Ay: Ocak 2014

3- RİVAYETİN
SIFATI:

 

Rivayetin sıfatı ifadesiyle, hadislerin kelimesi
kelimesine aynen mi yoksa mana ile mi rivayet edilmiş olduğunu kasdetmekteyiz.
Bilindiği gibi hadisler, hadis kitaplarımıza geçinceye kadar iki şekilde rivayet
edilegelmişlerdir:

Lafzan.

Ma’nen.

Şimdi bu konuyu tetkik edeceğiz.[1]

3) Uzun Uzun Açıklama Usulü:

 

Bu, lehte ve aleyhteki bütün görüşleri, her
kelime ve terkibi şiirden şahidler getirerek, müteradiflerini zikrederek,
türetilişini, kullanım yer ve manalarını belirtmek; ricalin hallerini, kabile ve
yaşayışlarını açıklamak, o hadisle sabit olan hükümlerden hareketle bir takım
hükümler çıkarmaya çalışmak, uzaktan yakından bir alaka kurup hoşa gidecek
kıssalar , garib hikayeler anlatmak usulüdür.

Bu usul, kendilerinin ilim ve fazilet sahibi
olduğunu herkese göstermek isteyen kıssacıların başvurduğu bir usuldür.[1]

2) Açıklanması Gerekli Noktaları Açıklama Usulü:

 

Bu, bir hadisi okuduktan sonra o hadiste geçen
garib kelimeleri, çözümlü zor terkipleri, terimleri, senedde görülen yeni
isimleri ve o hadisle sabit olan fıkhi hükümleri yeteri kadar açıklama sonra
başka bir hadise geçme usulüdür.

Bu usul, hadis öğrenmeye yeni başlamış ve devam
etmekte olanlar içindir. Öğrenciler bu yolla, hadisi anlama imkan bulmuş ve
tetkike dayalı bir istifade temin etmiş olurlar. Gerektikçe de hadis şerhlerine
başvurarak karşılaşacakları müşkilleri çözerler.

[1]

1) Okuyup Geçme Usulü:

 

Hocanın lugat, hüküm ve rical yönlerine
eğilmeksizin hadisleri okuyup geçmesi demektir.

Bu usul, konunun mütehassısları için geçerlidir.
Mütehassısların hadisi hocadan işitmiş olmalarını sağlar. Açıklamalar ise,
şerhlere havale edilmiş olur. Aslında bu hadisi iyi anlamanın yolu şerh ve
haşiyelerin iyice tetkikidir.

[1]

C) Hadis Öğretimi Usulleri:

 

Hadisçilere göre hadis takririnde üç usul
vardır.

2. Rivayet Lafızlarının Önemi:

 

Böylesine detaylı lafızlar kullanmanın artık
devri geçmiştir gibi düşünecekler olabilir. Oysa bilindiği gibi bu lafızlar
makbul ve merdud hadisleri ayırdedebilmek için vazgeçilmez vasıtalardır.

Ravi, naklettiği bilgiyi hangi öğrenim
(tahammül) yoluyla aldığını söylemiş olur, biz de onun doğru olup olmadığına
kanaat getiririz.

Öte yandan ravi mesela icazet yoluyla aldığı bir
bilgiyi sema’ yoluyla almış gibi haddesena veya ahberena diye nakledecek olsa
müdellis sayılır. Hatta bazı usulcüler böyle bir raviyi yalancılıkla itham
ederler. Mesela Ahmed b. Muhammed b. İbrahim es-Semerkandi, Muhammed b. Nasr el-Mervezi’den
yaptığı bir çok rivayetinde böyle davranmış ve müdellis sayılmıştır.

Yine İshakb. Raşid el-Cezeri de vicade yoluyla
aldığı hadisler için haddesena terimi kullanıldığı için müdellistir.[1]

B) Rivayet Lafızları:

 

1. Alfabetik Liste:

 

Sema’a Delalet Edenler:

 

Kıraat (Arz)’a Delalet Edenler:

 

İcazet’e Delalet Edenler:

 

Münavele’ye Delalet Edenler:

 

Kitabet’e Delalet Edenler:

 

İ’lam’a Delalet Edenler:

 

Vicade’ye Delalet Edenler:

Mükaşefe Ve Rüya:

 

Hadis almanın muhaddislerce kabul edilen ve usul
kitaplarında âdab ve şartları belirtilen hadis alma yolları yukarıda açıklanan 8
yoldan biri ile olur. Bunlar dışında başka bir yol bilinmez. Bazı kitaplarda
rastlanan mükâşefe ve rüya yoluyla Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’den
telakki edildiği söylenen sözlere hadis denemez, onların, dini hiçbir değeri
yoktur. Rüyayı sâdıka hak ise de, sika bir kimse rüyasında Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’dan bazı sözler öğrenmiş olsa da buna hadis denemez. Rüya sadece gören
kimse için bir kıymet taşır. Halbuki hadis kıyamete kadar, herkes için din
ortaya koyar. Bunun yolu da objektif şartlara göre, belli kaidelere göre her
zaman kontrolü tahkiki mümkün olan rivayetten geçer. Bunun aksini söyleyen,
sübjektiviteyi esas alan tek bir sünnî muhaddis çıkmamıştır.[1]

Burada özetle ele alınan hadis tahammül yolları,
bazıları diğer bazılarına nisbetle daha çok itiraza uğramış olsa bile,
hadisçiler arasında az veya çok tatbik alanı bulmuştur. Bu yollardan herhangi
biri, hadisçilerin çoğunluğu tarafından zayıf sayılmış ise, bu yolla nakledilen
hadislerin de zayıflığına hükmedilmiş; yolun sıhhatine inananlar ise, hadisleri
de sahih kabul etmişlerdir. Bununla beraber, semâ’, arz veya kırâat gibi
tahammül yolları, herhangi bir ihtilaf söz konusu olmaksızın en üstün hadis alma
usûlleri olarak kabul görmüş ve hadisçiler, sırf bu yollarla hadis alabilmek
için rıhle fi talebi’l-hadis adı altında uzun ve meşakatli seyahatleri göze
almakta tereddüt görmemişlerdir.[2]

Vicadet’le Amel:

 

Vicâdet yoluyla elde edilen hadislerle amel
edilebilir mi? sorusu bahsimizin mühim bir meselesini teşkil eder. Çünkü,
günümüzde bile, zaman zaman ismi bilindiği halde kütüphanelerde mevcud tek
nüshasına rastlanmayan kitaplardan bazılarının kısmen veya tamamen ortaya
çıktığına, bulunduğuna şâhit olmaktayız. Acaba bu kitapların muhtevasıyla amel
edilebilir mi?

Bu soruya Nevevî ve Suyûtî’nin müşterek eserleri
olan Tedrîb’de şu cevap verilir:

Vicâde ile amel konusunda, Mâlikî muhaddislerin
çoğunluğundan ve başkalarından caiz olmayacağı rivayet edilmiştir. Şâfiî ve
ashâbının meseleye eğilenlerinden, cevazına dair rivayet gelmiştir. Hatta Şafii
mezhebine mensup muhakkiklerden bazıları daha ileri giderek, bulunana güven
hâsıl olduğu takdirde amelin vacib olduğunu söylemişlerdir.”

Nevevî, “Bu zamanda geçerli olabilecek görüş de
budur” der.

Tahkik sonucu güvene ulaşılan bulunmuş
kitaplarla amel meselesinde, Şafiîler gibi düşünen İbnu’s-Salâh şöyle makul bir
gerekçe de söyler: “Bu meselede amel, sadece rivâyet yoluyla gelen hadislere
bağlı kalsa, menkulle amel kapısı kendiliğinden kapanır. Çünkü bunun
gerçekleşmesi için koşulan şartların tahakkuku zordur.”

İmâmü’d-Dîn İbnu Kesir, tefsîrinin baş
kısımlarında, Vicâde ile amel edilmesi gereğine Sünnet’ten bir delil kaydeder.
Hadis’te Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) Ashab’a (radıyallahu anhüm) sorar:

– Kimlerin imanı Allah’ı (celle şânuhu) daha
çok memnun kılar?

– Melâikelerin….

– Onlar Rablerinin nezdinde bulunsunlar da
inanmasınlar bu olacak şey değil!.

– Peygamberlerin!

– Onlar vahiy getirsinler de inanmamış
olsunlar mümkün mü?

– Öyleyse bizlerin imanı!…

– Ben aranızda olduğum halde nasıl
inanmazsınız, olacak şey mi?

– Öyleyse onlar kimlerdir, Ey Allah’ın Resulü?

– Onlar, o kimselerdir ki, sizlerden sonra
gelirler, bir takım kitaplar (suhuf) bulurlar ve o kitaplarda mevcut olanlara
inanırlar!”.[1]

Dikkat:
Vicâde yoluyla elde edilen kitaptan rivâyetle,
mevcut, mevsûk ve meşhur kitaplardan rivâyet karıştırılmamalıdır. Bazı
muhaddisler bir hadisle amel için behemehal sema yoluyla (yani rivayetle) elde
etmek gerekir demiş ise de fukahanın tamamı şu görüşte ittifak etmiştir:
“Hadîsle amel, onun sema yoluyla alınmasına mütevakkıf değildir. Bilakis, nüsha
nazarında sahîh ise, dinleyerek almamış bile olsa, onunla amel sahîhtir” Ebu
İshâk el-Isferâyînî, mûtemed kitaplardan -musannıfına kadar ittisâl şartı
olmadan- hadîs naklinin cevâzına dâir ulemanın icma ettiğini belirtmiştir. Bu
icma, hadis kadar fıkıh kitaplarına da şâmildir.[2]

8- Vicâde (Bulmak):

 

Vicâdet, lügat olarak bulmak demektir. Istılah
olarak, bir kimsenin, bir muhaddis veya bir şeyhin hattıyla yazılmış bir kitabı
veya bazı hadisleri ele geçirmesi demektir. Hadisçiler bunu semâ’, icâzet ve
münavele söz konusu olmadığı halde bir kitaptan hadis almayı ifade için
kullanılır. Kitabın müellifi ile bulan (vacid) muasarat (aynı asırda yaşamış
olup olmamaları), sema, icazet gibi herhangi bir hoca talebe ilişkinin
bulunmaması neticeyi değiştirmez. Bulduğu hadisleri vacid’in sema veya icazete
delalet eden lafızlarla rivayet etmesi caiz değildir. Bu halde hadisleri ele
geçiren kimse rivâyet ederken “vecedtü (veya kara’tu) bihatti fülân” ondan sonra
sened ve metni kaydeder. (…nın el yazısı ile yazılmış olarak buldum ki..)
diyerek durumu açıklaması gerekmektedir. Nevevî bu tarz sîgalara gerek eskilerin
ve gerekse yenilerin kitaplarında sıkça rastlandığını ifâde eder. Bu tür
ifadelere Ahmed b. Hanbel’in Müsned’inde rastlanılmaktadır. Abdullah b. Ahmed
“Babamın kitabında el yazısıyla şunu buldum ..” diye bazı hadisleri
nakletmektedir. Müslim’de de bu yolla gelen üç hadis bulunmaktadır. Vicâde,
geçerli hadis öğrenimi ve öğretimi yollarından biridir. Bugün hadis
kitaplarından yapılan nakillerin hepsi bir çeşit vicâdedir.

Hadis öğrenim ve öğretim yolları, klasik usûller
gibi görünse de, hadis öğrenimi ve rivâyet açısından gösterilen tarihî dikkatin
delilleri olarak değerlendirilmelidir.[1]

Vicâdet aslında munkatı gruba girer. Ancak (vecedtü
bi-hattı fülânin) sözünden dolayı ittisal şaibesi de mevcuttur. Bazıları
mütesâhil (gevşek) davranarak: (An fulânin kale) şeklinde bir sîga kullanıp
vicâde yoluyla tahammülü hatırlatmaktan uzaklaşmıştır. Tabiîki buna cevaz
verilmez.

Vicade yoluyla tahammülün sıhhati bulunan
rivayetin sahibine nisbetindeki doğruluğa bağlıdır. Bulan kimse aradaki
mutâbakatı sağlıklı şekilde sağlayabilirse cezm ifâde eden tâbirler kullanır: (kara’tu
bi-hattı fülânin an fulânin) veya (Mâ vecedtuhu bi-hattı fülânin)

Şayet yazının musannıfa (veya raviye) ait
olduğunda kesin kanaate varamamışsa “Falancanın şöyle şöyle söylediği bana
ulaştı..” Falanın hattıyla olduğunu falanın bana haber verdiği yahut zannettiğim
yahut kâtibinin fülanın dediği bir kitapta okudum.”

Yahut “Fülanın yazısı olduğu söylenen yahut
Fülanın tasnîfi olduğu söylenen bir kitapta…” vs.

Vâcid’in (bulan’ın) bulduğu hadis musannıfın
hattıyla değilse (Zekera fülânun) veya (Kale fülânun) veya (Ahberenâ fülânun)
diyerek hadisin senedini sevkeder. Bu tarzda rivayet edilen hadisler ittisal
şâibesi olmayan munkatı hadistir.

Vicâdetin icazete makrun olduğu da vâkidir. Bu
durumda şu sîga kullanılır: “Falan hadisi falancanın hattıyla buldum, o da bana
rivayet etmem için izin verdi.”

Vâcid, bulunan nüshayı aslıyla, bizzat veya
güvenilir biri vasıtasıyla mukabele ederek sıhhatinden emîn olmadan (Kale
fülânun) gibi cezm ifade eden bir  sevk sigası kullanmamalıdır.

Tedrîbu’r-Râvi’de Nevevî ve Suyutî Hazretleri,
kendi devirlerindeki insanların, bulunan nüshaların sıhhat durumunu ciddi bir
tahkike tâbi tutmadan aşırı bir müsâmaha ve gevşeklikle hareket ederek onlardan
cezm sîgasıyla (Kale fülânun) veya (Zekera fülânun) diyerek hadis rivayet
ettiklerini kaydederler. Bu işi yapan kimsenin âlim, mutkin ve metinde vaki
olacak değişme ve sakatlıkları yakalayabilecek güçte biri olması halinde böyle
davranmanın caiz olacağını da belirtirler.[2]