalatu vesselam)’ın sünnetini
nakil ve rivâyet etmeyi meslek edinenler bir kısım hiyerarşik derecelere
ayrılır:

[1]

1- RÂVİ

 

Ravi: Su tulumu, arkasında su taşıdıkları
vâsıta, modern tabir ile arroröz; daima hadis ve şiir rivayet eden kimse;
Rivâyetten ism-i fâildir. Râvi, lügat olarak bir haberi anlatan, nakleden,
taşıyan, ileten, getiren kimseye denir. Hz. Peygamber’in söz, fiil, takrir,
ahlak ve şemailine dair bilgi nakleden kimse. Mutlak olarak nakleden, hikaye
eden anlamına gelen “ravi”, hadis usulündeki tarifine göre, hadisi senedi ile
usulüne uygun olarak nakleden kimse demektir. Bir başka tarife göre hadisi
öğrenip eda terimlerinden biriyle kendisinden sonrakilere nakleden hadisçi
demektir. Çoğulu ruvat’tır. Bu mânâda râvi’ye müterâdif olarak müsnid, keza
râviler manasında mutlaka cemi hâlinde ricâl kelimesi de kullanılır. Ravinin
rivayet ettiği nesne de mervî, yani kelime anlamıyla su veya söz ve şiirdir.
Mervî, Resul-u Ekrem (s.a.s)’e nisbet olunan her şey olabileceği gibi Sahâbe,
Tabiun ve başkalarına nisbet olunan şeyler de olabilir.[1]

İlk devir İslam âlimleri, son derece isabetli
bir buluşla, kelimeleri bu lugat anlamlarından alarak, mecazi birer ıstılah
haline getirmişlerdir: Hz. Peygamber pınar’a benzetilmiştir. Eski mervî yani
“su”, onun sözleri olmuştur. Su taşıma; artık yerini Hadis rivayet etmeye, Hz.
Peygamber’in söz ve fiillerini taşımaya bırakmıştır. Su taşıyanın adı da, hadis
ravisine dönüşmüştür; artık onun kabında çeşme suyu değil, Peygamber pınarının
suyu vardır. Eski edebiyat dilimizde “serçeşme” tabiri, Hz. Peygamber’in bir
vasfı olarak kullanılırdı ki, “pınar başı, su başı” manâsına gelmektedir.
Sistemin kelimelerinden de anlaşılacağı üzere; burada, Peygamber pınarının
suyunu, o pınardan doğrudan doğruya içme imkânı olmayanlara ulaştırma
sözkonusudur. Bu duruma göre, hadis ilmi’nin beş temel meselesi ile karşı
karşıya bulunduğumuz ortaya çıkıyor. Bunlar, mecazi ifadesi ile, pınar, su, su
taşıma işi, su taşıyıcılar ve su deposudur. Hadisçi diliyle ve hakiki manası
ile: 1) Hz. Peygamber’in şahsiyeti, 2) Onun hadisleri, 3)
Bu hadislerin gelecek nesillere intikali, rivayeti, 4) Hadislerin
naklinde aracılık vazifesini üstlenen şahıslar, raviler, 5) Nihayet, bu
hadislerin toplandığı kitaplar.

Dirayetul-hadis ilmi, sened ve metnin hallerini
anlamaya imkan veren kurallardan oluşur. İbn Hacer’in tarifine göre, ravi ile
mervinin hallerini anlatan kaidelerin bilinmesinden ibarettir. Bu nedenle ravi
ile mervi, hadis ilminin üzerinde durduğu son derece önemli olan konuların
başında gelmektedir. Hadis usulü konusunda yazılmış olan eserlerde bu ilmin
esasları ve özellikleri anlatılmaktadır.

Rivayet olunmuş hadislerin sıhhati, her şeyden
önce, hadisleri nakleden ravilerin güvenilir (sika) olmalarına bağlıdır. Çünkü
sika olan ravi, kendisi gibi güvenilir, sahih hadisler nakledecektir. Sika
olmayanlar da sahih olmayan, zayıf, vahi ve metruk hadisler naklederler. Bu
nedenle hadis rivayet edenler, hangi tabakadan olursa olsun, bunların, hadisi
kabul olunan kimselerden olması şartı sözkonusudur. Ravinin, hadisi kabul edilen
kimselerden olması da, bir takım şartları kendisinde taşımasına bağlıdır. Hadis
alimleri bu şartları, rivayeti kabul olunan ve olunmayan ravinin sıfatları
ismiyle açıklamışlardır. Açıklanan bu sıfatlardan herhangi birinin noksan
olması, ravinin güvenilir olmaktan çıkmasına sebep teşkil eder. Bu durumda olan
raviler hadis rivayet etseler ve hatta rivayet ettikleri hadisler aslında sahih
olsalar dahi, bu hadisler kendilerinden alınmaz; o hadisleri rivayet eden başka
güvenilir (sika) ravilerden alınır. Ravilerden hadis kabulü ve reddi ile ilgili
bu son derece dakik ve tutarlı kaideler, hadis ilminin sağlam temeller üzerine
bina edildiğini gösterir. Bu hassas kaidelerin geliştirilmesindeki asıl maksat;
İslam dininin Kur’an-ı Kerim’den sonra ikinci kaynağı olan hadisleri sağlam
yollardan elde etmek ve neşretmek gayretidir.

[2]

Normalde râvî’nin meslekten olması şart
değildir. Bu sebeple, râvinin ilim sâhibi olması, rivâyet ettiği haberin
senedindeki ricâlini cerh ve ta’dil yönleriyle tanıması, terettüp eden ahkâm vs.
yönleriyle metni tanıması aranmaz. Râvide aranan yegâne husus rivâyet adabına
riâyetidir, rivâyeti senedli olarak yapmasıdır.

Râvi tâbiri, yeri gelince en küçük derecede yer
alandan en üst derecede yer alan ricâlin, hepsi için kullanılabilen âm bir
tâbirdir.[3]

İLMUR-RİCAL

 

MEVZU’UN
ÖNEMİ:

 

Senedin ehemmiyeti ne ise hadîs ilimleri
(ulûmu’l-hadîs) arasında rical ilmi’nin de ehemmiyeti odur. Hadîs hakkında son
derece mühim ve zarurî olan sahîh, hasen, zayıf vs. şeklindeki
değerlendirmelerin medârı seneddir, yani senedi teşkîl eden râvîler. Şu halde
rical ilmi, hadis ilminin vazgeçilmez bölümlerinden birini ve hattâ birincisini
teşkîl eder.

Önceki bahiste sened üzerinde durduk. Bu bahiste
senedi meydana, getiren râvîler, râvilerin dereceleri, tabakaları, râvilerde
aranan evsaf vs. gibi çeşitli meselelere temas edeceğiz.[1]

Rivayet İle İlgili Diğer Hususlar

 

1- Rivayetin şartları:
Ravinin sema, arz ve icazet gibi yollarla hadisi almasıdır.

2- Nevileri:
Muttasıl ve munkatı gibi vasıflardır.

3- Ahkamı:
Kabul veya reddedilmesidir.

4- Hali:
Ta’dil veya cerhdir.

[1] 

Rivayet İle İlgili Terimler

 

1- Rivayet-i Akran:
Ravi hadisi kimden rivayet ediyorsa, onunla bir
hususta birleşmiş olması demektir. Mesela: Yaşlarının bir olması veya her
ikisinin de bir zatdan hadis okuyup, rivayet etmeleri gibi.

2- Rivayet-i Mudbec:
Emsallerin birbirinden rivayet etmelerine denir.

3- Rivayetu’l-asağır ani’l-ekabir:
Evladın atadan, talebenin hocadan rivayetine denir.

4- Rivayetu’l-ekabir ani’l-asagir:
Hocanın talebeden, babanın oğlundan rivayetine denir.

5- Sabık, lahik:
İki adamın bir zattan rivayetlerinde ilk rivayet edene sabık, sonrasına da lahik
denir.

6- Mühmel:
İsimleri bir olan iki zatın birisinden hadis rivayet edilirken mutlak olarak
ismini anmakla yetinip, bu iki zattan hangisi olduğunu açıklamamaktır. İkisi de
Sika’dan olursa, ihtimal zarar vermez.

7- Nasi:
Kendisinden hadis rivayet edilmiş olup sonra kendisine sorulunca onu şüpheli bir
şekilde inkar etmiş olmasına denir. Şayet, kesin olarak inkar ederse hadis
merduddur. Şüpheli oluduğu için, makbul sayılmıştır.

8- Müselsel:
İsnadın ittifaklı olanına denir.

9- Sika ve sikat:
Adil ve ezberleme kabiliyeti olup, her yönden güvenilir adam demektir.

10- Eda sigaları:
(Semi’tu min fulanin: Filandan işittim) veya (Kale fulanun: Filan söyledi) gibi
sözlerdir.

Diğer haller:
Yemin ile başlamak veya zaman, mekan ve sebep tayin ederek, davasını
kuvvetlendirmek için, şu işi yaparken, filancalar ile otururken ve filan yere
giderken, gibi sözlerle başlamaktır.

[1]

11- Mütabi:
Yalnız lafız veya yalnız mana bakımından rivayetlerin birbirlerine uymalarıdır.

12- Şâhit:
Hem lafız hem de mana bakımından bir rivayetin diğer rivayete uymasıdır.

[2]