Ay: Ocak 2014

3) Ale’l-Ahruf (Alfabetik) Rivayet Mahsulleri:

 

a) Metni Alfabetik Olanlar:
Hadis metinlerini ilk kelimelerine göre alfabetik olarak sıralayan es-Suyuti
(911/1505), bu sistemle el-Camiu’s-Sağir’de 10031 hadisi kaynaklarına ve sıhhat
durumlarına işaret etmek suretiyle toplamış bulunmaktadır. Yine Suyuti, cem’u’l-cevami’de
de yüz bin hadisi bir araya getirmiş bulunmaktadır.

Son zamanlarda tahkik ve tahrici yapılan hemen
bütün hadis kaynakları için birer de hadislerinin alfabetik fihristi hazırlanmak
suretiyle bu eserlerden daha pratik olarak yararlanma imkanı sağlanmaya
çalışılmaktadır.

b) Bölümü Alfabetik Olanlar:
Buna misal olarak İbnu’l-Esir el-Cezeri’nin Camiu’l-usul’ü ile Ali el-Muttaki’nin
Kenzu’l-Ummal’ı verimektedir. Her iki eserde de önce bölüm adları alfabetik
sıraya konmuş, daha sonra o bölüm kendi içinde ale’l-ebvab olarak tasnif ve
tanzim edilmiştir.[1]

2) Ale’l-Ebvab Rivayet Mahsulleri:

 

Hadisleri konularına göre tasnif eden, bölüm
(kitap) ve bablara ayrılmış hadis eserlerine genel bir isimlendirme olarak
Musannef adı verilmektedir. Bunlar da temelde üç çeşittir: Musannef, Cami’
(Sahih) ve Sünen.

Müstedrek ve Müstahraçlar:
Hangi hadis kitabı üzerine yapılmışlarsa onun özelliğini taşıyan tamamlayıcı
eserlerdir. Bu sebeple bu iki kitap üzerinde de durmayacağız.

Musannefler:
Sünen’lerin muhtevasına mevkuf ve maktu’ hadislerin ilavesiyle meydana
getirilmiş kitaplardır. En meşhur olanları, Abdurrezzak b. Hemmam’ın (211/826)
el-Musannef’i ve İbn Ebi Şeybe’nin (235/849) el-Musannef’idir.

Camiler:
Akaid, ahkam, siyer, adab, tefsir, fiten, eşratu’s-sa’a ve menakib gibi dinin
bütün cephelerine dair konuların tamamını kapsayan kitaplardır. Buhari, Müslim
ve Tirmizi’nin kitapları bu gruptandır. İlk iki kitaba Sahihan (Sahihayn)
denilmektedir. Sıhah-ı sitte tabiriyle Buhari, Müslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai
ve İbn Mace’nin eserlerinden oluşan kütüb-i sitte’nin kastedilmiş olması, bu
kitapların ihtiva ettikleri hadislerin çoğunlukla sahih nitelikli olması
dolayısıyla verilmiş bir isimdir. Kütüb-i sitte yerine usul-i sitte de
denilmektedir.

Sünenler:
Merfu nitelikli ahkam hadislerini fıkıh kitapları tertbi içinde ihtiva eden
kitaplara sünen denilmektedir. Bunların en başta geleni Ebu Davud, Nesai, İbn
Mace, Darimi’nin sünenleridir. Sünen-i erbaa, Ebu Davud, Tirmizi, Nesai ve İbn
Mace’nin kitaplarıdır. İlk üçüne sünen-i selase de denir.

[1]  

 

B) Tasnif Devri Rivayet Mahsulleri:

 

1) Ale’r-Rical Rivayet Mahsulleri:

 

Aslında, daha sonraki dönemlerde yaygınlaşacak
olan alfabetik sistemin ilk örneği olan bu sistemde sahabiler, müslüman
olmaktaki önceliklerine, Hz. Peygamber’e yakınlık derecelerine ya da
kabilelerine göre harf sırasına konulur ve onlardan gelen hadisler, konularına
bakılmaksızın o ismin altına dercedilir. Böylece meydana gelen eserlere bu tür
adı olarak Müsned denir. Bu sistemle meydana getirilen eserlere de Müsned adı
verilmektedir. Bunların bugün elimizde olan ilk örneği 281 sahabi’nin 2767
hadisini ihtiva eden Ebu Davud et-Tayalisi (v.204/819)nin Müsned’i olduğu gibi
en meşhur ve muteber örneği de Ahmed b. Hanbel (v.241/855)’in 10 bin kadar
mükerreriyle birlikte 40 bin eyakın hadis ihtiva eden Müsned’idir. Bugün Müsned
deyince Ahmed b. Hanbel’in eseri akla gelir.

Ale’r-Rical sistemle meydana getirilen bir başka
hadis kitabı çeşidi de Mu’cem’lerdir. Hadislerin, sahabe, şuyuh veya beldelere
göre ve çoğu kere alfabetik olarak sıralandığı eserlere mu’cem denir. Mu’cemler,
genelde kitap müellifinin hocalarının alfabetik olarak sıralanmasıyla
oluşturulan eserlerdir. Bu türün en yaygın örneği ise, Taberani (360/971)’ye ait
olan üç mu’vemdir.

Yine ale’r-rical sisteme sahip bir başka tür de
Etraf kitaplarıdır. Bunun en yaygın ve matbu örneği Abdulğani b. İsmail en-Nablusi
(1143/1750)nin Zehairu’l-mevaris fi’d-delaleti ala mevazi’ıl-hadis adlı
eseridir. Bu kitap, kütüb-i sitte ve Muvatta’da rivayetleri bulunan sahabileri
alfabetik olarak sıraladıktan sonra onların rivayetlerinden pasajlar vermek
suretiyle bu yedi kitaptaki yerine bölüm adı olarak işaret etmekte, bir çeşit
anahtar kitap görevi yapmaktadır.[1]  

3) Erbeunlar:

 

Musannıf’ın ilgisini çeken herhangi bir konuda
veya değişik konularda toplanmış kırk hadisten oluşan erbeun’lar, aslında tedvin
ve tasnif dönemi içinde ilk kez vücud bulmuş bir türdür. İlk erbeun müellifi
olarak bilinen zat Abdullah b. El-Mubarek (181/797)dir. Ne var ki bu tür
Nevevi’nin (676/1277) kık hadisi ile tanınmıştır. “Her kim ümmetim için din
işlerine ait kırk hadis bellerse, Allah onu fakihler ve alimler arasında
haşreder”[1]
hadisi şerifinden kaynaklanan kırk hadis kitapları, tertib ve düzenleme
açısından herhangi bir önem arzetmedikleri için onlara tasnif devri öncesi
rivayet mahsulleri arasında –cüzlerin de bir çeşidi olduklarını dikkate alarak-
yer vermeyi uygun bulduk.

[2]

2) Cüzler:

 

Küçük hacımlı rivayet mahsullerinden olan
cüzler, muhteva olarak birkaç çeşittir:

a)
Bir tek ravinin rivayetlerini ihtiva eder. Mecela Cüz’ü hadisi Ebu Bekir gibi.

b)
Belli bir konudaki hadisleri ihtiva eder. Buhari’nin Cuz’ul-kırae halfe’l-imam’ı
ve “Ref’ul-yedeyn fi’s-salat”ı gibi.

c)
Belli sayıdaki hadisleri ihtiva eder. Erbeun (Kırk Hadis) cüzleri gibi.

d)
Bir hadisin muhtelif senedlerini ihtiva eder.

Cüz adı verilen rivayet mahsulleri sayı olarak
oldukçakabarıktır. Katib Çelebi, Keşfu’z-zunun’da (1/583-590); Kettani de er-risaletu’l-mustatrafe’de
(86-94) bütün bu çeşitlerinebir çok örnek cüz isimleri sıralamaktadırlar.[1]

A) Tasnif Devri Öncesi Rivayet Mahsulleri:

 

1) Sahifeler:

 

Hz. Peygamber’in hayatında bazı sahabiler
tarafından, Hz. Peygamber’den bizzat duydukları hadisleri yazmalarıyla veya
Tabiun tabakasından bazı ravilerce sahabilerden öğrendikleri hadisleri
yazdıkları notlarla oluşturulan ve o haliyle daha sonrakilere intikal eden küçük
hacımlı vesikalara “sahife” denilmektedir. Sahifeler’e Kur’an ayetlerinden sonra
İslam kültürünün ilk yazılı vesikaları gözüyle de bakılabilir. Bunların en
meşhuru Abdullah b. Amr b. El-As’ın (93/712), Hz. Peygamber’den bizzat duyduğu
hadisleri yazıp bir araya getirdiği “es-Sahifetu’s-Sadıka”sıdır. Hemmam b.
Münebbih (101/719)in, Ebu Hureyre’den duyup yazdığı 138 hadisten oluşan
“es-Sahifetu’s-Sahiha” veya “Hemmam b. Münebbih’in Hadis Sahifesi” de
sahifelerin günümüze ulaşabilmiş yegane örneğidir.[1]  

Kitaplık çaptaki rivayet mahsullerinin tasnif
edildiği dönem ve daha sonraki asırlarda Sahifeler’e bir daha rastlanılmamıştır.

[2]

4- RİVAYET
MAHSULLERİ:

 

Adab, keyfiyet ve vasfını özetlemeye
çalıştığımız rivayet, netice itibariyle Hadis Kitapları dediğimiz hadis
metinleri literatürünün meydana gelmesine sebep olmuştur. Hadisçilerin değişik
usul ve farklı muhtevalara sahip olarak oluşturdukları hadis metinleri
kitaplarını biz Rivayet Mahsulleri adı altında tanıtacağız.

Tanıtmada hem tarihi sırayı hem de tasnif
sistemlerini dikkate alacağız. Bu iki noktadan hareket edildiği takdirde
“Rivayet Mahsulleri”ni önce iki ayrı grubta düşünmemiz uygun olacaktır.

[1]

Ma’nen Hadis Rivayet Eden Ravide Aranan Şartlar:

 

Gerek sahabiler gerekse sahabilerden sonraki
nesiller hadislerin manen rivayetini caiz görmekle birlikte manayı bozacak
şekilde rivayeti önlemek için hadis ravilerinde bazı şartların bulunması
gerektiğini söylemişlerdir.

Söz konusu şartlar bir ravide bulunması gerekli
şartlardan ayrı olarak ma’nen rivayetle ilgilidir ve şunlardır:

1)
Hadis ravisinin sarf ve nahiv kaidelerine tam manasıyla vakıf olması.

2)
Lügat ilmini iyi bilmesi. Bir başka deyişle Arapçanın inceliklerini tam
anlamıyla bilmiş olması.

3)
hadis lafızlarının delâlet ettiği manayı iyi bilmesi.

4)
Bir hadisi değişik lafızlarla rivayet ettiği zaman o hadisin Hz. Peygamber’in
kasdetmiş olduğu manayı aynen verdiğinden emin olması.

[1] 

B) Ma’nen Rivayet:

 

Ancak aralarında dört mezhep imamının da
bulunduğu ulema çoğunluğu, dil ve edebiyat bilgisi yerinde olan kişilerin, belli
şartlar altında hadisleri mana ile rivayet etmelerinin caiz olduğu
görüşündedirler.

Mana ile hadis rivayetine karşı çıkanların
delilleri olduğu gibi cevaz verenlerin de gayet ikna edici delilleri
bulunmaktadır.[1]
Meselenin prensip olarak tartışılması bir yana, bir de vakıa vardır ki,
hadislerin büyük çoğunluğu mana ile rivayet edilmiştir. Lafzan rivayet edilmiş
hadis sayısı, manen rivayet edilmişlere göre oldukça azdır.

Fevkalade hassas ve titiz davrandıkları tarihen
sabit olan sahabilerin ve onları takibeden nesillerin, hadisleri kelimesi
kelimesine aynen kayd ve zabtedip öylece nakletmiş olmaları ideal olmakla
beraber, gerek hadislerin fazlalığı, gerekse beşeri ve tabii şartlar dolayısıyla
bunun herkes için her zaman mümkün olmadığı ve olmayacağı da bir başka
tabiiliktir.

Öte yandan hadislerin lafzan rivayetlerini şart
koşmanın, bu işi fevkalade zorlaştıracağı da açıktır. Oysa, çoğu kere önemli
olan manalardır, lafızlar değildir.[2]

Hz. Peygamber kendisine müracaat edip hadisleri
ezberledikleri halde bir zaman sonra aynı lafızlarla hatırlamakta güçlük
çektiklerini söyleyen sahabilere; “Haramı helal, helali haram kılacak şekilde
manayı bozmadığınız sürece hadisi değişik lafızlarla (ma’nen) rivayet etmenizde
bir sakınca yoktur.” buyurmuş[3]
rivayeti “lafzi” olma mecburiyetinden çıkarıp “ma’nanın bozulmaması” kaydına
bağlamıştır. Hz. Ali, İbn Abbas, Enes  b. Malik, Ebu’d-Derda, Vasıla b. Eska ve
Ebu Hureyre gibi sahabiler, el-Hasen el-Basri, eş-Şa’bi, Amr b. Dinar, İbrahim
en-Nehai, Mücahid ve İkrime gibi tabiiler ve daha başka bir çok alim ma’nen
hadis rivayetine ruhsat vermişlerdir. Hatta Yahya b. Said el-Kattan’a mesele
sorulunca; “Dünyada Allah’ın kitabından daha yüce hiçbir şey yoktur. Onda bile
yedi kıraata müsaade olunmuştur. Binaenaleyh işi zorlaştırmayın” cevabını vermiş
ma’nen rivayeti savunmuştur.

Ayrıca, mana ile hadis rivayetini caiz görenler
bu görüşlerine delil olarak arab olmayanlar için dini kendi lisanlarıyla
açıklamanın ittifakla caiz olmasını gösterirler ve “başka dillerle şerh mümkün
olunca aynı mananın arapça ile ifadesi haydi haydi mümkündür” derler.

Ancak ulema mana ile hadis rivayetini belli bazı
şartlara bağlamışlardır. Bunları şöylece sıralamak mümkündür:

1)
Hadisi ma’nen rivayet edecek kişi, lafızların anlamlarını bilen biri olmalıdır.

2)
Değiştirilen lafzın müradifleri kullanılmış olmalıdır; “ku’ud” yerine “culus”
kelimesini kullanmak gibi…

3)
Ma’nen rivayet edilen haber, lafzıyla ibadet olunan bir hadis olmamalı. Zira
asıl maksadın lafızlar olduğu yerde mana ile rivayet caiz değildir. Ezan ile
tahiyyat (teşehhüd) ün lafızları gibi. Bu lafızlar ile kulluk, dini gönderenin
muradına dahildir.

4)
Hadis, sıfat hadisleri gibi müteşabih olmamalı.

5)
Cevamiu’l-kelim cinsinden olmamalı.

6)
Lafızları değiştirilen haber açıklık ve kapalılık bakımından aynı seviyede
olmalı.

7)
Hadisin aslı ezberinde ise, ma’nen rivayeti caiz değildir.

8)
Bazı alimler de merfu’ hadislerde ma’nen rivayeti caiz görmezler.

Ulema arasındadaha başka açılardan başka başka
şartlar ileri sürenler de bulunmaktadır.[4]

İbnu’s-Salah konu hakkındaki şu görüşleri şu
cümlelerle bitirmektedir:

“Eğer ravi nitelediğimiz şartları taşıyor ve
kendisine ulaşan lafzın manasını tam anlamıyla ifade ettiğine kesin kanaat
getiriyorsa, ister Hz. Peygamber’in hadisi olsun, isterse başka haberler olsun
mana ile rivayet etmesinde hiçbir beis yoktur. Çünkü sahabe ve selef-i salihinin
böyle yaptığı bilinen bir husustur. Çoğu kere onların, aynı konuda çeşitli
lafızlarla aynı anlamda rivayet ettiklerini görmekteyiz. Bu da, onların,
hadisleri aynı lafızlarla değil, mana ile rivayet etme itiyadında olduklarını
gösterir. Ayrıca, bu ihtilafın hala devam ettiği de söylenemez. Çünkü hadisler
tedvin edimiş, kitaplara geçmiştir. Hiç kimse bir kitaptaki lafzı değiştirip
yerine aynı manada başka bir lafız koymayı düşünmez. Mana ile rivayete aynı
lafızları zabtetme güçlüğünden dolayı, izin veren vermiş ve bu iş artık
tamamlanmıştır. Üstelik, kişi lafzı değiştirmeye muktedir olsa bile başkasının
yazdığı lafzı değiştirmeye gücü yetmez.”[5]  

Hakim Tirmizi’nin dediği gibi duyduğu gibi
başkalarına hadis rivayet etmek isteyen için manayı değiştirmemek şartıyla,
kelimelerini değiştirmek caizdir.[6]

Bir daha tekrar edelim ki bugün ma’nen hadis
rivayeti diye bir şey söz konusu değildir. Bugün herhangi bir hadis kitabındaki
lafzın, aynen kullanılması gereklidir.

Mana ile hadis rivayeti ulema arasında belli
bazı ihtiyat cümlelerinin kullanılmasını da gelenlekleştirmiştir. Mesela “Ev
kema kale: Yahud Rasulullah’ın (s.a.v.) buyurdukları gibi”; “Ev nahvehu: Yahud
onun gibi”; “Ev ma eşbehe haza mine’l-elfazi: Yahud bu elfaza benzer lafızlarla
benzer lafızlarla buyurdu”

Mana ile hadis rivayetinin ve rivayette bazı
lahn denilen gramer yanlışlarının yapılageldiğini dikkate alan nahiv uleması,
hadis ile delil getirmekten kaçınmışlardır.[7]

Ayrıca ma’nen hadis rivayeti, rivayette ihtisar,
hadisin gereken kısmını zikretmek, bütününü sevketmemek meselesini de
beraberinde getirmiştir.

[8]

Ebu Said el-Hudri şunları söylemiştir: “Hadis
dinlemek için sekiz-on kişi Hz. Peygamber’in (s.a.v.) etrafında oturur, onu
dinlerdik. İçimizden ondan dinlediklerimizi aynen tekrar eden belki iki kişi
çıkmazdı; fakat hepimiz de tekrar ettiğimiz zaman manalarda hiçbir fark
olmazdı.”

Tanınmış tabiin el-Hasenu’l-Basri, kendisine
“Bugün bize bir hadis rivayet ediyorsun; ertesi gün aynı hadisi başka lafızlarla
naklediyorsun” diyen birine şu cevabı vermiştir: “Manada isabet etmişsem bunda
hiçbir mahzur yoktur.”

Yine meşhur tabiilerden Muhammed b. Sirin şöyle
demiştir: “On kadar sahabiden hadis işittim. Hepsi de lafızlarla ihtilaf
ederlerdi; fakat mana aynı idi.”

Buradan anlaşıldığına göre hadislerin manasını
değiştirmeden, manasıyla rivayet etmek caiz görülmüştür. Aslında hadislerin
lafzen rivayeti çok güçtür; çünkü sahabeler hadisleri gerektiğinde yıllar sonra
rivayet etmişlerdir. Tabii olarak yıllar önce söylenmiş bir sözü kelimesi
kelimesine değil, manasıyla rivayet zorunda kalmışlardır. Aradan geçen yıllar
içinde hadisin sözlerini unutanlar da olmuştur. Bunun için hadisi rivayet
ederken çok kere manasını söyleyip “Ev kema kale: Yahut bunun gibi bir söz
söyledi” veya “Ev misle haza: Yahut benzerini söyledi” gibi lafızlar
kullanmışlardır.

Bütün bunlarla birlikte hadislerin manen rivayet
ederken değişikliğe uğramaması için bazı tedbirler alınmıştır. Ravide zabt
şartının aranmasını bu tedbirler arasında saymak mümkündür. Bildiğimiz gibi zabt
ravinin, aldığı hadisi değiştirmeden hıfzedip yeri geldiğinde başkalarına aynen
rivayet edebilme özelliğidir. Bu özelliğe sahip olmayan ravinin hadisine itibar
edilmez.

Buraya kadar gördüklerimizden şu sonuca
varabiliriz. Hadisler lafzen olduğu gibi ma’nen de rivayet edilmiştir. Bununla
birlikte ma’nen rivayette mananın değişmemesi esas alınmıştır.

[9]

A) Lafzan (Kelimesi Kelimesine Aynen) Rivayet:

 

Dinin, kitaptan sonraki ikinci kaynağı sünnet
olduğu için, sünnetin yazılı vesikaları demek olan hadislerin, Hz. Peygamber’den
duyulduğu gibi aynen yani lafzan rivayet edilmeleri asıldır. Zira bizzat Hz.
Peygamber “Bizden bir hadis belleyip de bellediği gibi başkalarına
ulaştıranın Allah yüzünü ağartsın.”[1] 
buyurmuştur. Bu, tabiatıyla ve öncelikle hadislerin lafzan rivayet edilmesini
teşviktir. Hatta yine Hz. Peygamber, öğrettiği bir duadaki nebi kelimesi yerine
resul kelimesini kullanan el-Bera b. Azib’i uyarmış ve nebi demesi gerektiğini
belirtmiştir.[2] 

Hadisleri ilk rivayet eden nesil olan sahabe,
Hz. Peygamber’den görüp işittiklerini rivayet ederken bunların sorumluluğunun
bilinci içindeydiler. Bu yüzden hadisleri lafızlarını değiştirmemeye dikkat
ederek rivayet ediyorlardı. Büyük bir kısmı bir hadisi Hz. Peygamber’den
(s.a.v.) nasıl işitilmişse aynen rivayet edilmesinin şart olduğu görüşünde idi.
Nitekim Abdullah b. Ömer, “Münafığın meseli, iki koyun sürüsü arasında (kalan
şaşkın) koyunun meseli gibidir.” hadisini manayı bozmayan bir kelime
değişikliğiyle “kemeseli’ş-şati’r-rabidati” şeklinde rivayet eden birini
azarlamış ve şunları söylemiştir: “Yazıklar olsun sana! Allah Rasulü’ne yalan
isnad etme.”

Aynı sahabi İslam’ın beş şartını sıralayarak
sayan birine Ramazan orucunu beşinci şart olarak sona almasını söylemiş ve Hz.
Peygamber’in ağzından nasıl işittiyse öyle rivayet etmesini ihtar etmiştir.

Bu misaller gösterir ki sahabeden bir kısmı
hadislerin lafzan rivayet edilmesini şart koşmuşlardır.

Sahabeden sonra gelen tabiun ve
tebeu’t-tabiin’in devirlerinde de hadislerin, lafzen yani Hz. Peygamber’den
(s.a.v.) işitildiği şekilde rivayet edilmesi gerektiğinde birçok hadisçiler
ittifak etmişlerdir.

Öte yandan Hz. Peygamber Araplar arasında en
fasih konuşan kimse idi. Onun bu özelliği hadislerin lafzen rivayetini şart
kılar; çünkü manen rivayette mana bozulabilir. Hadislerin edebi güzelliği kısa
cümlelerle çok geniş manalar ifade etme özelliği kaybolabilir. Her ne kadar bir
talebe ile şeyhi arasında rivayet edilen bir hadisin mana değişikliği
farkedilmezse de aynı şey birkaç kere tekrar edilince hadiste mana farkları
meydana gelebilir.

Demek oluyor ki hadislerin lafzen rivayet
edilmesinin şart olduğu görüşünde olanlar onların değişmeden rivayet edilmesini
isteyenlerdir.

[3]