Bu kategoride yer alan sözlüklerde kelimeler önce ‘halkî’ denilen
gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen harflerden başlayarak,
ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından da illetli
harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tanzim edilmiştir.
Kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışı da kendi
içinde alfabetik olarak düzenlemiştir.
Kitâbu’l-‘Ayn ( ( آتاب العين
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhidî’dir11. Sibeveyh’in hocasıdır. Sözlüğü
Halil b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı da iddia
edilmektedir12. Halil b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap vezinleri
üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir alimdir.
Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nukat ve’ş-Şekl ve
Kitâbu’l-‘Ayn‘a zeyl olmak üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-İkâ’
adlarında son derece faydalı ve son devir âlimlerine kaynak olan
çok sayıda eseri vardır.13
Bu sözlük harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.
Halil b. Ahmed’den önce harflerin mahreçleri esas alınarak tertip
edilen bu metot üzere yazılmış bir sözlük çalışması olmamıştır14.
Sözlükte kelimeler önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına
göre dizilen harfler, ardından dil, diş ve dudaktan çıkan harfler
ve ardından da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre
tanzim edilmiştir.
Sözlük Ayn ( ع) harfi ile başladığı için ‘Kitâbu’l-Ayn’ adı ile
şöhret bulmuştur. Eserde harflerin sayısı kadar bölümler bulunmaktadır.
Dolayısıyla her birisi, ‘Kitâbu’l-‘ayn’, ‘Kitâbu’l-hâ’,
‘Kitâbu’l-he’ vb. gibi harflerin adlarını koymuştur.
Lügatteki harflerin sıralaması şöyledir:
11 Bkz., İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, tah. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-
49.
12 İbnu’n-Nedîm, a.g.e., s. 42; el-Mufassal, s. 191; bkz. Demirayak Kenan,
Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında Kaynaklar, s. 123, Erzurum, 1995.
13 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu’n-Nedîm, a.g.e., göst. yer; el-Kıftî,
İnbâhu’r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu’l-A’yân, II/244, Kehhâle,
Mu’cemu’l-Müellifîn, IV/112; İA, Moh. Ben Cheneb, V/158.
14 Bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, Mu’cemu’l-Meâcim, s. 192, Lübnan, 1993.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
(ع، ح، ه ، خ، غ/ ق، ك/ ج، ش، ض/ ص، س، ز/ ط، د، ت/ ظ، ث، ذ/ ر، ل، ن/ ف، ب، م/
و، أ، ي/ همزة)
Dikkat edilecek olursa Halil b. Ahmed kelimelerin sırlanmasında
kelimenin zâid veya başka bir harften maklub harflerini
dikkate almamış, aslî harflerine itibar etmiştir.
Ayrıca illetli ve mehmuz harfleri lefif babında sahîh sülâsi
bablardan sonra koymuştur15.
Bu sözlüğün en önemli özelliklerinden birisi kalb sistemini
uygulayarak anlamı verilen kelimenin harflerinin yer değiştirilmesi
ile meydana gelen yeni kelimeleri de ele almasıdır. Buna göre
mesela ( عَبَدَabd) kelimesi ( عayn) bölümünde ele alınmış, ( عَبَدَ
abd) kelimesinin maklubu olan ( دبع ، دعب، بعد، عدب ) kelimeleri de
burada zikredilmiş, ancak ( دdal) ve ( بba) bölümüne gelince tekrar
ele alınmamıştır16.
Bu eserin dikkat çekici bir diğer özelliği kelimelerin anlamlarını
şevahidle istidlal etmesidir. Ayrıca fasih Arapça’ya uymayan
kelime ve deyimlerin de ayıklandığı gözlemlenmektedir. Bu suretle
Arapça’nın fesahat ve belâğatının aslî güzelliği korunmuş ve
Arap dilinin diğer milletler arasında yayılması hedeflenmiştir17.
Eser kendinden sonra bu sahada yazılmış diğer çalışmalara örnek
teşkil etmesinden büyük öneme haizdir. Ebû Bekr ez-Zebîdî
(ö. 375-989) bu eserde bulunan ve kullanılmayan kelimelerin
tamamını, kullanılan şevahidinin de büyük bir kısmını çıkartarak
eseri özetlemiş, bu suretle daha kullanılır hale gelmiştir18.
el-Bâri’ fî Garîbi’l-Lügati’l-‘Arabiyye ( ( البارع في غريب اللغة العربية
Bu eser aslen Diyarbakırlı ve dedesi Selmân da Emevî Halifesi
Abdulmelik b. Mervân’ın dostu olan lügat âlimlerinden Ebû Alî
İsmail b. el-Kasım el-Kâlî (ö. 356/966)’nin lügatıdır. Ebû Alî el-
Kâlî, İbn Dureyd, İbnu’l-Enbârî ve Niftaveyhi gibi meşhur üstat-
15 Geniş bilgi için bkz. s. 27. Abdussemi’ Muhammed Ahmed, el-Meâcimu’l-
Arabiyye, II. bsk. Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1984.
16 Civelek Yakup, Arap Dil Bilime Giriş, Van 2003, s. 314.
17 Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Fehmi Efendi, İslam Medeniyeti Tarihi,
(Medresetu’l-Arab), Yayına hazırlayanlar: Elmalı Hüseyin, Eren Cüneyt, İstanbul,
2005, s. 94.
18 Konu ile ilgili bkz. Sümertaş Burhan, ‘el-Halil b. Ahmed’in Hayatı Eserleri ve
Kitabu’l-Ayn Adlı Eserinin Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin
Elmalı, İzmir, 1994.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
lardan dersler almış, kendisinden de Ebû Bekr ez-Zebîdî el-
Endülüsî öğrenim görmüştür. Nasır Abdurrahman zamanında
Endülüs’e göçerek orada yerleşmiş ve h. 356 yılında Kurtuba’da
vefat etmiştir.
Ebû Alî İsmail b. el-Kasım el-Kâlî’nin alfabetik olarak telif ettiği
bu lügati altı-yedi bin sayfadan ibarettir. Telifi tamamladıktan
sonra temize çekmeden vefat etmiş, daha sonra dostları tarafından
içinden sadece Kitâbu’l-âyn, Kitâbu’l-bâ ve Kitâbu’l-hemze
temize çekilmiştir. Kelime tertibi aynen ‘Kitâbu’l-Ayn’ de olduğu
gibi harflerin mahreçleri esas alınarak hazırlanmış, ancak mahreç
sırasındaki harflerin dizilişleri aşağıda görüleceği üzere daha
farklı olmuştur:
( ع ه ح خ غ / ض ج ش/ ل ر ن / ط د ت / ص ز س / ظ ذ ث / ف ب م / و أ ي)
Ardından el-muzaaf es-sünâi, es-sülâsi es-sahîh, es-sülâsi
es-mu’tel, el-havâşi, er-rübâi, ve el-humâsi şeklinde bablara
ayırmıştır. el-Havâşi babında hikayeler, sesler ve mankûs kelimeleri
toplamıştır19. el-Kâlî bu eserinde aynen Halil b. Ahmed’in
Kitâbu’l-Ayn’de uygulamış olduğu kalb sistemini bazı farklılıklarıyla
birlikte uygulamıştır. Bu lügatte Kitâbu’l-â(A)yn’dan farklı
olarak kelimelerin okunuşları tashif ve lahn’den korumak için
yazı veya vezinle kaydedilmiştir. Kısmen de kelimeleri işlerken
kimden aldığını da zikretmektedir.
Müellifin bunun dışında ayrıca ‘Kitâbu’l-Emâlî’ adlı edebiyat
ansiklopedisi hüviyetinde başka bir eseri daha vardır20.
el-Kâlî’nin talebesi Muhammed el-Fihrî bu esere bazı ilaveler
ekleyerek Cevâmi‘u Kitâbi’l-Bâri‘ adlı bir eser kaleme almıştır.
Bu eserin biri ‘İngiltere Müzesi’nde OR 9811 numarada, diğeri
de ‘Paris Halk Kütüphanesi’nde 435 numarada olmak üzere iki
nüshası bulunmaktadır21.
Tehzîbu’l-Lüğa ( ( تهذيب اللغة
Kelimeleri harflerinin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş
bir diğer eser de Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö.
370/ 980)22’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseridir. Kendisi
19 Geniş bilgi için bkz. İkbâl Ahmed eş-Şerkâvî, a.g.e, s. 198.
20 Fazla bilgi için bkz., Elmalı Hüseyin, el-Emâlî, T.D.VİA, XI, 72.
21 Muhtar Cemal, İslamda Sözlük Çalışmaları II., Marmara Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Dergisi, sy. 4, s. 339, İstanbul, 1986.
22 Bkz., Kahhâle, Mu’cemu’l-Müellifîn, VIII, 230-231.
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
Niftaveyhi’den ders almış, ondan rivayet etmiş ayrıca ez-Zeccâc,
İbnu’s-Serrâc ve İbnu’l-Enbârî ile çeşitli ilmi mütalaalarda bulunmuştur.
Mukaddimesinde bu eseri yetmiş yaşını aştığında
tamamladığı anlaşılmaktadır.
Müellif Lügat konusunda en önemli kaynaklardan kabul edilen
bu sözlüğün yazılma gayesini izah ederken konuyla ilgili olarak
şöyle der: ‘Kur’an-ı Kerîm indi. Onun muhatapları üstün bir
beyana ve derin bir anlayışa sahip Arap kavmi idi. Yüce Allah
onu, onların dillerinde ve yetiştikleri ve konuşmaya alışık oldukları
kelam şeklinde indirdi. Onlar da hitap şekillerini bildikleri ve
düzene koyma tekniklerini anladıkları bu kitap üzerinde çalışmalar
yaptılar.’ der23.
Bu eserde kelimelerin diziliş şekli Kitâbu’l-Ayn’de olduğu gibidir.
Müellif kelimelerin anlamlarınında şevahidle istidlal etmiştir.
Kendisinden önceki lügatçilerden farklı olarak Irak havalisini
ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak suretiyle
onların işlemediği bazı kelimelerle, yer, memleket ve su kaynaklarının
isimlerini de ele almıştır. Bu itibarla Kitâbu’l-‘Ayn’ın biraz
daha genişletilmiş şekli denebilir.
Müellif eserini Kitâbu’s-Sünâi el-Muzaaf, Kitâbu’s-Sülâsi es-
Sahih, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mehmûz, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mu’tel,
Kitâbu’r-Rübâi ve Kitâbu’l-Hümâsi adları ile bölüm başlıklarına
ayırmıştır.
Tehzîbu’l-Luğa, kendinden sonra telif edilmiş Lisânu’l-‘Arab ve
Tâcu’l-‘Arûs gibi eserlerin birinci kaynağı kabul edilmiştir. Hatta
Tehzîbu’l-Luğa’da yer alan kelimelerin hemen hemen tamamı
Lisânu’l-‘Arab’ta yer almaktadır denebilir. İbn Manzûr bu hususta
‘Lügatlar içerisinde el-Ezheri’nin Tehzîbu’l-Luğa’sından daha
güzelini görmedim’ der24.
Abdusselâm Hârun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek
15 cilt halinde 1964–1967 yıllarında Kahire’de basılmıştır25.
23 Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, Tehzîbü’l-Lüğa, Mısır, 1964, I/3.
24 Ezherî Ebû Mansur, et-Tehzîb, el-Müessesetu’l-Mısriyyetu’l-Âmme, Mısır,
tsz., I/22.
25 Konu ile ilgili bkz. Akçakaya M. Ali, ‘el-Ezherî’nin Tehzîbu’l-Lüga Adlı Eserinin
Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1987.
Ali Cüneyt EREN
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı: 1
el-Muhît fi’l-Luğa ( (المحيط في اللغة
Bu eser Ebu’l-Kâsım es-Sâhib İsmâ’îl b. ‘Abbâd b. Veziran b.
el-‘Abbâs (ö. 385/995) tarafından telif edilmiştir. Kendisi
Müeyyiduddevle Ebû Mansûr el-Buveyhî’nin veziri iken yedi cilt
halinde bu eseri telif etmiştir.
Bu eser de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir.
Yaklaşık 810 bin kelime vardır. Müştak kelimelerin sayısı 40
bin kadardır. Eserde şevahidin çok az kullanılması dikkat çekmektedir.
Bu yönüyle fazla rağbet görmemiştir.
Eserin h. 760 sene tarihli eksiksiz yazma nüshası İngiltere
Müzesi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Bu nüshadan başka h.
1117 sene tarihli yazması Kerbelâ’da ‘Şemsî el-Kazvinî Kütüphanesi’nde
bulunmaktadır26.
el-Muhkem ve’l-Muhîtiu’l- A’zam ( ( المحكم والمحيط الأعظم
Bu eserin sahibi Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail b. Sîde (ö.
458/1066) 27’dir. İbn Side künyesiyle şöhret kazanmıştır. Bu eser
de harflerin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiştir. Ancak el-
Halîl ve el-Ezherî’nin eserleri mahreç sırasına göre son üç harfi
و، ا، ي) ) olarak tertip edilmişken bu eserde aynı harfler ( ا، ي، و ) şeklinde
düzenlenmiştir. Kelimelerin tasrif ve iştikak durumları incelenmiştir.
Müellif ele aldığı kelimelerin izahında yer yer tefsir ve
hadis şerhlerinden yararlanmıştır. 26 cilt gibi oldukça hacimli bir
sözlüktür.
İbn Side’nin bu eserinin yanında Mısır’da Bulak matbaasında
17 cilt olarak basılmış el-Muhassas adlı başka bir sözlük çalışması
daha vardır.
Ali Cüneyt EREN•