Hadisin (Sünnetin) Dindeki Yeri ve Önemi:

 

Hadisin, daha yaygın ifadesiyle sünnet’in
dindeki yerini doğru olarak kavrayabilmek için –özetle de olsa- peygamberlik
makamından söz etmek gereklidir.

Nübüvvet makamına layık görülen peygamberler
birer insandır. Ancak onlara vahy gelmektedir. Vahy, peygamberler ile diğer
insanlar arasındaki ayırıcı özelliktir. Bir ayette bu gerçek, “De ki: Ben de
sizin gibi ancak bir insanım. (Şu kadar ki) bana vahyolunuyor.” (Kehf:
18/110) şeklinde ifade buyurulmuştur. Yani tüm çeşitleriyle vahy, peygamberlere
ait bir özelliktir.

Vahye mazhar bir peygamberin varlığına ihtiyaç
ise, tartışılmayacak kadar açık bir gerçektir.

Peygamberlik makamının kendine has bir çok
gereği bulunmaktadır. Bunların en belli başlılarından dört tanesini şöyle
sıralamak mümkündür:

1)
Beşeriyet (Peygamberin insan olması)

2)
Vehbi isti’dat (Allah vergisi bir yetenek)

3)
İsmet ve günahsızlık

4)
Gaybi ilim.

İnsanlara yönelik bir müessese olan
peygamberliği üstlenecek olanın da bir insan olması gereği ortadadır. Nitekim
böyle bir durumu yadırgayanlara cevaben Allah teala, peygamberlerine şöyle
demesini emretmiştir:

“De ki, eğer yeryüzünde yerleşmiş gezip dolaşan
melekler olsaydı, elbette onlara gökten bir meleği peygamber olarak
gönderirdik.” (İsra: 17/95)

Vahye mazhar bir insan olmak, peygamberleri
diğer insanlarda pek görülmeyen bazı niteliklere sahip kılsa bile, onları asla
insanlıktan çıkarıp bir başka hüviyete koymayacaktır. Onlar daima bir beşer
olarak kalacaklardır.

Peygamberler hasep, neseb, siret ve suretlerinde
kolayca farkedilebilecek meziyyetlere sahiptirler. “Ben daha önce yıllarca
aranızda bulundum. Hiç düşünmüyor musunuz?” (Yunus: 10/16) ayeti, öncelikle
peygamberimizin sonra da bütün peygamberlerin temiz bir geçmişe ve dolayısıyla
ağır ve üstün görevleri için gerekli yetenek ve meziyetlere ta baştan beri sahip
bulunduklarıını göstermektedir.

Kur’an-ı Kerim bütünüyle peygamberler hakkında
geçerli olmak üzere ıstıfa’dan bahsetmektedir. “Allah, meleklerden,
insanlardan peygamberler seçer.” (Hacc: 22/75) Istıfa bir şeyin halis ve
temizini seçip almak demektir. Ayrıca peygamberlerin, şeytanın iğva ve
iğfallerinden korunduğu da bildirilmektedir.[1]
Ancak peygamberler hiçbir zaman melekler gibi günah işlemeye müsaid güç ve
aletlerden mahrum da değillerdir. Fakat onlar daima hayra yönelmiş ve
kötülüklerden uzak kalmışlardır. Bile bile günah işlemek onların tabiatına
aykırıdır.

Kur’an-ı Kerim’de peygamberlere zenb kelimesinin
izafe edilmesi, hatalarından istiğfar ettiklerinin ve tevbelerinin kabul
edildiğinin bildirilmesi, onların günahkar olduklarını değil, aksine onların
kulluktaki kemallerini gösterir. Dolayısıyla Allah Teala herhangi bir peygamberi
hakkında mağfiretten bahsetmişse, bu ondan razı olduğunu müjdelemek içindir.
Dini literatürde hins, ism ve cürm kelimeleri kasden işlenmiş günahlar için
kullanılır. Zenb ise, herhangi yanlış bir iş için, kasdi olsun olmasın
yanlışlıkla, sehven veya yanlış anlama sonucu yapılan hatalar için kullanılır.
Şuna işaret edelim ki bu tür bir hata ümmet için günah sayılmasa da peygamber
böylesi bir gafletten ötürü muaheze edilir.

Öte yandan Kur’an-ı Kerim’de, peygamberlerin
peygamberlik öncesi hayatları hakkında dalalet, gaflet ve cehalet gibi
değerlendirmeler görülmektedir.[2]
Bunlardan maksat da günahkarlık, isyankarlık, yoldan sapmışlık değil,
peygamberlikten sonraki hallerine göre bir değerlendirmedir. Yani nübüvet ve
risaletin hidayetine karşılık, ondan öncesine dalalet denilmiş olmaktadır. Yoksa
peygamberlerin sapıklıkla asla ilgileri yoktur.

Bütün bunlara rağmen şuna da işaret edelim ki,
“İsmet külfeti kaldırmaz” Yani peygamberin günahtan korunmuş olması (ismet) onu,
taata zorlamadığı gibi günah işlemekten de aciz bırakmaz. Ne var ki ismet,
Allah’ın bir lütuf olup peygamberi hayır yapmaya sevkeder, kötülüklerden alıkor.
Fakat ilahi imtihanın gerçekleşmesi için onda yine de irade mevcuttur.[3]
 

Gaybi ve ğayri maddi ilim vasıtalarının ortak
adı mükaleme-i ilahiyye’dir. Yani bu ilim, vicdan, his, akıl ve kıyas ile değil,
doğrudan doğruya ğaybi sesle, rüyay-ı sadıka ve melek aracılığı ile Cenab-ı Hak
katından öğrenilen bir ilimdir. Bunun şekilleri ayette şöyle belirtilmektedir:

“Allah bir insanla ancak vahiy suretiyle veya
perde arkasından konuşur, yahut bir elçi gönderir; izniyle dilediğini vahyeder.
Doğrusu O Yüce’dir, Hakim’dir.”
(Şura: 42/51)

Prensip olarak Allah’tan başka kimse gaybı
bilemez.[4]
“O, peygamberden başkasını gaybına muttali kılmaz.” (Cin: 72/26-27)[5]
Allah Teala Hz. Peygamber’e; geçmiş peygamber ve milletlerin ibret alınacak
haberleri, gelecekteki olaylar, ümmetinin geçireceği tecrübeler, kıyamet
alametleri ve manzaraları; kabirlerin içindekilerden haberdar olma, başkalarının
halini bilme, melekleri, cennet ve cehennemi müşahade gibi gayb alanlarında
dilediği kadar bilgi vermiştir. “Hz. Peygamber’in gayba ait bilgileri sadece
Kur’an’da bildirilen hususlardır.” diye bir tahsisin delili yoktur.

Buraya kadar özetlediğimiz peygamberlik
makamının gereklerinden de anlaşılacağı gibi peygamberler tam yetenek (külli
istidat) ve genel bir kavrayış (umumi fehm) sahibidirler. Peygamber olmayanlar
bundan mahrumdurlar. Peygamberlerin fıtratında mevcut olan bu kuvvet, peygamber
oldukları zaman fiilen ortaya çıkar. Bu meleke-i nübüvvet’tir. Peygamberler bu
meleke vasıtasıyla ilahi vahyin tercümanı olurlar.

İslam bilginleri bu melekeyi anlatabilmek için
değişik terimler kullanmışlardır. İlka’ fi’r-ru, Nebinin hikmet-i kalbiyyesi,
tevfik-i ezeli, kuvve-i tebyin, meleke-i nübüvvet, peygamberane ictihad kuvveti,
ilm-i ledünni… Bütün bunlar hep aynı mana ve maksad için kullanılmıştır.

Hz. Peygamber’e peygamberliği dolayısıyla
verilmiş olan melekenin ya da nübüvvet ilminin Kur’an-ı Kerim’de değişik kelime
ve tabirlerle ifade buyurulduğu da görülmektedir. Zikir, hüküm, hikmet, şerh-i
sadr, tefhim, ta’lim ve irae gibi ilahi beyanlar buna işaret etmektedirler.

Bütün bunlarla anlatılan gerçeğe, vahyin
altında, beşeri aklın üstünde yer alan nebevi akıl veya meleke-i nübüvvet demek
mümkündür. Hz. Peygamber işte bu meleke ile vahyin ve hikmetin inceliklerini
kendi diliyle beyan etmekte ve hayatı ile şekillendirmektedir.

Anlaşılmaktadır ki Peygamberin üç ilim vasıtası
vardır:

1)
Vahy

2)
Meleke-i nübüvvet (veya nebevi Akıl)

3)
Beşeri Akıl

Beşeri aklın en üst seviyesine sahip peygamber,
vahy ile teması sonucu kendisinde hasıl olan nebevi akıl ya da meleke-i nübüvvet
sayesinde, bu melekeden mahrum bulunanlardan daha doğru ve isabetli bir anlayış
ve kavrayışla hakikatları açıklar. Bu sebeple de sünnet dini bir delil ve
bağlayıcıdır.

Netice olarak kitap, lafzı ve manasıyla
vahiydir. Vahy-i metluvv’dür. Lafzı da manası da ilahidir. Sünnet ve hadisler
ise, vahyin bir tür meal ve mefhumu niteliği ve Peygamber’in nübüvvet
melekesinin neticesi olarak zımnen vahiydir. Vahy-i ğayr-i metluvv[6]…

Peygamber, risalet ve nübüvvet vecibesi
haricindeki konularda beşeri aklını kullanır. Bu noktada hata ihtimali
bulunmaktadır. Çünkü bu tür ictihad, vahy ve meleke-i nübüvvet üzerine müstenid
değildir. Aksine tecrübeye dayanmaktadır.

Zaten Peygamberin asıl görevi tebliğ ve
beyan’dır. Maide: 5/67 ayeti ile Nahl: 16/44. ayetleri bu görevler ve yetkileri
açıkca beyan etmektedir. Böyle olunca Hz. Peygamber’in söz ve fiilleri yani
sünneti, ayetleri tefsir eder, mücmelini açıklar, mutlak olarak bildirilmiş
olanları belli kayıtlara bağlar, genel anlamlı lafızları özel manalara tahsis
eder. “Kendisine ne indirildiğini anlatma” yetkisi, bütün bunları kapsar. Zaten
bizzat Kur’an-ı kerim “Peygamber size ne getirdi ise, onu alın; size neyi
yasak etti ise, ondan da kaçının.” (Haşr: 59/7) emrini vermiş, sünnetin
dindeki yerini ve hukuki bağlayıcılığını duyurmuştur. Allah ve Rasulü’nün hüküm
verdiği herhangi bir konuda hiçbir müslüman için seçim (muhayyerlik) yoktur.[7]
“Kim, Rasulullah’a itaat ederse, Allah’a itaat etmiş olur.” (Nisa: 4/80)
“Peygamberin emrine aykırı davrananlar, başlarına bir belanın gelmesinden
sakınmalıdırlar.” (Nur: 24/63)

Hz. Peygamberin sünnetine uymanın gereğini ve
faydasını belirten hadisler de bulunmaktadır.

“Sözlerin en güzeli Allah’ın kitabı, yolların en
doğrusu Muhammed’in yoludur. İşlerin en zararlısı da uydurulanlardır.”[8]

“Size iki şey bırakıyorum. Onlara sıkı
sarıldığınız sürece yolunuzu sapıtmazsınız: Allah’ın kitabı ve Rasulü’nün
sünneti.”[9] 
   

“Alemlere rahmet”, “büyük bir ahlak üzere”,
“hidayet rehberi”, “son peygamber” ve “en mükemmel hayat modeli” olarak
gönderilmiş olan Hz. Peygamber’in yaşayışı ve açıklamaları elbette uyulması
gerekli, vazgeçilmez esaslar olacaktır. Zaten kendisi de vahy ile müeyyed,
vahyin kontrolü altında ve hatadan korunmuştur.

Halifeler ve sahabiler karşılaştıkları
meseleleri önce Kur’an ayetleriyle halletmeye çalışıyorlardı. Orada bir çözüm
bulamazlarsa sünnetle çözümlemeye çalışıyorlardı. Konuya dair bir bilgi sahibi
değillerse, diğer sahabilerden sorup öğrenmeğe çalışıyorlardı.

Sünnet’in, İslam Hukukunun Kur’an’dan sonraki
ikinci kaynağı olduğu hususunda İslam hukukçuları görüş birliği içindedirler.
İmam Şafii’nin şu sözleri hemen bütün İslam alimlerinin adına söylenmiş gibidir.

“Rasulullah’dan geldiği sabit bir hadise
muhalefet etmek gibi bir meseleden –inşallah- Allah bizi muaheze etmeyecektir.
Hadise kasdi muhalefet hiçbir kimse için düşünülemez. Ancak insan, bir sünneti
bilmez ve bilmediği sünnete aykırı düşen bir görüşe sahip olabilir. Bu, sünnete
muhalefeti kasdettiği anlamına gelmez. Bazan da kişi (müctehid) ğafil davranır
ve te’vilde hataya düşer.”

Netice itibariyle sünnet, Allah’ın kitabının Hz.
Peygamber tarafından yapılmış evrensel yorumudur. Hadisler de bu yorumun yazılı
belgeleridir. Binaenaleyh sünnetsiz müslüman olmayacağı gibi sünnetsiz
müslümanlık da olamaz.[10]
Zira “ahadis-i nebeviyye “İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için”
ayeti kerimesinin delaletiyle mean-i Kur’aniyye cümlesindendir.[11]

Rasûlullah (s.a.s), Allah’tan aldığı vahyi
yalnızca insanlara aktarmakla kalmamış, aynı zamanda onları açıklamış ve kendi
hayatında da tatbik ederek müşahhas örnekler hâline getirmiştir. Bu nedenle O’na
“yaşayan Kur’ân” da denilmiştir.

İslâm bilginleri genellikle, dinî konularla
ilgili hâdislerin, Allah tarafından Hz. Peygamber’e vahyedilmiş olduklarını
kabul ederler; delil olarak da, “O (Peygamber), kendiliğinden konuşmaz; O’nun
sözleri, kendisine gönderilmiş vahiyden başkası değildir.” (en-Necm: 53/3-4)
âyetini ileri sürerler. Ayrıca, “Andolsun ki; Allah, mü’minlere büyük lütufta
bulundu. Çünkü, daha önce apaçık bir sapıklık içinde bulunuyorlarken, kendi
aralarından, onlara kitap ve hikmeti öğreten bir elçi gönderdi.” (Âli lmrân:
3/164) âyetinde sözü edilen “hikmet” kelimesinin, “sünnet” anlamında olduğunu da
belirtmişlerdir. Nitekim, Hz. Peygamber ve O’nun ashâbından nakledilen bazı
haberler de, bu gerçeği ortaya koymaktadır. Rasûlullah’tan (s.a.s) şöyle rivayet
edilmiştir: “Bana kitap (Kur’ân) ve bir de onunla birlikte, onun gibisi
(sünnet) verildi.”[12]
Hassan İbn Atiyye, aynı konuda şu açıklamayı yapmıştır: “Cibrîl (a.s.)
Rasûlullah (s.a.s)’e Kur’ân’ı getirdiği ve öğrettiği gibi, sünneti de öylece
getirir ve öğretirdi.”[13]

Yukarıda zikredilen âyet ve haberlerden de
anlaşılacağı gibi, Kur’ân ve hadîs (daha geniş ifadesiyle sünnet), Allah (c.c.)
tarafından Rasûlullah (s.a.s.)’a gönderilmiş birer vahiy olmak bakımından
aynıdırlar. Şu kadar var ki; Kur’ân, hadîsin aksine, anlam ve lâfız yönünden bir
benzerinin meydana getirilmezliği (i’câz) ve Levh-i Mahfûz’da yazı ile tesbit
edildiği için, ne Cibrîl (a.s.)’in ve ne de Hz. Peygamber’in, üzerinde hiçbir
tasarrufları bulunmaması noktasında hadîsten ayrılır. Hadîs ise, lâfız olarak
vahyedilmediği için, Kur’ân lâfzı gibi mu’ciz olmayıp, ifade ettiği anlama bağlı
kalmak şartıyla sadece mânâ yönüyle nakledilmesi câizdir.

Hz. Peygamber’den hadîs olarak nakledilen, fakat
daha ziyade, O’nun (s.a.s) sade bir insan sıfatıyla, dinî hiçbir özelliği
bulunmayan, günlük yaşayışıyla ilgili sözlerinin, yukarıda anlatılanların
dışında kaldığını söylemek gerekir. O’nun (s.a.s.) bir insan sıfatıyla hata
yapabileceğini açıklaması[14]
bunu gösterir. Nitekim bazı ictihadlarında hataya düşmesi, bu konularda herhangi
bir vahyin gelmediğini gösterir. Ancak bu hataların da, bazan vahiy yolu ile
düzeltildiği unutulmamalıdır.

Vahye dayalı bir fıkıh kaynağı olarak hadis,
Kur’ân karşısındaki durumu ve getirdiği hükümler açısından şu şekillerde
bulunur:

1.
Bazı hadisler, Kur’ân’ın getirdiği hükümleri teyid ve tekit eder. Ana-babaya
itâatsizliği, yalancı şâhitliği, cana kıymayı yasaklayan hadisler böyledir.

2.
Bir kısım hadisler, Kur’ân’ın getirdiği hükümleri açıklar, onları tamamlayıcı
bilgiler verir. Kur’ân’da namaz kılmak, haccetmek, zekât vermek… emredilmiş,
fakat bunların nasıl olacağı belirtilmemiştir. Bu ibadetlerin nasıl yapılacağını
hadislerden öğreniyoruz.

3.
Bazı hadisler de, Kur’ân’ın hiç temas etmediği konularda, hükümler koyar.
Hadîsin başlı başına müstakil bir teşri’ (yasama) kaynağı olduğunu gösteren bu
tür hadislere, ehlî merkeplerle yırtıcı kuşların etinin yenmesini haram kılan,
diyetlerle ilgili birçok hükmü belirten hadisler… örnek olarak verilebilir.

Buraya kadar anlatılanlar, hadîsin (sünnet)
İslâm dinindeki önemli yerini gözler önüne sermektedir. Din açısından,
Kur’ân’dan hemen sonra gelen bir hüküm kaynağı olarak hadislere gereken önemin
verilerek Hz. Peygamber’in sünnetine uyulması, başta Allah (c.c.) olmak üzere,
O’nun Rasülü Hz. Muhammed (s.a.s) tarafından da çok kesin ifadelerle
emredilmiştir. Bu konuda Kur’ân’da şu âyetlere yer verilmiştir:

“Ey Peygamber de ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız,
bana uyunuz ki; Allah da sizi sevsin ve günâhlarınızı bağışlasın.”
(Âli İmrân: 3/31)

“Ey Peygamber de ki: Allah’a ve peygamber’e
itâat ediniz. Eğer yüz çevirirseniz, biliniz ki Allah kâfirleri sevmez.”
(Âlu İmran: 3/32)

“Allah’a ve Peygamberlere itâat ediniz, umulur
ki rahmet olunursunuz.” (Âli İmrân:
3/132)

“Peygamber size neyi getirmişse onu alın, neyi
yasaklamışsa ondan sakının.”
(el-Haşr: 59/7)

Görüldüğü gibi bu âyetlerde, Rasûlullah
(s.a.s)’e itâat, Allah’a (c.c.) itâat ile birlikte emredilmiş, hatta Peygamber
(s.a.s)’e itâatin Allah’a (c.c.) itâat demek olduğu açıkça belirtilmiştir.

Rasûlullah (s.a.s) da bir hadîsinde: “Şunu
kesin olarak biliniz ki, bana Kur’ân ve onunla beraber onun bir benzeri (sünnet)
daha verilmiştir. Karnı tok bir halde rahat koltuğuna oturarak; ‘Şu Kur’an’a
sarılın; O’nda neyi helâl görürseniz onu helâl, neyi koram görürseniz onu da
haram kabul ediniz’ diyecek bazı kimseler gelmesi yakındır. Şüphesiz ki, Allah
Rasûlünün haram kıldığı şey de Allah’ın haram kıldığı gibidir.”[15]
buyurarak, sünnetini küçümseyip dinden ayırmak isteyenlere karşı müslümanları
uyarmış ve dinin sünnetsiz düşünülemeyeceğini vurgulamıştır. Nitekim, Hz.
Peygamber’in burada geleceğini ikaz ettiği kişi ve gruplar Hicri birinci ve
ikinci asırlarda ve bir de 19-20. asırlarda müsteşriklerin etkisiyle, Hindistan[16]
ve Mısır’da[17]
ortaya çıkmış, fakat bunların hadis ve sünnete hiçbir etkisi olmamıştır.

[18]

2) Furu-i Hadis:

 

Tarifi:
Hadisi nakletmek, lisan kaidelerine ve şer’i esaslara göre hadisin manalarından
bahsetmektedir. Bu hususta yazılı Sıhah, Sünne, Mu’cem ve diğer cüzler var ki,
bunlar da hadislerin nevilerini teşkil ederler.

Mevzuu:
Resul-i Ekrem’in zatıdır (Nübüvvet cihetinden)

Gayesi:
Hadis rivayetinde hatadan korunarak saadete ulaşmaktır.

Her iki bölüm içinde başlı başına bir ilim imiş
gibi özel konulara sahip bölümler de vardır. Mesela:

1-
Ravilerin rivayet ettikleri hadislerin makbul olup olmadıklarını anlamak için
hangi mezhepden olduklarını, dayanaklarını, hadisi nereden ve ne suretle
aldıklarını, ravilerin tarihleriyle yaşayışlarını bildiren “İlm-i Rical-i
hadis.”

2-
Rivayet edilen hadislerin makbul olup olmadıklarını anlamak için ravilerin
adaletlerini inceleyen durumlarını açıklayan, hadisleri cerh edilenlerin
derecelerini ve i’timada şayan olup olmadıklarını incelemenin caiz olduğunu
bildiren “Cerh u ta’dil ilmi”.

3-
Hadis metni, manası, ziyade ve noksaniyle bildirmenin caiz olup olmadığını
anlatan ilim.

4-
Bir ravinin diğer raviden okumak, dinlemek, yazmak veya icazet yollarından
hangisiyle hadisi aldığını bildiren ilim.

5-
Hadisin nasih, mensuh, zaman ve sebebi vürudunu bildiren ilim.

6-
Hadisin kuvvet ve zaafını ve ne dereceye kadar kendisiyle amel edilebileceğini
bildiren ilmi gibi. Bütün bunlar usul-i hadise dahildir. Ayrıca bunlara “Mustalah-ı
Hadis” de denir.

[1]

Hadis İle İlgili Terimler

 

1- Sahabi:
(Sonundaki ya nisbiyye’dir. Sahaba şaz olarak Sahb’ın çoğuludur.) Müslüman
olduğu halde Resul-i Ekrem ile bir miktar buluşan, Resul-i Ekrem’i gören veya
Resul-i Ekrem’in gördüğü ve mü’min olarak ölen zata denir.

2- Tabii:
Resul-i Ekrem’i göremeyip. Ashabından bir kişiyi görebilen müslümana denir.

3- Muhadrami:
Resul-i Ekrem devrinde sağ olup da bu devirde veya daha sonra Müslüman olup da
Resul-i Ekrem’i görmek nasib olmayana zata denir.

4- Selef ve Halef:
Hadis ilminde selef, yukarda geçen üç sınıfa; bunlardan sonra gelenlere de halef
denir.

5- Muhaddis:
Hadisin usul ve furuunu ortaya koyan ve bilen zata denir.

6- Hafız:
Daha başka tarifleri varsa da, en meşhuru. 100 bin ve daha ziyade hadis
ezberleyene denir.

7- Hüccet:
300 bin hadis ezberleyene denir.

8- Hakim:
Metin, sened, cerhu ta’dil ve tarihleriyle bütün hadisleri ezberleyene denir.
Bu da olsa olsa, Buhari olabilir. Çünkü,
“Buhari’nin bilmediği hadis, hadis değildir.” sözü, ulema arasında meşhurdur.

[1]

 

1) Usul-i Hadis:

 

Tarifi:
Red ve kabule salahiyetli olmaları bakımından ravi ile hadise arız olan halleri
bildiren bir ilimdir. Yani rivayetin şart, nevi ve hükümlerinden, ravilerin
halleriyle kendilerinde aranacak şartlardan, rivayet edilen hadislerin nevileri
ve bunlardan hüküm çıkarma keyfiyetinden, sened ve metne nazaran, sahih, hasen,
zayıf vesaire gibi, ravilerin vasıflarını sened ve metinlerin hükümlerini
bildiren bir ilimdir.

Mevzuu:
Hadis ve hadisi rivayet edenlerdir.

Gayesi:
Makbul hadisi merdudünden ayırıp makbuliyle amel etmektir.

[1]

Hadis İlmi

 

Usul ve Furu’ olmak üzere ikiye ayrılır. Usul-i
Hadis’e “Dirayeti Hadis” Furu-i Hadis’e “Rivayet-i Hadis” de denir.[1]

HADÎS, SÜNNET, ESER,
HABER, RİVAYET

 

HADÎS:

 

Hz. Peygamber (s.a.s)’in sözleri, fiilleri,
takrirleri ile ahlâkî ve beşerî vasıflarından oluşan sünnetinin söz veya yazı
ile ifade edilmiş şekli. Bu mânâda hadis, sünnet ile eş anlamlıdır.

Hadis kelimesi, “eski”nin zıddı “yeni” anlamına
geldiği gibi, söz ve haber anlamlarına da gelir. Bu kelimeden türeyen bazı
fiiller ise haber vermek, nakletmek gibi anlamlar ifade eder. Hadis kelimesi,
Kur’ân’da bu anlamları ifade edecek biçimde kullanılmıştır. Sözgelimi, “Demek
onlar bu söze (hadis) inanmazlarsa, onların peşinde kendini üzüntüyle helâk
edeceksin.” (el-Kehf: 18/6) âyetinde “söz” (Kur’ân); “Musa’nın haberi (hadîsu
Mûsa) sana gelmedi mi?” (Tâhâ: 20/9) ayetinde “haber” anlamına gelmektedir.
“Ve Rabbinin nimetini anlat (fehaddis)” fiili de “anlat, haber ver,
tebliğ et” anlamında kullanılmıştır.

Hadis kelimesi zamanla, Hz. Peygamber’den
rivâyet edilen haberlerin genel adı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kelime,
bizzat Rasûlullah (s.a.s) tarafından da, bu anlamda kullanılmıştır. Buhârî’de
yeralan bir hadîse göre Ebû Hüreyre, “Yâ Rasûlallah, kıyâmet günü şefâatine nâil
olacak en mutlu insan kimdir?” diye sorar. Hz. Peygamber şöyle cevap verir:
“Senin “hadîse” karşı olan iştiyakını bildiğim için, bu hadis hakkında herkesten
önce senin soru soracağını tahmin etmiştim. Kıyâmet günü şefâatime nâil olacak
en mutlu insan, “Lâ ilâhe illâllah” diyen kimsedir.”[1]

Çok eskilerde doğru-yanlış, tarihi, efsanevi her
türlü haberlere hadis, bunları anlatanlara da huddas denirdi.

Hatta Kur’an-ı Kerim bizzat kendisi için
“Ahsenu’l-hadis: Sözlerin en güzeli” (Zümer: 39/23) ifadesini kullanmıştır.
Hz. Peygamber de bir hadis-i şerifinde Kur’an-ı Kerim’i “Sözlerin en güzeli
Allah’ın kitabıdır.”[2]
diye tanımlamıştır.

Ancak dini literatürde hadis önce Hz.
Peygamber’in sözü, daha sonra da O’nun söz söz, fiil ve takrirleri için
kullanılmıştır. Hatta sahabe ve tabiun söz ve fiillerine de –mevkuf ve maktu’
kayıtlarıyla da olsa- hadis denilmektedir.

Bu manada hadis yerine haber kelimesini
kullananlar; sahabe ve tabiun’a ait söz ve fiiller için eser terimini tahsis
edenler de bulunmaktadır.

Bugün en geniş çerçevesiyle hadis şöyle tarif
edilmektedir:

“Hadis, söz, fiil, takrir, yaratılış veya huyla
ilgili bir vasıf olarak Hz. Peygamber’e (veya sahabe ve tabiun’a) izafe edilen
her şeydir.”[3]

Hadîs, Araplar arasında İslamdan önce de
kullanılan bir kelime olarak söz demektir. Tahdîs masdarından, haber vermek
manasında bir isimdir.

Istılah olarak, İslâm âlimleri Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın sözlerini ifâde için kullanmışlardır. Birçok hadîsçiler, hadîs
deyince Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın, münhasıran sözlerini kastetmiş
iseler de, fukahâ ve usuliyyûn ile bazı hadîsçiler, zamanla, bu kelimeyi
sünnet’le aynı manada kullanarak Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’a nisbet
edilen söz, fiil, takrir vs. nevinden her şeye ıtlak etmişlerdir.

Hâdis kelimesini bâzı âlimler, sonradan vukûa
gelen “yeni” manasında da görmüşlerdir. Nitekim hâdis kelimesi aynı köktendir ve
sonradan olan şey demektir. Mahlûkât hâdis’tir. Çünkü Allah tarafından zaman
içinde yaratılmıştır. Bunun zıddı kadîm’dir. Öyle ise Allah’a ait olan Kur’ân
kadîm’dir. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’a ait olan şey ise hadîs’tir.
Âlimler, bu sebeple, Türkçemizde, Kur’an’ı kastederek ifade edeceğimiz Allah’ın
sözü manasını Arapça olarak hadîsullah tabiriyle ifâde etmekten kaçınıp
kelamullah tabirini kullanırlar.

Hadîs kelimesi lügat manasında olmak üzere
Kur’ân-ı Kerîm’de bir çok ayetlerde kullanılır.

“Ayetlerimiz hakkında (münasebetsizliğe)
dalanları gördüğün zaman onlar Kur’ân’dan başka bir sözle meşgul oluncaya kadar
kendilerinden yüz çevir.” (En’âm:
6/68).

Kezâ şu âyette de hadîs kelimesi lügat
manasındadır:

“Allah, âyetleri birbirine benzeyen ve yer yer
tekrar eden Kitab’ı, sözlerin en güzeli olarak indirmiştir.”
(Zümer: 39/23).

Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın da hadîs
kelimesini, ıstılahî manada mükerrer seferler kullandığını görürüz. Daha önce
Ebû Hüreyre’nin hayatını anlatılırken, onun hadîs öğrenme aşkını Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın da bilmekte olduğunu belirtmek için, Ebû Hüreyre (radıyallahu anh)’nin:
“Ey Allah’ın Resûlü, kıyamet günü, sizin şefaatinizden en ziyâde kim istifâde
edecek?” sorusuna cevabı sırasında şöyle dediğini belirtmiştik:

Buhârî’nin Sahîh’inde de yer alan bu rivayette
hadîs kelimesi iki sefer kullanılmakta, bilhassa ikincisi tamamen ıstılahî mana
taşımaktadır, meali şöyle:

“Ey Ebû Hüreyre, bu haber (hadîs) hususunda
senden önce bir başkasının soru sormayacağını tahmîn etmiştim, zira senin
hadîs’e olan hırsını biliyordum.”

Şurası muhakkak ki, Ümmet, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın sözlerine hadîs deme âdetini Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’dan sâdır olan bu ve benzeri kullanmalardan almış ve
ıstılahlaştırmıştır.[4]

9. Nâsih ve Mensûh İlmi:

 

Biri diğerinin hükmünü ortadan kaldıran
hadisleri konu edinen bir ilimdir. Bu sahanın en önemli kaynağı Hâzimî’nin “el-İ’tibâr”
adlı eseridir.

[1]

8. Muhtelifu’l-Hadîs İlmi:

 

Bu ilim, gerçekte olmadığı halde dış görünüşü
bakımından aralarında çelişki var gibi görünen hadisleri ele alır ve görünürdeki
bu çelişkiyi giderir. Bu sahada İbn Kuteybe’nin yazdığı “Te’vilu Muhtelifi’l-Hadis”
adlı eseri, hadis Müdafaası adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.

[1]

7. İlelü’l-Hadîs İlmi (İlmu İlelü’l-Hadis):

 

Herkesin farkedemediği, ancak hadis uzmanlarının
tesbit edebildiği ve hadisin sıhhatine engel olan gizli kusurları araştıran bir
ilimdir.[1]

Dış görünüşü sahih olan bazı hadislerde herkesin
anlayamayacağı gizli kusurlar bulunur. Bu kusurlara illet denir. İllet
kelimesinin çoğulu ilel gelir. İlelü’l-Hadis hadislerin illetleri demektir.
Hadislerin herkesin farkedemeyeceği gizli kusurlarını inceleyen İlme ise İlelü’l-Hadis
İlmi denir.

Hadislerin illeti dışarıdan farkedilemiyecek
şekilde gizli olduğu için İlelü’l-Hadis konusu hadis ilimlerinin en karışık ve
en zor olanı sayılmıştır. Buna rağmen İslam alimleri Hadis İlminin her kolunda
olduğu gibi bu önemli bölümünde de kıymetli eserler vermişlerdir. Birkaç
tanesini kaydediyoruz.

a)
Kitabu’l-İlel ve Ma’rifetü’r-Rical, Ahmed b. Hanbel

b)
Kitabu’l-İlel, et-Tirmizi.

c)
Kitabu’l-İleli’l-Hadis, İbn Ebi Hatim er-Razi.

d)
El-İlelü’l-Varide fi Ahadisi’n-Nebeviyye, ed-Darekutni (306-385 h./918-995m.)[2] 
 

6. Garîbu’l-Hadis İlmi:

 

Hadis metinlerinde geçen, az kullanıldığı veya
Arapça’ya sonradan girdiği için anlaşılması zor olan kelimelerin açıklanması bu
ilmin konusunu teşkil eder.[1]

Hadis lafızlarında anlaşılmayan sözleri
açıklayan ilme denir.Müşkilu’l-Hadis İlmi de denir. Hadislerin iyice
anlaşılabilmesi için bu ilme kesin ihtiyaç vardır; çünkü bir hadisten hüküm
çıkarma ancak onun iyice anlaşılabilmesi ile mümkündür. Hadis iyice anlaşılmazsa
çıkarılan hüküm yanlış olur.

Hz. Peygamber herkesin anlayabileceği fasih ve
açık bir Arapça ile konuştuğu için hadislerde kapalılık ve anlaşılmayan bir
taraf yoktur. Bu yüzden sahabe için onun sözlerini anlamamak diye bir şey
sözkonusu olmamıştır. Bununla birlikte, sahabilerin çoğu Hz. Peygamber’in
sözlerinde anlayamadıkları yerler olursa sorup öğrenmişlerdir.

Hz. Peygamber’in ölümünden sonra yabancı
milletlerden İslam’a girenlerin sayısı artınca Arap dilinin kendi ifade
özellikleri içinde söylenmiş hadislerin herkesçe anlaşılmama durumu baş
göstermiştir. Gerçekten de yeni müslüman olmuş milletlerin hadisleri Araplar
kadar anlamasına imkan yoktur. Ayrıca hadislerin iyice anlaşılabilmesi belli bir
İslami kültürü gerektirir. Yeni müslüman olmuş bir yabancıdan böyle bir kültür
beklenemez. İşte hadislerin herkes tarafından kolaylıkla anlaşılabilmesi için
onun yüksek ifadelerini, anlaşılmayan yerlerini izah etmek Garibu’l-Hadis
İlminin doğuş sebebidir.

Aynı şekilde Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmayan
lafızlarını izah etmeyi konu olarak alan Garibu’l-Kur’an adlı bir ilim daha
vardır. Garibu’l-Kur’an konusunda yazılan bazı eserlerin hadislerin garib
lafızlarının izahını da içine aldığı görülür. Bu durum İslam Dini’nin iki ana
kaynağına ait bilgilerin bir süre beraber olduklarını gösterir.
Kitabu’l-Garibeyn isimli eserler bu şekilde Kur’an-ı Kerim ve hadislerin garib
lafızlarını izah eden kaynaklardır. Yalnız hadisin garib lafızlarına ayrılmış
önemli eserler ise şunlardır:

a)
Garîbu’l-Hadis, Ebû Ubeyd el-Kaasım b. Sellam (157-224h./773-838m.)

b)
Garîbu’l-Hadis, İbn Kuteybe

c)
el-Fâik fi Ğaribi’l-hadis, Zemahşerî.

[2]

d)
en-Nihâye fi Ğaribi’l-hadis, İbnü’l-Esîri’l-Cezeri (544-606h./1149-1209m)

[3]