Sözlükler

Kitâbu’l-‘Ayn Arapça Sözlük Tanıtımı

 

Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.

Amr b. Temîm el-Ferâhidî’dir11. Sibeveyh’in hocasıdır. Sözlüğü

Halil b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı da iddia

edilmektedir12. Halil b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap vezinleri

üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir alimdir.

Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nukat ve’ş-Şekl ve

Kitâbu’l-‘Ayn‘a zeyl olmak üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-İkâ’

adlarında son derece faydalı ve son devir âlimlerine kaynak olan

çok sayıda eseri vardır.

 

Bu sözlük harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.

Halil b. Ahmed’den önce harflerin mahreçleri esas alınarak tertip

edilen bu metot üzere yazılmış bir sözlük çalışması olmamıştır14.

Sözlükte kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına

göre dizilen harfler, ardından dil, diş ve dudaktan çıkan harfler

ve ardından da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre

tanzim edilmiştir.

Sözlük Ayn ( ع) harfi ile başladığı için ‘Kitâbu’l-Ayn’ adı ile

şöhret bulmuştur. Eserde harflerin sayısı kadar bölümler bulunmaktadır.

Dolayısıyla her birisi, ‘Kitâbu’l-‘ayn’, ‘Kitâbu’l-hâ’,

‘Kitâbu’l-he’ vb. gibi harflerin adlarını koymuştur.

Lügatteki harflerin sıralaması şöyledir:

 

Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1

 (ع، ح، ه ، خ، غ/ ق، ك/ ج، ش، ض/ ص، س، ز/ ط، د، ت/ ظ، ث، ذ/ ر، ل، ن/ ف، ب، م/

و، أ، ي/ همزة)

Dikkat edilecek olursa Halil b. Ahmed kelimelerin sırlanmasında

kelimenin zâid veya başka bir harften maklub harflerini

dikkate almamış, aslî harflerine itibar etmiştir.

Ayrıca illetli ve mehmuz harfleri lefif babında sahîh sülâsi

bablardan sonra koymuştur .

Bu sözlüğün en önemli özelliklerinden birisi kalb sistemini

uygulayarak anlamı verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi

ile meydana gelen yeni kelimeleri de ele almasıdır. Buna göre

mesela ( عَبَدَabd) kelimesi ( عayn) bölümünde ele alınmış, ( عَبَدَ

abd) kelimesinin maklubu olan ( دبع ، دعب، بعد، عدب ) kelimeleri de

burada zikredilmiş, ancak ( دdal) ve ( بba) bölümüne gelince tekrar

ele alınmamıştır .

Bu eserin dikkat çekici bir diğer özelliği kelimelerin anlamlarını

şevahidle istidlal etmesidir. Ayrıca fasih Arapça’ya uymayan

kelime ve deyimlerin de ayıklandığı gözlemlenmektedir. Bu suretle

Arapça’nın fesahat ve belâğatının aslî güzelliği korunmuş ve

Arap dilinin diğer milletler arasında yayılması hedeflenmiştir

Eser kendinden sonra bu sahada yazılmış diğer çalışmalara örnek

teşkil etmesinden büyük öneme haizdir. Ebû Bekr ez-Zebîdî

(ö. 375-989) bu eserde bulunan ve kullanılmayan kelimelerin

tamamını, kullanılan şevahidinin de büyük bir kısmını çıkartarak

eseri özetlemiş, bu suretle daha kullanılır hale gelmiştir

Ali Cüneyt EREN

 

 

49.

Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında Kaynaklar, s. 123, Erzurum, 1995.

İnbâhu’r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu’l-A’yân, II/244, Kehhâle,

Mu’cemu’l-Müellifîn, IV/112; İA, Moh. Ben Cheneb, V/158.

İlgili Makaleler