güzellik, çirkinlik, sakatlık ve kusurluluk gibi sıfatlarda ve bazı duygularda
devamlılık ifade eden müştak (türemiş) bir kelimedir. Genellikle lâzım
(geçişsiz) fiillerden yapılırlar. Türetilen bu kelime formlarına “ism-i fâile
benzeyen sıfat” anlamında “es-sıfatu’l-müşebbehe bi’smi’l-fâil” veya kısaca
“es-sıfatu’l-müşebbehe” adı verilir.
a. Kalıpları
Sıfat-ı müşebbeheler, dört veya daha fazla harften müteşekkil fiillerden
ism-i fâil kalıbında elde edilirken, ek almamış üç harfli (sülâsî mücerred)
fiillerden birçok kalıpta türetilir.
Aşağıdaki tabloda başlıca sıfat-ı müşebbehe kalıplarını örnekleri,
anlamları ve türediği fiillerle birlikte görmektesiniz:
Türediği fiil Anlam Örnek Sıfat Kalıp
فَسَدَ Bozuk فَاعِلٌ فَاسِدٌ
سَهُلَ Kolay فَعْلٌ سَهْلٌ
مَرَّ Acı فُعْلٌ مُرٌّ
نَدَّ Denk فِعْلٌ نِدٌّ
خَطِئَ Yanlış فَعَلٌ خَطَأٌ
ضَجِرَ Kızgın فَعِلٌ ضَجِرٌ
جَبُنَ Korkak فَعَالٌ جَبَانٌ
شَجُعَ Cesur فُعَالٌ شُجَاعٌ
كَرُمَ Cömert فَعِيلٌ كَرِيمٌ
حمَِرَ Kırmızı (Müz.) أَفْعَلُ أَحمَْرُ
حمَِرَ Kırmızı (Müe.) فَعْلاَءُ حمَْرَاءُ
شَبِعَ Tok (Müz.) فَعْلاَنُ شَبْعَانُ
شَبِعَ Tok (Müe.) فَعْلَى شَبْعَى
Sıfat-ı müşebbehe kalıpları semâî olup bir fiilin eğer varsa sıfat-ı
müşebbehesinin hangi kalıpla yapılacağı tecrübe yoluyla veya sözlüklere
bakılarak bilinebilir.
b. Çekimi
Aşağıdaki iki formu dışında kullanımı yaygın sıfat-ı müşebbeheler,
normal ve düzenli bir çekime tabidir. O nedenle sıra dışı bir çekim formatına
sahip aşağıdaki iki sıfat-ı müşebbehe kalıbına ait çekimleri vermekle
yetiniyoruz.
Renk, engellilik ve şekil bildiren fiillerin sıfatları أَفْعَلُ vezninde gelir ve
aşağıdaki gibi çekilir:
Cemi (Çoğul) Müsennâ (İkil) Müfred (Tekil)
عُرْجٌ
Topallar (çoğul)
أَعْرَجَانِ
topallar (ikil)
أَعْرَجُ
topal
Müzekker
(eril)
عَرْجَواتٌ/ عُرْجٌ
Topallar (çoğul)
عَرْجَاوَانِ
topallar (ikil)
عَرْجَاءُ
topal
Müennes
(dişil)
Bedenin iç isteklerini belirten fiillerin sıfatları فَعْلاَنُ vezninde gelir ve
aşağıdaki gibi çekilir:
Cemi (Çoğul) Müsennâ (İkil) Müfred (Tekil)
شِبَاعٌ
Toklar (çoğul)
شَبْعَانَانِ
toklar (ikil)
شَبْعَانُ
Tok
Müzekker
(eril)
شَبْعَياتٌ / شِبَاعٌ
Toklar (çoğul)
شَبْعَيَانِ
toklar (ikil)
شَبْعَى
Tok
Müennes
(dişil)
Aşağıdaki fiillerden sıfat-ı müşebbehe türetiniz. Gerekirse sözlüklerden yardım
alınız.
كَبُرَ، رَخُصَ، بَطَلَ، صَفِرَ، حَدِبَ، صَعُبَ، فَشِلَ، مَرِضَ، حَلاَ، اِنْكَسَرَ، ضَعُفَ
- Sıfat-ı Müşebbehe hakkında derlenen bilgiler :
- (1) Sülasi Lâzım fiillerden türetilen ve sahibinde devamlı kalıcı olan sıfatları veya varlığı gösterir ve kendi fiilinin ameli gibi amel eder..
- (2) Bazı duygular gibi görünmeyen sıfatlar bu kalıpta gelirler.
- (3) Renk, güzellik, çirkinlik, kusur, sakatlık gibi görünürdeki sıfatlar bu kalıpta gelir.
- (4) Sıfat-ı müşebbehe ve ism-i tafdil, gayri munsariftir. Bu nedenle, zamana ve mekana bağlı olarak değişmez.
- (5) Bazı kalıbları, Mübalağalı ism-i fail’in bazı kalıbları ile ortaktır. Misal: ( فَعِيلٌ ) kalıbındaki sıfat-ı müşebbehe / mübalağalı ismi fail, gibi.
- (6) Bir mânâ fâil ve bir mânâ mef’ûl olup, fâil iken tezkîr kesbeder ve mef’ûl iken te’nîs kesbeder. (Sohbetler), Aziz Mahmut Hüdâyî, sayfa 176.
- (7) Sülasi fiillerin dışındaki fiillerin sıfat-ı müşebbeheleri, kendi ism-i fâilleridir.
- (8) Sıfat- müşebbehe ve gayr-i munsarifin mânaları, mânevi mîras gibidir. O’nu taşıyan (mevsuf) ölünce, mânası bir başkasına geçer. Meselâ: Merkez Efendi (k.s)’nin imtihan sorusuna verdiği cevapta “…. bir sarhoş ölürse, yerine bir sarhoş getiririm …. ” demesi gibidir.
- (9) Sıfat- müşebbehede, İsmi fâildeki gibi hadesin yenilenmesi mânasında olmayıp, “hades devamlı ve lâzım olma” mânasındadır. Yani o hades, o zattan hiç ayrılmaz.