Tirmizî, İlel’inde
Yahyâ’l-Hımmânî’den şunu rivâyet eder: “Ebû Hanîfe’yi işittim şöyle diyordu: “Câbiru’l-Cûfi’den
daha yalancısını, Atâ’dan daha efdalini görmedim.”
Beyhâkî “el-Medhâl”inde senedli olarak
Abdülhâmid el-Hımmânî’den şunu nakleder: “Ebû Sa’d es-San’ânî’yi dinledim, Ebû
Hanîfe’ye doğrularak dedi ki:
“Ey Ebû Hanîfe, Sevrî’den hadîs alma husûsunda
ne dersin? dedim” Cevâben:
“Ondan hadîs yaz çünkü O, Ebû İshâk’ın Hâris’ten
naklen rivâyet ettiği hadîslerle, Câbiru’l-Cûfi’nin hadîsleri hâriç diğer bütün
rivâyetlerinde sikadır.”
Bu rivayet Süfyân ve benzerlerinden suâl edecek
kadar çağdaşları nazarında hadîste tekaddüm ettiğine, onların rivâyetlerini
intikâd ettiğine delîl olmaktadır. Süfyân’ın şu sözünü daha önce zikretmiştik:
“Beni hadîs için oturtan Ebû Hanîfe olmuştur.” Bu rivâyet de onun cerh ve tâdîl
husûsundaki sözünün makbûliyetine bir delîl olmaktadır. Eğer bir kimseyi tâdil
ederse nâs ona doğru akın eder ve başına üşüşürdü.
Ebû Hanîfe, Zeyd İbnu Ayyaş hakkında şunu
söyler: “Bu zât meçhuldür.” (Bu sözü Hâfız İbnu Hacer Tehzîb’de nakleder). Ebû
Hanîfe der ki: “Talk İbnu Habîb Kaderî idi” Yâkub İbnu Şeybe der ki: “Aliyyü’bnu’l-Medînî’ye
Rakbetu’bnu Maskala’nın Süfyân İbnu Uyeyne tarafından Ebû Hanîfe’den rivâyet
edilen sözü hakkında ne dersin? Aliyyü’bnu’l-Medînî onu tanıdı ve: “Ben o sözü
bilmiyorum” dedi.
Ebû Süleymân el -Cüzecânî dedi ki: “Hammâd İbnu
Zeyd’in şöyle dediğini işittim: “Amr İbnu Dinâr’ın künyesini ancak Ebû Hanîfe
sâyesinde biliyoruz. Mescîd-i Haram’da bulunuyorduk. Ebû Hanîfe de Amr İbnu
Dinâr ile birlikte idi. Kendisine dedik ki: Ey Ebû Hanîfe ona söyle bize hadîs
rivâyet etsin. Bunun üzerine: “Ey Ebû Muhammed onlara rivâyet et” dedi.
Kendisine ismiyle “Ey Amr” diye hitâbetmedi” (el-Cevâhiru’l-Muziyye’den). Burada
da Ebû Hanîfe’nin ricâl bilgisine ve şüyûh nezdindeki tekaddümüne delîl
mevcuttur.
Hâfız, et-Tehzîb de şu rivâyeti zikreder:
“Muhammed Semâ’a’nın Ebû Yusuf’tan rivâyetine göre Ebû Hanîfe şöyle demiştir: “Cehm,
nefiyde ifrât ederek “Allah hiçbir şey değildir” demiştir. Muhatîl de isbatta
ifrât ederek Allah’ı mahlûkatın bir misli şeklinde düşünecek dereceye
varmıştır.” Zehebî, Tezkîretü’l-Huffâz’da Ebû Hanîfe’nin “Câfer İbnu
Muhammed’den (es-Sadûk) daha fakîh birisini görmedim” dediğini zikreder.
Tahavî der ki: “Süleymân İbnu Şuayb bize
rivâyeten dedi ki: Babam şöyle dedi: “Ebu Yusuf bize imlâ ettirdi ve dedi ki: “Ebû
Hanîfe şunu söyledi: “Bir kimse dinlediği gündeki ezberlediği şekliyle hıfzında
tutamadığı bir hadîsi rivâyet etmemelidir.” Ebû Katan da şunu söyler: “Ebû
Hanîfe bana dedi ki: Bana oku ve (Haddesena) de. Zirâ Mâlik bana: “Bana oku ve (Haddesena)
de dedi”. Bunu Tahâvî rivâyet etmiştir. (“el-Cevâhiru’l-Muziyye”den).
Tedrîbu’r-Râvi’de geldiğine göre Beyhakî el-Medhal’de
Mekkî İbnu İbrâhim’den şöyle dediğini rivâyet eder: İbnu Cüreye, Osman İbnu’l-Esved,
Hanzala İbnu Ebî Süfyân, Mâlik, Süfyânu’s-Sevrî, Ebû Hanîfe, Hişâm ve başkaları
şunu söylemişlerdir. Âlim üzerine yaptığın kıraat, âlimin sana olan kıraatından
daha hayırlıdır.”
Yine Tedrîb’de şu rivâyet mevcûttur: “Abdullâh
İbnu’l-Mubârek, Ahmed en-Nesâî ve başkaları burada (yâni âlim üzerine yapılan
kırâatte) “Haddesena” ve “Ahberena” tâbirlerini kullanmayı menettiler.
Muhaddislerden bir kısmıyla Kûfelilerin ve Hicâzlıların büyük ekseriyeti mezkûr
durumda o iki tâbirin kullanılmasını câiz görmüşlerdir, Sevrî ve Ebû Hanîfe
bunlardandır.”
Yine Tedrib’te münâvele anlatırken denir ki: Bu
münâvele tarzı, Zührî, Şâbî, İbrâhim, Rebî’a, Alkame ve Mâlik nazarında kuvvette
semâ gibidir. Sahîh olan ise, bu tarzın semâ ve kırâatten daha dûn olduğudur. Bu
görüş Sevrî, Ebû Hanîfe ve Şâfi’î’nin kavlidir.
Yine aynı kaynakta denir ki: “Mürsel’e gelince,
böyle hadîsler zayıftır. Mürselle muhaddîslerin cumhûrları ve Şâfi’îce ihticâc
câiz değildir. Mâlik, Ebû Hanîfe ve içerisinde Ahmed’in de bulunduğu bir tâife
de sahîhtir demişlerdir. “Daha önce Kârî ve başkalarından naklen zikrettiğimiz
üzere Ebû Hanîfe mestûrun rivâyetini kabûl etmiştir. Ona bu görüşünde İbnu
Hibbân tâbi olmuştur.”
Yine aynı eserde denir ki: “Beyhakî, “el-Medhâl”de,
Ebû İsmet Sa’d İbnu Mu’âz’dan şöyle dediğini rivâyet eder: Ebû Süleymân el-Cüzecânî’nin
meclisinde idim. Söz “Haddesena” ve “Ahberena” tâbirlerine gelmişti. Ben:
“Bunların her ikisi de aynı mânâya gelir aralarında fark yoktur” dedim. Birisi:
Aralarında fark vardır, görmüyor musun Muhammed İbnu’l-Hasan ne söyledi? O,
diyor ki: “Bir kimse kölesine: “Eğer sen bana şu haberi verirsen (Ahberteni
bikeza) hürsün dese, o da bunu kendisine yapsa o, hür olur. Şâyet o zât: Şâyet
sen bana şunu söylersen (Haddeseni bikeza) dese ve oda bunu yapsa hür olmaz”.
Derim ki: Bu mesele el-Hindiyye’de mezkûrdur.
Orada buna muhâlif bir söz zikredilmez. Bu görüş kezâ Ebû Hanîfe’nin görüşüdür.
Yine aynı eserde şöyle denir: “Eğer dinlediği
hadîsi kitâbında bulduğu halde dinlemiş olduğunu hatırlayamazsa, Ebû Hanîfe ve
bir kısım Şâfi’îlere göre onu hatırlayıncaya kadar rivâyeti câiz değildir.
Şâfi’î ve ashâbının büyük ekseriyetinin, Ebû Yûsuf ve Muhammed İbnu’l-Hasan’ın
görüşlerine göre câizdir. Sahîh olan da bu görüştür. Ancak semâının kendi
hattıyla veya güvenilen birinin hattıyla zabtedilmiş olması şarttır. Zann-ı
gâlible yazının tağyîrden selâmetine hükmedilmesi sebebiyle kitâbın mâsûn
(korunmuş) olduğu mâlûmdur. Bunda şekke düşecek olursa onu îtimâd câiz olmaz.”
Derim ki: Ebû Hanîfe’nin sözünden, rivâyet
husûsunda onun ne kadar ihtiyâtlı olduğu anlaşılmaktadır.
Hülâsa bu İmâm’ın cerh ve ta’dîl, rivâyet ve
tahsîs usûlüne müteallik sözleri sayılamayacak kadar çoktur
Gerek eski ve gerek yeni muhaddisler onları nakletmektedirler. Ayrıca onlarla
amel etmekten de geri durmamaktadırlar. Bütün bunlar onun fıkıhta olduğu gibi
hadîs ilminde de büyük bir imâm ve müçtehid olduğuna delâlet eder. Zâten bu
husûsu kalb-i selîm sâhibi her insâflı kişi kabûl etmiştir. Zehebî
ve başkaları gibi
Hâsidlik, haddi tecâvüz, veya sübûtsuz sözler
(mücâzefe) ve gelişigüzel hükümler yürütme (tesâhül) yüzünden bu hakîkatlara göz
yuman zavallılara Allah acısın. Bütün bu kaydettiklerimiz, Ebû Hanîfe’yi
cerhedenlerin sözlerinin butlânını ortaya kor. Sanki hiç bir şey söylenmemiş
gibi hiç bir değer taşımadıkları anlaşılmıştır. Nitekim daha önceki bölümlerde
de beyân ettik ve dedik ki: “Adâleti sübût bulan ve ümmetçe imâmetine hükmedilen
bir kimse hakkında cerhedici sözler kabûl edilmez.” Yine usulde mukarrer bir
kaideye göre adâlet, istifâza (her tarafa yayılma) ve şöhret sûretiyle de sâbit
olmaktadır. İmâmımız Ebû Hanîfe’nin adâleti her tarafa yayılmış, imâmeti ise
bütün müslümanlar arasında iştihâr etmiştir:
Gökyüzündeki güneş gibi ziyâsıyla
Şark ve Garb diyârlarını sarmıştır.
Kezâ daha önce zikrettiğimiz gibi eğer cerh
sebebinin mezhep taassubu veya dünyevî bir menfaate müteallik rekâbetten ileri
geldiğine delalet eden bir karîneye rastlandığı takdirde onun cerhine iltifât
edilmez. Bu çeşit cerhlere aynı seviyede olanlar, muasırlar vs. kimseler
arasında sıkça rastlanır. Nitekim İbnu Ma’în, Abdullah İbnu Dâvud el-Hureybî
İbnu Ebî Âişe, İbnu Abdilberr vs. gibi birçok imâmların ifâdesiyle Ebû
Hanîfe’nin mahsûd (kıskanılmış) olduğu cerhedenlerin de müfrîd ve haddi aşan
kimseler bulunduğu tahakkuk etmiş bir keyfiyettir. Binnetice bu gibilerin
cerhleri makbûl olamaz.
Hâsidlerin rûhları ona fedâ olsun, çünki o
rûhlar
Muazzebdirler, huzûrunda da, gıyâbında da,
Güneşin ışığını ondan kıskanan kendini yorar
Boş yere ona bir misil bulmaya çalışır.
Subkî’nin sözünü hatırla: “Eğer cerhin takdîmini
mutlak manada alacak olursak bize dörtbaşı mâmur tek imam kalmaz. Zirâ ta’na
uğramamış, cerhedilmemiş hiçbir imam yoktur.” Cerhedicilerin ileri sürdüklerine
verilen cevaplar hakkında tafsîlat istediğin takdirde “İncâu’l-Vatan” adlı
risâlemize mürâcaat et. Orada sadra şâfi yeterli mâlumâtı bulursun. İnşaallah,
içinde serinler
Şeyhimiz müellif bu bölüm için “İncâu’l-Vatan”da (l, 30) şunu söyler: “Bil
ki İmâm-ı Ebû Hanife’nin sözü cerh ve tâdil’de ve usûlü hadiste hüccet
olarak kabûl edilmiştir. Onun sözlerini bu fennin âlimleri benimseyip,
ihticâc ve i’tikâd (fikirlerini destekleme) için kitaplarında
zikretmişlerdir. Tıpkı bu fennin otoriteleri olan İmâmı Ahmed, Buhârî, İbnu
Main İbnu’l-Medînî vesâireyi kabûl ettikleri gibi. Bu da onun hadisteki
durumunun büyüklüğüne, ilminin vüsatine ve siyâdetine delâlet eder.”
(İbrahim Canan)
Şeyhimiz İmâmu Kevserî merhûm bunlardan çok hoş bir kısmına
“Te’nîbü’l-Hâtib’de “Fıkhu Ehli’l-Irâk ve Hadîsihim”de ve buna yaptığını
tâlikte işâret etmiştir. Bu iki kaynağa bak. Zikrettiklerinden burada
konumuza temâs edenlerden biri 153. sayfadaki şu ibâredir: “Ebû Hanîfe’nin
usûlünden olmak üzere kezâ, metin veya senetteki zâidi, Allâh’ın dininde bir
ihtiyât olarak, nâkısa ircâ etmektir. (İbnu Receb, Şerhu’İleli’t-Tirmizî’de
kaydeder.)
Kezâ Şeyhimiz, Fıkhu Ehli’l-Irâk ve
Hadîsihim’de Ebû Hanîfe’nin kullandığı kavâidin bâzılarını sayarken der ki:
“Kezâ rivâyet-i bil-mânâyı sadece fakîhlere câiz görmesi de Ebû Hanîfe’nin
kesinlikle kabûl ettiği hususlardan biridir.”
Bu ifâde sayesinde Suyûtî’nin et-Tedrîb’deki
“rivâyet-i bi’l-mânâyı halef ve selefin cumhûru ve bu meyânda dört imâm câiz
görmüştür” sözü ile Aliyyü’l-Kâarî’nin Ebû Hanîfe’nin Müsnedi’nin şerhi
Senedü’l-Enâm”da söylediği: “Ebû Hanîfe rivâyet-i bi’l-Mânâyı câiz görmez”
sözü arası te’lîf edilir. (İbrahim Canan)
Ebû Hanîfe, Tezkiretu’l-Huffâz’da Hadis-i Nebevi’nin ta’dil edilmiş
(mu’addel) hamelesi arasında zikredilmiştir. Tevsîk ve ta’dîl, tashîh ve
tezyîfde bu mu’addel hamelenin ictihâdlarına müracaat edilir
(“İncau’l-Vatan”dan). (İbrahim Canan)
İbnu Haldûn gibi. O, şöyle der: “Ebû Hanîfe’nin İlmu’l-Hadis’de büyük
müçtehidlerden biri olduğuna, mezhebinin, diğerleri arasında mazhar olduğu
itimâd delâlet eder”. (İbrahim Canan)
Şeyhimiz müellîf “İncâu’l-Vatan” da (1, 21-22), Mizânu’l-İtîdâl’a Zehebî
kalemiyle olmaksızın sokulmuş olan şu cümleyi zikreder. “Ebû Hanîfe ehl-i
rey’in imâmıdır. Kendisini Nesâi, İbnu Adiyy ve başkaları hıfzı cihetinden
taz’if etmişlerdir” sonra bu hükmü şu şekilde tenkid eder: “Derim ki Nesâi
ve İbnu Adiy’in taz’ifine İbnu Ma’în, Şûbe, Ali İbnu’l-Medini, İsrâil İbnu
Yünus, Yahyâ İbnu Adem, İbnu Dâvud el-Hureybî, Hasan İbnu Sâlih ve
diğerlerinin tevsîki yanında itibâr edilmez.” Bu zevâtın sözleri daha önce
zikredildi.
Bunların hepsi Ebû Hanîfe’nin ya
muasırıdırlar, yâhut da ona yakın bir devirde yaşamışlardır. Bunlar Ebû
Hanîfe’yi Nesâî ve İbnu Adiy gibi kendisinden çok sonra gelmiş olan
müteahhirînden çok daha iyi tanırlar. Meselâ Darâkutnî Ebû Hanîfe’nin
vefatından ikiyüz yıl sonra dünyaya gelmiştir. Binnetice Ebû Hanîfe’ye daha
yakın ve daha âlim olan bu imâmların sözü kabûle her bakımdan daha lâyıktır.
Zaman itibariyle müteahhir olanların sözü de atılıp ihmâl edilmeye lâyıktır
(özetle). İbrahim Canan, Kutub-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları:
1/484-488.