Ay: Ocak 2014

b) Şöhret Buldukları Yere Göre Meşhur Hadisler:

 

b1) Hadisçiler Nezdinde Meşhur Hadisler:

 

Buna misal olarak şu hadisi verebiliriz:

“Rasulullah (s.a.v.) bir ay süre ile rükudan
sonra kunut yaparak Ri’l ve Zekvan kabilelerine beddua etmiştir.”[1]

a3) Zayıf Meşhur Hadis:

 

Hasen olan Meşhur hadise misal olarak şu hadisi
verebiliriz:

Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Kalpler, kendilerine iyilik edenleri sevmeye
meyilli olarak yaratılmışlardır.”

[1]

a2) Hasen Meşhur Hadis:

 

Hasen olan Meşhur hadise misal olarak şu hadisi
verebiliriz:

Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“İlim öğrenmek her müslümana farzdır. İlmi ehli
olmayanlara öğreten, domuzlara kıymetli taşlardan, inciden ve altından tasma
takmaya çalışan gibidir.”[1]

Mizzi, bu hadisin hasen derecesine yükselmesini
sağlayacak senedlerinin bulunduğunu söylemiştir. Hatta o, 50 tarikini gördüm ve
onları bir cüzde topladım, demiştir.”[2]

a) Sened Tetkiki Sonuçlarına Göre Meşhur
Hadisler:

 

a1) Sahih Meşhur Hadis:

 

Sahih olan Meşhur hadise misal olarak şu hadisi
verebiliriz:

Bize Abdullah b. Yusuf haber verdi, dedi ki,
bize Malik b. Enes, Nafi’den, o da Abdullah İbn Ömer’den naklen bildirdi ki
Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Herhangi biriniz cum’a namazına geleceği zaman
gusletsin.”

Bu hadis bir çok tarikle Rasulullah’dan (s.a.v.)
nakledilmiştir.[1]

 

1) Meşhur Hadis:

 

Her tabakada (Sahâbî, Tâbiîn, Etbauttâbiîn) râvi
sayısı en az üç olan rivâyetlere denir. Bu tarif muhaddislere göredir. Fukahâ
ise böyle bir hadîse müstefîz der. Mâmafih, iki târikle rivâyet edilen hadîslere
de müstefîz diyen fakîhler olduğu gibi müstefîz demek için dört tarîki şart
koşan fakîhler de olmuştur.

İlk asırda bir tek tarîki olsa bile sonradan
ümmetin kabulüne mazhar olarak şüyû bulan hadîslere de lügat mânasına yakın
olarak meşhur denmiştir.

Yeri gelmişken bir kere daha hatırlatalım:
Meşhur hadîs tabiri, bir de halk arasında hadîs diye çokça şüyû bulmuş sözler
için kullanılır. Müştehir de denen bu sözlerin ilk asırda bilinen bir aslı
olabileceği gibi olmayabilir de. İkinci ve üçüncü asırlarda mütevâtir
derecesinde şöhrete eren bu rivayetler, sahîh bir hadîs olabileceği gibi “hadîs”
ismi verilmiş bir atasözü, bir feylezof veya hakîm sözü, bir tabîb sözü de
olabilir. Mesela, bazen Hz. Ali (radıyallahu anh)’ye ve bazan da, Hz. Peygamber
(aleyhissalâtu vesselâm)’e nisbet edilerek söylendiğine sıkça rastlanan
“Çocuklarınızı yarına göre yetiştirin” “meşhur hadîsi (!)”nin araştırma sonunda
Eflatun’a ait bir söz olduğunu tesbit ettik.

Metinlerde sıkça rastlanacak olan meşhur
kelimenin bizi hataya düşürmemesi için kelimenin ihtiva ettiği bütün bu mânâları
iyi kavramanız gerekir.[1]

Hadisçilere göre meşhur; tevatür şartlarını
taşımayan topluluğun naklettiği ve her nesilde ravisi ikiden aşağı olmayan
hadistir. (İbn Hacer (852/1448) bu topluluğu “ikiden fazla” kaydına
bağlamıştır.)

Başlangıçta bir-iki kişi tarafından rivayet
edilmişken daha sonraki nesillerde tevatür derecesine ulaşan hadisler için de
meşhur terimi kullanılmaktadır.[2]

Meşhur hadisin, mutlaka sahih olduğu ilk anda
akla gelebilirse de aslında öyle değildir. Tevatür derecesini bulamadığına göre,
ravileri tetkike tabidir. Böyle olunca, tetkik sonuçlarına göre, sahih, hasen
veya zayıf meşhurların bulunması kaçınılmazdır.

Bir de bazı hadisler, bazı kesimler ya da meslek
grupları katında meşhur olmuşlardır. Bu tür hadisleri de Meşhur hadisler
arasında ele almak doğru olacaktır. Şu hale göre meşhur hadisler iki kısma
ayrılır:[3]

 

B- Âhad Hadîsler (Haber-i Vahid):

 

Vâhid (cemi âhâd) lügat olarak “bir” demektir.
Binaenaleyh haberi vâhid tabiri de lügat açısından, “bir kişinin rivâyet ettiği
hadîs” mânasına gelir. Ancak, hadîs ıstılahı olarak, “haber-i vâhid, mütevâtir
olmayan haber” demektir. Böyle olunca iki tarikden de gelse üç tarikden de gelse
rivâyete, haber-i vâhid denir. Cemi olarak kullanınca ahbâr-ı âhâd denir.

[1]

Hadislerin büyük bir bölümü tevatür şartlarını
taşımayan ahad hadislerdir. Hadis kitaplarımızı dolduran hadislerin hemen hemen
hepsi bu anlamda ahad hadislerdir. Bir başka ifade ile hadis kitaplarımız ahad
hadislerle doludur.

Hemen belirtelim ki, ahad hadisler kendi
aralarında değişik açılardan anılacak ve farklı hükümler ifade edeceklerdir.

[2]

Haber-i vâhid; “Meşhur”, “Aziz” ve “Garîb” olmak
üzere üç kısma ayrılır. Şimdi bunları görelim:[3]

Mütevatir Hadislerle İlgili Eserler:

 

Mütevâtire hadîsler üzerine muhtelif te’lifât
yapılmıştır. Celâleddîn es-Suyûtî (911/1505), önce el-Fevâidu’l-Mütekâsire fi’l-Ahbâri’l-Mütevâtire’yi
te’lif etmiş sonra bunu el-Ezhârû’l Mütenâsire fi’l-Ahbâri’l-Mütevâtire adıyla
ihtisar etmiştir. Hadisleri konularına göre tasnif ve tertip ederek kaynaklarını
ve muhtelif senedlerini vermiştir. Bunu da tekrar, senetlerini atıp, sadece
metinlerini bırakarak Katfu’l-Ezhâr adıyla ikinci sefer ihtisar eder. İçerisinde
112 kadar mütevatir hadîs mezkûrdur.[1]

Ebu’l-Feyz Mevlâna Ca’fer el-Hasenî el-İdrîsî
(1345/1926) -ki el-Kettânî diye meşhurdur- Nazmu’l-Mütenâsir mine’l-Hadîsi’l-Mütevâtir
adlı te’lifinde 310 hadîsin mütevâtir olduğunu söyler.[2]
Sayı, bir kısım mânevî mütevatirlere de yer verdiği için kabarmıştır.

Ebu Abdillah Muhammed İbnu Muhammed İbnu Ali (v.
953/ 1546) -ki İbnu Tûlûn diye meşhurdur, el-Leali’l-Mütenâsire fi’l-Ehâdîsi’l-Mütevâtire’yi
yazmıştır. Bu eseri, Ebu’l-Feyz Muhammed Mürtezâ el-Hüseynî ez-Zebîdî Laktu’l-Leâlî’l-Mütenâsire
fi’l-Ehâdîsi’l-Mütevâtire adıyla özetlemiştir.[3]

Abdulaziz el-Ğımari, “İthafu zevi’l-fedaili’l-müştehera
bima vaka’a mine’z-ziyadeti ale’l-Ezhari’l-mütenasıra fi’l-ehadisi’l-mütevatıra”
adıyla Kettani’nin eserine ilavelerde bulunmuştur.

Ebu’l-Hasan Muhammed Sadık es-Sindi el-Medeni,
“Suyuti, bazı hadisler hakkında mütevatir hükmü vermekte gevşek davranmıştır.”[4]
der. Bu tenkid, lafzan mütevatir hadisler hakkındaki tesbitlere yöneliktir.

[5]

Mütevatir Hadiste Sayı:

 

Bir rivâyetin mütevatir sayılması için en az kaç
tarîkten rivâyet edilmiş olması gerekir? sorusuna rakamla kesin cevap
verilememiştir. “Yalan üzerine ittifakları aklen muhâl olan bir cemaat”
denmiştir. Herhalde aslolan, bunun rivâyet edilen habere, rivâyeti yapan
ravîlere ve bir de rivâyeti işitenlere tâbi şartlara göre değişebileceğidir.

Yine de bir fikir verebilmek için, ileri sürülen
rakamları kaydedebiliriz: 3, 5, 7, 10, 15, 20, 40, 50, 70… vs. Ehl-i Bedir
adedince üçyüz küsur diyenler de olmuştur. Hiçbiri görüşünü, sünnetten veya
başka mûteber bir kaynaktan alınma ciddî bir delîle dayandırmaz.

Mütevatir haberin asgarî tarîk sayısı ihtilaflı
olduğu için mütevatir hadîslerin sayısı da münakaşalı olmuştur. Hattâ
bazılarınca mütevatir kabûl edilen bir hadîs diğer bazılarınca haber-i vâhid
kabul edilebilmektedir.[1]

Mütevatir Hadisin Hükmü:

 

Serahsî’nin, Usûl’ünde belirttiğine göre, Hanefi
fakîhleri, haber-i mütevatir’in zaruri ilim ifâde edeceğine kanidirler. Eğer,
haber-i mütevâtire rağmen kesin ilme ulaşmayan olursa onun aklında noksanlık var
demektir. Binaenaleyh mütevatir hadîsle sâbit olan bir meseleyi inkâr, küfürdür.

Ancak, asıl itibariyle âhâd olmasına rağmen
sonradan ümmetin ittifakla kabûlü ve kendisiyle amel etmesi sebebiyle mütevatir
derecesine çıkan bir hadîs söz konusu ise, bunun kesinliği tevâtürle değil
istidlâlle sübut bulmuştur. Bu çeşit rivâyetler amel yönünden vücub ifâde ederse
de îtikad yönünden kesin ilim değil “kalbî tuma’nîne” ifâde eder, dolayısıyla
inkâr eden tekfir edilmez. Şafiîler, bu çeşit tuma’nîne ifâde eden (yâni
ihtilaflı olan mütevatirlere) mükteseb demişlerdir.

Mütevâtir bahsi ile alâkalı olarak, Hanefi
mezhebinde olanların şunu da vâzıh olarak bilmesi gerekir: Hanefi uleması aslen
haber-i vâhid bile olsa, Tabiîn ve Etbauttabiîn nesillerince makbûl addedilmiş
ve amel edilmiş bir rivâyeti hükmen mütevâtir addetmiş ve onunla amelin vücûb
ifâde ettiğini söylemiştir. “Çünkü, der Serahsî[1]
ikinci ve üçüncü asırlarda akdedilen icmalar da şer’an uyulması gereken delîl
olmaktadır”. (Bu ifâde dahi selef telâkkîsinin iyi anlaşılmasını gerekli
kılmaktadır).[2]

Mütevâtir hadisler, Akâid konularında bile tek
başına delil sayılırlar. Bu yüzden mütevâtir olan haber-i Rasûlü inkâr eden
küfre girer. Çünkü böyle bir haberi inkâr etmek, Peygamberi inkâr demektir. O da
şüphesiz küfürdür.[3]

Mütevatir hadisler, kesinkes sahih oldukları
için yakin ifade ederler ve bu sebeple ravilerinden bahsetmeye, onları
incelemeye gerek duyulmaksızın, mütevatir hadisle amel etmek vacip olur.

Mütevatir hadisler, hadis usulü prensiplerine
göre tetkik ve tenkide tabi değildirler. Hadis usulünün tetkik ettiği hadisler,
tevatür şartlarını taşımayan ahad hadislerdir.

Senedin başında veya sonunda ya da herhangi bir
yerinde tevatür şartını yitirmiş olan hadisler, diğer yerlerinde tevatür
şartlarını taşısalar bile mütevatir hadis sayılmazlar. Bu tür hadisler ahad
hadislerden sayılmak kaydıyla Meşhur veya Müstefiz diye adlandırılarlar. Bu
duruma göre sahih, hasen ve zayıf diye nitelendirilen bütün hadisler ahad
hadisler içinde yer alacaklardır.

Mütevatir hadislerin tasdiki, ravilerinin
güvenilir oluşuna bağlı değildir. Yani mütevatir bir hadisin ravileri arasında
zayıf ravilerin bulunuşu neticeye tesir etmez. Çünkü ortada yalan üzere
berleşmeleri mümkün olmayan kalabalıkların haberi söz konusudur.[4]  

 

2) Manevî Mütevâtir:

 

Aynı lafızlarla olmadığı ve hatta farklı
hadîslerle ilgili olduğu halde aynı mâna ve hükme delâlet eden rivâyetler sayıca
çoğalır ve tevâtür derecesine ulaşırsa buna manevî mütevatir denir. Raviler
tarafından değişik lafızlarla nakledilen bir mesele veya olay manâca mütevâtir
sayılır. Bu tip rivayetlerde müşterek olan taraf mütevâtir demektir. Manevî
mütevâtir hadisler hayli çoktur. Beş vakit namaz, oruç, zekât, hac gibi
ibadetler hep manevî mütevâtir derecesindedir. Meselâ, Hz. Peygamber’in dua
ederken ellerini kaldırdığına dair yüz kadar hadis rivayet edilmiştir. Ancak
bunlarda müşterek olan taraf ellerin kaldırılmasıdır ve bu yönü mütevâtirdir.

Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın duasıyla
yiyeceklerin bereket kazanması hâdisesi buna misâldir. Bir çok durumlarda
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın duasıyla yemek bereketlenmiş, az yemekten
çok sayıdaki insan istifâde etmiştir. Bu hadîslerin hiçbiri tek başına mütevâtir
değildir. Ama hepsiyle ilgili bütün rivâyetler toplanacak olsa, yekûnu tevâtür
derecesine ulaşır ve “Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın duası ile taamların
bereketlenmesi” hadîsesi mütevâtir derecesine çıkar.

Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın sünneti
içerisinde lafzî mütevatir sayıca azdır. Ancak manevî mütevâtir’le sâbit olan
sünnet çoktur. Namazların vakitleri, beş vakit oluşu, rek’at sayıları gibi dînî
evamirin tatbîkatıyla ilgili pek çok mesele için, ayrı ayrı rivayetler sayıca az
da olsa ümmetin tatbîkatına mukârin ve müşârik oldukları için hepsi mânen
mütevâtir cümlesindendir.

Kezâ haber-i vâhidle sabit olan mucizeler de bir
bakıma mânen mütevâtir’dir. Zira bunlar cemaatin huzurunda cereyân etmiş.
Rivayette bulunanlar hiçbir zaman tekzib edilmemişlerdir. Bu, bir nevi cemaat
adına bir rivayettir ve öbürlerinin sükûtu zımmî beş tasdîk yerine geçer. Ve
üstelik Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın mazhar olmakla şerefyab olduğu
mucizeler çoktur. Bu yönüyle de “mucize göstermiş olması” mânen mütevâtir bir
keyfiyettir.[1]

Muhaddislere göre, mütevâtir hadisin ravilerini
tek tek incelemeye gerek kalmaz. Ravilerin çokluğuna itibar edilir. Çünkü
onların yalan üzerine ittifak edemeyecekleri kabul edilir. Dolayısıyla hem lafzî
hem de manevî mütevâtir hadisin kesin bilgi verdiğinde bütün hadisçiler
müttefiktirler.[2]