Masdar المَصْدَرُ
Masdar, zamana bağlı olmaksızın, bir hadiseyi, bir durumu anlatan sözdür. Çeşitli yapılardaki fiillerin masdarlarını sırasıyla inceleyelim:
A- Sulasi Mucerred Fiillerin Masdarları المَصْدَرُ الأَفْعَالِ الثُّلاَثَةِ المُجَرَّدَةِ
Sulasi mücerred fiillerin masdarları için çeşitli vezinler vardır. Bunları öğrenmek için sözlüklere bakmak gerekirse de bu fiillerin manalarına göre bazı belli masdar vezinlerinin kullanıldığı kesin bir durum olduğundan, sulasi mücerred fiilin başlıca masdar ölçülerini şöyle sıralayabiliriz:
a- فِعَالَةٌ
Sanat, meslek, iş anlatan sulasi mücerred fiillerin masdarları bu vezindedir:
صَبَغَ boyadı – يَصْبُغُ boyar – صِبَاغَةٌ boyama, boyacılık
نَسَجَ dokudu – يَنْسُجُ dokur – نِسَاجَةٌ dokumacılık
وِزَارَةٌ vezirlik
خِلاَفَةٌ halifelik
رِئَاسَةٌ başkanlık
طِبَاعَةٌ matbaacılık
نِجَارَةٌ marangozluk
حِدَادَةٌ demircilik
إِمَامَةٌ imamlık
خِتَانَةٌ sünnetçilik
حِلاَقَةٌ berberlik
وِلاَيَةٌ valilik
صِيَاغَةٌ kuyumculuk
طِبَابَةٌ hekimlik
تِجَارَةٌ alışveriş, tacirlik
زِرَاعَةٌ zıraat, tarım
b- فِعَالٌ
Uzaklaşma, kaçınma, çekindirme anlatan masdarlar bu ölçüdedir. Bu masdarların tek vezni vardır, bu bablar çok az kullanılır.
نِفَارٌ korkmak, ürkmek
فِرَارٌ kaçma, kaçış
شِرَادٌ kaçmak, sapmak
عِقَابٌ ceza
فِرَاقٌ ayrılmak, ayrılık
إِبَاءٌ istememek, reddetmek
c- فَعَلاَنٌ
Hareket, kıpırdanış, davranış anlatan fiillerin masdar ölçüsüdür.
جَرَيَانٌ akmak
طَيَرَانٌ uçmak, uçuş
غَلَيَانٌ kaynamak
فَضَيَانٌ taşmak
هَيَجَانٌ çalkanmak
جَوَلاَنٌ dolaşmak
d- فَعِيلٌ ve فَعَالَةٌ
Mazisi فَعُلَ vezninde olan fiillerin masdarları umumiyetle bu vezindedir.
سَهُلَ kolay oldu – سُهُولَةٌ kolaylık
لَطَافَةٌ incelik
بُطُولَةٌ kahramanlık
رَصَانَةٌ oturmuşluk, sebat
صُعُوبَةٌ zor olmak, zorluk
طَرَاوَةٌ tazelik
مَلاَحَةٌ güzellik
نَظَافَةٌ temizlik
رَزَانَةٌ ağırbaşlılık
شَجَاعَةٌ yüreklilik
صَرَاحَةٌ açıklık, temizlik
f- فُعْلَةٌ
Renk bildiren fiillerin basdar ölçüsüdür.
زُرْقَةٌ mavilik
خُضْرَةٌ yeşillik
صُفْرَةٌ sarılık
حُمْرَةٌ kırmızılık
g- فَعَلٌ
Mazisi فَعِلَ vezninde olan lazım fiillerin masdarı umumiyetle bu vezinde gelir.
بَلِهَ aptal oldu – بَلَهٌ aptallık
فَرِحَ sevindi – فَرَحٌ sevinç
فَشِلَ başaramadı – فَشَلٌ başaramamak
هَرِمَ ihtiyarladı – هَرَمٌ ihtiyarlamak
عَطِشَ sustu – عَطَشٌ susmak
غَضِبَ kızdı – غَضَبٌ kızmak
h- فُعُولٌ
Mazisi فَعَلَ vezninde olan fiillerin masdarı umumiyetle bu vezinde olur.
دَخَلَ girdi – دُخُولٌ giriş
وَصَلَ ulaştı – وُصُولٌ ulaşmak
هَجَمَ saldırdı – هُجُومٌ saldırmak
قَعَدَ oturdu – قُعُودٌ oturmak
مَرَّ geçti – مُرُورٌ geçmek
خَرَجَ çıktı – خُرُوجٌ çıkış
i- فَعْلٌ
Mazisi فَعَلَ ve فَعِلَ vezninde olan müteaddi fiillerin masdarı umumiyetle bu vezinde gelir.
ضَرَبَ vurdu – ضَرْبٌ vurmak
كَسَبَ kazandı – كَسْبٌ kazanmak
فَهِمَ anladı – فَهْمٌ anlamak
قَتَلَ öldürdü – قَتْلٌ öldürmek
نَصَرَ yardım etti – نَصْرٌ yardım etmek
أَخَذَ aldı – أَخْذٌ almak
B- Rubai Mücerred Fiillerin Masdarlary مَصْدَرُ الأَفْعَالِ الرُّبَاعِيَّةِ المُجَرَّدَةِ
Bu fiillerin masdaları için başlıca iki vezin vardır.
a- فِعْلاَنٌ
زَلْزَلَ sarsıdı- يُزَلْزِلُ sarsılıyor – زِلْزَالٌ sarsılmak
b- فَعْلَلَةٌ
دَحْرَجَ yuvarladı – يُدَحْرِجُ yuvarlıyor – دَحْرَجَةٌ yuvarlamak
C- Rubai Mezid Fiilin Mazdarı مَصْدَرُ الفِعْلِ الرُّبَاعِيّ المَزِيدِ فِيهِ
Bu masdarların tek vezni vardır.
a- تَفَعْلُلٌ
تَزَلْزَلَ sarsıldı – يَتَزَلْزَلُ sarsılıyor – تَزَلْزُلٌ sarsılmak
Not: اِفْعِلاَّلٌ ve اِفْعِنْلاَلٌ babları çok az kullanılır.
D- Üçlü Fiilden Türemiş Fiillerin Masdarları مَصَادِرُ الأَفْعَالِ المَزِيدَةِ عَلَى الثُّلاَثِي
Bu masdarların herbiri kıyasidir, kaaidesi vardır. Yerinde incelenmiş olmamakla birlikte burada bir cetvel halinde aşağıda gösterilmektedir.
| البَابُ | المَصْدَرُ | المُضَارِعُ | المَاضِي |
| إِفْعَالٌ | إِحْسََانٌ | يُحْسِنُ | أَحْسَنَ |
| تَفْعِيلٌ | تَقْدِيمٌ | يُقَدِّمُ | قَدَّمَ |
| مُفَاعَلَةٌ فِعَالٌ | مُقَاتَلَةٌ قِتَالٌ | يُقَاتِلُ | قَاتَلَ |
| اِفْتِعَالٌ | اِجْتِمَاعٌ | يَجْتَمِعُ | اِجْتَمَعَ |
| تَفَعُّلٌ | تَقَدُّمٌ | يَتَقَدَّمُ | تَقَدَّمَ |
| اِنْفِعَالٌ | اِنْكِسَابٌ | يَنْكَسِرُ | اِنْكَسَرَ |
| تَفَاعُلٌ | تَظَاهُرٌ | يَتَظَاهَرُ | تَظََاهَرَ |
| اِفْعِلاَلٌ | إِعْوِرَارٌ | يَسْتَغْفِرُ | اِسْتَغْفَرَ |
| اِسْتِفْعَالٌ | اِسْتِغْفَارٌ | يَسْتَغْفِرُ | اِسْتَغْفَرَ |
| اِفْعِيلاَلٌ | اِحْمِيرَارٌ | يَحْمَارُّ | اِحْمَارَّ |
| اِفْعِيعَالٌ | اِحْدِيدَابٌ | يَحْدَوْدِبُ | اِحْدَوْدَبَ |
| اِفْعِوَّالٌ | اِجْلِوَّاذٌ | يَجْلَوِّذُ | اِجْلَوَّذَ |
F- Yapma Masdar المَصَادِرُ الصِّنَاعِيُّ
Araplar, camid ismin souna يّة ekleyerek hal ve sıfat gösteren masdarlar yapmışlardır, bu çeşit masdarlara yapma masdar المَصْدَرُ الصِّنَاعِيُّ denir.
الجَاهِلُ cahil – الجَاهِلِيَّةُ vahşilik, vahşet
المَسْؤُولُ sorumlu – المَسْؤُولِيَّةُ sorumluluk
المَفْعُولِيَّةُ mefullük
الغَاعِلِيَّةُ faillik
الجَبَرِيَّةُ cebrilik
اللَّصُوصِيَّةُ hırsızlık
Kural:
– Muzaaf fiil müteaddi ise, muzaride umumiyetle aynul fiili (orta harfi) zamme ile harekelidir, yani نَصَرَ babındadır.
– Muzaaf fiil lazım ise, muzaride aynul fiili meksurdur (esra), yani fiil ضَرَبَ babındadır.
Muteaddi:
شَقَّ – يَشُقُّ yarmak, yırtmak
مَدَّ – يَمُدُّ uzatmak
Lazym:
عَفَّ – يَعِفُّ iffetli olmak
خَفَّ – يَخِفُّ hafifleşmek, hafif olmak