Sözlükler

Arapçada Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlükler

 

Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler önce ‘halkî’ denilen

gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen harflerden başlayarak,

ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından da illetli

harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tanzim edilmiştir.

Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi

içinde alfabetik olarak düzenlemiştir.

Kitâbu’l-‘Ayn ( ( آتاب العين

Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.

Amr b. Temîm el-Ferâhidî’dir11. Sibeveyh’in hocasıdır. Sözlüğü

Halil b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı da iddia

edilmektedir12. Halil b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap vezinleri

üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir alimdir.

Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nukat ve’ş-Şekl ve

Kitâbu’l-‘Ayn‘a zeyl olmak üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-İkâ’

adlarında son derece faydalı ve son devir âlimlerine kaynak olan

çok sayıda eseri vardır.13

Bu sözlük harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.

Halil b. Ahmed’den önce harflerin mahreçleri esas alınarak tertip

edilen bu metot üzere yazılmış bir sözlük çalışması olmamıştır14.

Sözlükte kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına

göre dizilen harfler, ardından dil, diş ve dudaktan çıkan harfler

ve ardından da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre

tanzim edilmiştir.

Sözlük Ayn ( ع) harfi ile başladığı için ‘Kitâbu’l-Ayn’ adı ile

şöhret bulmuştur. Eserde harflerin sayısı kadar bölümler bulunmaktadır.

Dolayısıyla her birisi, ‘Kitâbu’l-‘ayn’, ‘Kitâbu’l-hâ’,

‘Kitâbu’l-he’ vb. gibi harflerin adlarını koymuştur.

Lügatteki harflerin sıralaması şöyledir:

11 Bkz., İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, tah. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-

49.

12 İbnu’n-Nedîm, a.g.e., s. 42; el-Mufassal, s. 191; bkz. Demirayak Kenan,

Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında Kaynaklar, s. 123, Erzurum, 1995.

13 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu’n-Nedîm, a.g.e., göst. yer; el-Kıftî,

İnbâhu’r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu’l-A’yân, II/244, Kehhâle,

Mu’cemu’l-Müellifîn, IV/112; İA, Moh. Ben Cheneb, V/158.

14 Bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, Mu’cemu’l-Meâcim, s. 192, Lübnan, 1993.

Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1

 (ع، ح، ه ، خ، غ/ ق، ك/ ج، ش، ض/ ص، س، ز/ ط، د، ت/ ظ، ث، ذ/ ر، ل، ن/ ف، ب، م/

و، أ، ي/ همزة)

Dikkat edilecek olursa Halil b. Ahmed kelimelerin sırlanmasında

kelimenin zâid veya başka bir harften maklub harflerini

dikkate almamış, aslî harflerine itibar etmiştir.

Ayrıca illetli ve mehmuz harfleri lefif babında sahîh sülâsi

bablardan sonra koymuştur15.

Bu sözlüğün en önemli özelliklerinden birisi kalb sistemini

uygulayarak anlamı verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi

ile meydana gelen yeni kelimeleri de ele almasıdır. Buna göre

mesela ( عَبَدَabd) kelimesi ( عayn) bölümünde ele alınmış, ( عَبَدَ

abd) kelimesinin maklubu olan ( دبع ، دعب، بعد، عدب ) kelimeleri de

burada zikredilmiş, ancak ( دdal) ve ( بba) bölümüne gelince tekrar

ele alınmamıştır16.

Bu eserin dikkat çekici bir diğer özelliği kelimelerin anlamlarını

şevahidle istidlal etmesidir. Ayrıca fasih Arapça’ya uymayan

kelime ve deyimlerin de ayıklandığı gözlemlenmektedir. Bu suretle

Arapça’nın fesahat ve belâğatının aslî güzelliği korunmuş ve

Arap dilinin diğer milletler arasında yayılması hedeflenmiştir17.

Eser kendinden sonra bu sahada yazılmış diğer çalışmalara örnek

teşkil etmesinden büyük öneme haizdir. Ebû Bekr ez-Zebîdî

(ö. 375-989) bu eserde bulunan ve kullanılmayan kelimelerin

tamamını, kullanılan şevahidinin de büyük bir kısmını çıkartarak

eseri özetlemiş, bu suretle daha kullanılır hale gelmiştir18.

el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye ( ( البارع في غريب اللغة العربية

Bu eser aslen Diyarbakırlı ve dedesi Selmân da Emevî Halifesi

Abdulmelik b. Mervân’ın dostu olan lügat âlimlerinden Ebû Alî

İsmail b. el-Kasım el-Kâlî (ö. 356/966)’nin lügatıdır. Ebû Alî el-

Kâlî, İbn Dureyd, İbnu’l-Enbârî ve Niftaveyhi gibi meşhur üstat-

15 Geniş bilgi için bkz. s. 27. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, el-Meâcimu’l-

Arabiyye, II. bsk. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1984.

16 Civelek Yakup, Arap Dil Bilime Giriş, Van 2003, s. 314.

17 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi,

(Medresetu’l-Arab), Yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul,

2005, s. 94.

18 Konu ile ilgili bkz. Sümertaş Burhan, ‘el-Halil b. Ahmed’in Hayatı Eserleri ve

Kitabu’l-Ayn Adlı Eserinin Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin

Elmalı, İzmir, 1994.

Ali Cüneyt EREN

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1

lardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî el-

Endülüsî öğrenim görmüştür. Nasır Abdurrahman zamanında

Endülüs’e göçerek orada yerleşmiş ve h. 356 yılında Kurtuba’da

vefat etmiştir.

Ebû Alî İsmail b. el-Kasım el-Kâlî’nin alfabetik olarak telif ettiği

bu lügati altı-yedi bin sayfadan ibarettir. Telifi tamamladıktan

sonra temize çekmeden vefat etmiş, daha sonra dostları tarafından

içinden sadece Kitâbu’l-âyn, Kitâbu’l-bâ ve Kitâbu’l-hemze

temize çekilmiştir. Kelime tertibi aynen ‘Kitâbu’l-Ayn’ de olduğu

gibi harflerin mahreçleri esas alınarak hazırlanmış, ancak mahreç

sırasındaki harflerin dizilişleri aşağıda görüleceği üzere daha

farklı olmuştur:

( ع ه ح خ غ / ض ج ش/ ل ر ن / ط د ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و أ ي)

Ardından el-muzaaf es-sünâi, es-sülâsi es-sahîh, es-sülâsi

es-mu’tel, el-havâşi, er-rübâi, ve el-humâsi şeklinde bablara

ayırmıştır. el-Havâşi babında hikayeler, sesler ve mankûs kelimeleri

toplamıştır19. el-Kâlî bu eserinde aynen Halil b. Ahmed’in

Kitâbu’l-Ayn’de uygulamış olduğu kalb sistemini bazı farklılıklarıyla

birlikte uygulamıştır. Bu lügatte Kitâbu’l-â(A)yn’dan farklı

olarak kelimelerin okunuşları tashif ve lahn’den korumak için

yazı veya vezinle kaydedilmiştir. Kısmen de kelimeleri işlerken

kimden aldığını da zikretmektedir.

Müellifin bunun dışında ayrıca ‘Kitâbu’l-Emâlî’ adlı edebiyat

ansiklopedisi hüviyetinde başka bir eseri daha vardır20.

el-Kâlî’nin talebesi Muhammed el-Fihrî bu esere bazı ilaveler

ekleyerek Cevâmi‘u Kitâbi’l-Bâri‘ adlı bir eser kaleme almıştır.

Bu eserin biri ‘İngiltere Müzesi’nde OR 9811 numarada, diğeri

de ‘Paris Halk Kütüphanesi’nde 435 numarada olmak üzere iki

nüshası bulunmaktadır21.

Tehzîbu’l-Lüğa ( ( تهذيب اللغة

Kelimeleri harflerinin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş

bir diğer eser de Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö.

370/ 980)22’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseridir. Kendisi

19 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 198.

20 Fazla bilgi için bkz., Elmalı Hüseyin, el-Emâlî, T.D.VİA, XI, 72.

21 Muhtar Cemal, İslamda Sözlük Çalışmaları II., Marmara Üniversitesi İlahiyat

Fakültesi Dergisi, sy. 4, s. 339, İstanbul, 1986.

22 Bkz., Kahhâle, Mu’cemu’l-Müellifîn, VIII, 230-231.

Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1

Niftaveyhi’den ders almış, ondan rivayet etmiş ayrıca ez-Zeccâc,

İbnu’s-Serrâc ve İbnu’l-Enbârî ile çeşitli ilmi mütalaalarda bulunmuştur.

Mukaddimesinde bu eseri yetmiş yaşını aştığında

tamamladığı anlaşılmaktadır.

Müellif Lügat konusunda en önemli kaynaklardan kabul edilen

bu sözlüğün yazılma gayesini izah ederken konuyla ilgili olarak

şöyle der: ‘Kur’an-ı Kerîm indi. Onun muhatapları üstün bir

beyana ve derin bir anlayışa sahip Arap kavmi idi. Yüce Allah

onu, onların dillerinde ve yetiştikleri ve konuşmaya alışık oldukları

kelam şeklinde indirdi. Onlar da hitap şekillerini bildikleri ve

düzene koyma tekniklerini anladıkları bu kitap üzerinde çalışmalar

yaptılar.’ der23.

Bu eserde kelimelerin diziliş şekli Kitâbu’l-Ayn’de olduğu gibidir.

Müellif kelimelerin anlamlarınında şevahidle istidlal etmiştir.

Kendisinden önceki lügatçilerden farklı olarak Irak havalisini

ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak suretiyle

onların işlemediği bazı kelimelerle, yer, memleket ve su kaynaklarının

isimlerini de ele almıştır. Bu itibarla Kitâbu’l-‘Ayn’ın biraz

daha genişletilmiş şekli denebilir.

Müellif eserini Kitâbu’s-Sünâi el-Muzaaf, Kitâbu’s-Sülâsi es-

Sahih, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mehmûz, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mu’tel,

Kitâbu’r-Rübâi ve Kitâbu’l-Hümâsi adları ile bölüm başlıklarına

ayırmıştır.

Tehzîbu’l-Luğa, kendinden sonra telif edilmiş Lisânu’l-‘Arab ve

Tâcu’l-‘Arûs gibi eserlerin birinci kaynağı kabul edilmiştir. Hatta

Tehzîbu’l-Luğa’da yer alan kelimelerin hemen hemen tamamı

Lisânu’l-‘Arab’ta yer almaktadır denebilir. İbn Manzûr bu hususta

‘Lügatlar içerisinde el-Ezheri’nin Tehzîbu’l-Luğa’sından daha

güzelini görmedim’ der24.

Abdusselâm Hârun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek

15 cilt halinde 1964–1967 yıllarında Kahire’de basılmıştır25.

23 Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbü’l-Lüğa, Mısır, 1964, I/3.

24 Ezherî Ebû Mansur, et-Tehzîb, el-Müessesetu’l-Mısriyyetu’l-Âmme, Mısır,

tsz., I/22.

25 Konu ile ilgili bkz. Akçakaya M. Ali, ‘el-Ezherî’nin Tehzîbu’l-Lüga Adlı Eserinin

Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1987.

Ali Cüneyt EREN

Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1

el-Muhît fi’l-Luğa ( (المحيط في اللغة

Bu eser Ebu’l-Kâsım es-Sâhib İsmâ’îl b. ‘Abbâd b. Veziran b.

el-‘Abbâs (ö. 385/995) tarafından telif edilmiştir. Kendisi

Müeyyiduddevle Ebû Mansûr el-Buveyhî’nin veziri iken yedi cilt

halinde bu eseri telif etmiştir.

Bu eser de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.

Yaklaşık 810 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 40

bin kadardır. Eserde şevahidin çok az kullanılması dikkat çekmektedir.

Bu yönüyle fazla rağbet görmemiştir.

Eserin h. 760 sene tarihli eksiksiz yazma nüshası İngiltere

Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu nüshadan başka h.

1117 sene tarihli yazması Kerbelâ’da ‘Şemsî el-Kazvinî Kütüphanesi’nde

bulunmaktadır26.

el-Muhkem ve’l-Muhîtiu’l- A’zam ( ( المحكم والمحيط الأعظم

Bu eserin sahibi Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde (ö.

458/1066) 27’dir. İbn Side künyesiyle şöhret kazanmıştır. Bu eser

de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir. Ancak el-

Halîl ve el-Ezherî’nin eserleri mahreç sırasına göre son üç harfi

و، ا، ي) ) olarak tertip edilmişken bu eserde aynı harfler ( ا، ي، و ) şeklinde

düzenlenmiştir. Kelimelerin tasrif ve iştikak durumları incelenmiştir.

Müellif ele aldığı kelimelerin izahında yer yer tefsir ve

hadis şerhlerinden yararlanmıştır. 26 cilt gibi oldukça hacimli bir

sözlüktür.

İbn Side’nin bu eserinin yanında Mısır’da Bulak matbaasında

17 cilt olarak basılmış el-Muhassas adlı başka bir sözlük çalışması

daha vardır.

 

Ali Cüneyt EREN

 

 

İlgili Makaleler

Başa dön tuşu