Sözlükler

el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye Arapça Sözlük البارع في غريب اللغة العربية

 

Bu eser aslen Diyarbakırlı ve dedesi Selmân da Emevî Halifesi

Abdulmelik b. Mervân’ın dostu olan lügat âlimlerinden Ebû Alî

İsmail b. el-Kasım el-Kâlî (ö. 356/966)’nin lügatıdır. Ebû Alî el-

Kâlî, İbn Dureyd, İbnu’l-Enbârî ve Niftaveyhi gibi meşhur üstat-

15 Geniş bilgi için bkz. s. 27. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, el-Meâcimu’l-

Arabiyye, II. bsk. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1984.

16 Civelek Yakup, Arap Dil Bilime Giriş, Van 2003, s. 314.

17 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi,

(Medresetu’l-Arab), Yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul,

2005, s. 94.

18 Konu ile ilgili bkz. Sümertaş Burhan, ‘el-Halil b. Ahmed’in Hayatı Eserleri ve

Kitabu’l-Ayn Adlı Eserinin Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin

Elmalı, İzmir, 1994.

Ali Cüneyt EREN

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1

lardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî el-

Endülüsî öğrenim görmüştür. Nasır Abdurrahman zamanında

Endülüs’e göçerek orada yerleşmiş ve h. 356 yılında Kurtuba’da

vefat etmiştir.

Ebû Alî İsmail b. el-Kasım el-Kâlî’nin alfabetik olarak telif ettiği

bu lügati altı-yedi bin sayfadan ibarettir. Telifi tamamladıktan

sonra temize çekmeden vefat etmiş, daha sonra dostları tarafından

içinden sadece Kitâbu’l-âyn, Kitâbu’l-bâ ve Kitâbu’l-hemze

temize çekilmiştir. Kelime tertibi aynen ‘Kitâbu’l-Ayn’ de olduğu

gibi harflerin mahreçleri esas alınarak hazırlanmış, ancak mahreç

sırasındaki harflerin dizilişleri aşağıda görüleceği üzere daha

farklı olmuştur:

( ع ه ح خ غ / ض ج ش/ ل ر ن / ط د ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و أ ي)

Ardından el-muzaaf es-sünâi, es-sülâsi es-sahîh, es-sülâsi

es-mu’tel, el-havâşi, er-rübâi, ve el-humâsi şeklinde bablara

ayırmıştır. el-Havâşi babında hikayeler, sesler ve mankûs kelimeleri

toplamıştır19. el-Kâlî bu eserinde aynen Halil b. Ahmed’in

Kitâbu’l-Ayn’de uygulamış olduğu kalb sistemini bazı farklılıklarıyla

birlikte uygulamıştır. Bu lügatte Kitâbu’l-â(A)yn’dan farklı

olarak kelimelerin okunuşları tashif ve lahn’den korumak için

yazı veya vezinle kaydedilmiştir. Kısmen de kelimeleri işlerken

kimden aldığını da zikretmektedir.

Müellifin bunun dışında ayrıca ‘Kitâbu’l-Emâlî’ adlı edebiyat

ansiklopedisi hüviyetinde başka bir eseri daha vardır20.

el-Kâlî’nin talebesi Muhammed el-Fihrî bu esere bazı ilaveler

ekleyerek Cevâmi‘u Kitâbi’l-Bâri‘ adlı bir eser kaleme almıştır.

Bu eserin biri ‘İngiltere Müzesi’nde OR 9811 numarada, diğeri

de ‘Paris Halk Kütüphanesi’nde 435 numarada olmak üzere iki

nüshası bulunmaktadır

Ali Cüneyt EREN

 

İlgili Makaleler