Ay: Ocak 2014

Tâbiin’in Mürseli:

 

Muhaddis, fakîh, usulî her çeşit ulemânın
ıstılahında yaygın olan kullanışa göre, mürsel deyince, Tâbiîn’e mensub herhangi
bir zâtın: “Resûlullah buyurdu ki…”, “Resûlullah yaptı ki…” diyerek, hadîsi
hangi sahâbî’den dinlediğini belirtmeden yaptığı rivâyete denir. Azınlıkta kalan
bir kısım âlimler: “Bu çeşit rivâyet Tâbiîn’in büyüklerinden olursa mürsel’dir
ama küçüklerinden olursa munkatı’dır mürsel değildir” demiştir. Bundan böyle
kaydedeceğimiz açıklama bu mürselle ilgili olacaktır.

[1]

Sahabe Mürseli:

 

Mürsel hadîs zayıf hadisler sınıfına girerse de,
iltibâsa meydan vermemek için sahâbe mürseli’nin bundan müstesna tutulduğunu
hemen belirtmemiz gerek. Çünkü bir çok sahâbe, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’tan bizzat işitip görmediği bir kısım sünnet’i rivâyet etmiştir.
Sözgelimi, İbnu Abbâs (radıyallahu anh) Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın
vefatı sırasında 8 yaşlarında bir çocuk olduğu halde, çok miktardaki rivâyetiyle
muksirûn arasında yer alır ve üstelik kendi doğumundan önceki hâdisleri de,
kimlerden dinlediğini belirtmeden, sanki bizzat görmüş veya dinlemiş gibi
anlatmıştır. İbnu Abbâs (radıyallahu anh)’ın rivâyetleri üzerinde yapılan
incelemeler, bunlar arasında sâdece yedi tânesinin şahsî görgü ve müşâhadesine
dayandığını, gerisinin ise mürsel olduğunu ortaya koymuştur. Bu hadîslerin
sıhhati hususunda hatıra gelebilecek suali, ûlema “sahâbe mürseli sahîhtir” diye
cevaplar ve bu hususta hiçbir tereddüde yer bırakmaz.

[1]

Bazı alimler “Sahabinin sahabi raviyi atlaması
kusur teşkil etmez” derler ve sahabe mürselini zayıf hadis saymazlar.

[2]

Sahabenin hepsi tam adaletli sayıldığı için
onların mürselleri mevsul (isnadı kesiksiz) kabul edilmiştir.

[3] 

 

2) İrsâl-i Hafi:

 

İrsâl, sâdece hadîs mütehassıslarının
anlayabileceği kadar kapalılık arzediyorsa buna irsâl-i hafi denir. Râvinin
karşılaştığı kimseden dinlememiş olduğu hadîsi rivâyet etmesi gibi. İrsalin bu
çeşidi daha ziyâde tedlîs bahsine girdiği için, bazı açıklamaları müdelles hadîs
bahsine bırakıyoruz.

[1]

Mürsel Hadislerin Dereceleri:

 

Hadis alimleri mürsel hadisleri birkaç dereceye
ayırmışlardır. Bu derecelendirme şöyledir:

1)
Hz. Peygamber’den hadis işitmiş olan bir sahabinin mürseli,

2)
Allah Rasulü’nden hadis işitmemiş bulunan sahabinin mürseli.

3)
Muhadramun denilen ve Hz. Peygamber henüz hayatta iken müslüman oldukları halde
onu göremeyenlerden birinin mürseli.

4)
Kibar-ı tabiin denilen ve Said b. Müseyyeb gibi tabiilerin önde gelenlerinden
birinin mürseli.

5)
Diğer tabiilerin mürseli.

[1]   

İrsalin Çeşitleri:

 

1) İrsâl-i Celî:

 

Hadisteki irsâl, hemen görülüp anlaşılabilecek
durumda ise buna irsal-i celî denir. Kişinin muâsırı olmayandan veya
karşılaşmadığı kimseden yaptığı rivâyet gibi.

[1]

A) Mürsel Hadîs:

 

Mürsel, lügat olarak irsâl kökünden gelir, bu da
göndermek mânâsındadır. Böyle olunca, ıstılahta, “asıl kaynağını görmeden
yapılan rivâyet” mânâsına gelir.

[1]

Muhaddislerin genel tarifine göre mürsel hadis,
isnâdında sahabî râvisi düşmüş olan hadistir. Tabiun neslinden birisinin hadis
aldığı sahabî ravînin adını anmadan, onu atlayarak doğrudan doğruya “Rasûlullah
(s.a.s.) buyurdu ki…” diyerek rivâyet ettikleri hadislere “mürsel”
denilmiştir. Usul alimleri kelimenin sözlük anlamını ele alarak, onunla “munkatı”,
hattâ “mu’dal” arasında hiç bir ayırım yapmazlar.[2]

Hadis âlimlerinden Hatîb el-Bağdâdî de mürsel
hadisin tarifinde usul alimlerinin görüşünü paylaşmaktadır.[3]

Muhaddisler “mürsel” lafzını Tabiun’un Hz.
Peygamber(s.a.s.)’den rivayet ettikleri hadislere tahsis etmişlerdir. Fukaha ve
usulcüler ise, bunu daha genel anlamda kullanarak munkatı hadisleri de bu
kapsama almışlardır.[4]

Mürsel hadisin zayıf sayılmasının sebebi,
senedinin muttasıl olmayışıdır.

“Mürsel” adını alışının sebebi de, ravisinin onu
Rasul-i Ekrem(s.a.s.)’den dinlemiş olan sahabîyi söylemeden doğrudan doğruya
Rasulullah (s.a.s.)’a bağlamasıdır.[5]

Mürsel’in çoğulu, merasil’dir. Mürsel Hadis
rivayet eden tabiiye de Mürsil denir.[6]

Hatîbu’l-Bağdâdî, Kîfâye’de, munkatı olarak
yapılan bütün rivâyetleri irsâl’le ifâde eder. Onun açıklamasına göre inkıta
mânâsındaki irsâl üç sûrette vukua gelmektedir.

1-
Râvînin, muasırı olmadığı kimseden, rivâyette bulunması. Arada zaman bakımından
fark olduğu için buradaki inkıta ve irsâli anlamak, görmek zor değildir.

2-
Râvi, muâsırı olmakla beraber, hiç karşılaşmadığı kimseden rivayet yapacak
olursa bu da bir irsâl’dir.

3-
Râvi, bazan, karşılaştığı bir kimseden işitmediği hadîsi rivâyet edebilir. Bu da
bir irsâl olur ve irsâl’in en kötüsüdür. Çünkü önceki iki durumda irsâl’i görüp,
inkita’ya ve dolayısıyla hadîsin zayıflığına hükmetmek zor olmaz.

[7]

Mürsel hadisin zayıf olması, isnaddan sahabinin
atlanması sonucu, raviler zincirinde kopukluk meydana gelmesi yüzündendir.
Tabiinin sahabiyi atlayıp hadisi Hz. Peygamber’den rivayet etmesine irsal denir.

Mesela: Said b. Müseyyeb’den “Rasulullah’ın
(s.a.v.) canlı hayvan karşılığı et satışını yasakladığı” rivayet edilmiştir.

Hadisin isnadına dikkat edilirse derhal göze
çarpar. Said b. el-Müseyyib tabii olduğu ve Hz. Peygamber’i görmediği halde bu
hadisi kendisi doğrudan doğruya Hz. Peygamber’den rivayet etmişcesine
nakletmiştir. Dolayısıyla hadis almış olduğu sahabiyi atlamış, başka deyişle
irsal yapmıştır. Hadisi de bu yüzden mürsel olmuştur.

“Ata b. Yesar’dan rivayet edilmiştir. Rasulullah
(s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Bir kul hastalandığında Allah ona iki melek
gönderir, “Bakın ziyaretçilerine ne diyor?” buyurur. (Onlar bakarlar)
ziyaretçileri geldiğinde Allah’a hamd ve sena ediyor; -Allah en iyi bilen olduğu
halde- hemen O’na ulaştırırlar. O zaman Cenab-ı Hak şöyle buyurur: “Kulumun
ölmesini takdir etmişsem Cennet’e koymam onun üzerindeki hakkıdır. Eğer
sağlığına yeniden kavuşturursam beden ve kanını daha hayırlı bir beden ve kanla
değiştirmem ve günahlarını bağışlamam o kulumun üzerindeki hakkıdır.”

İmam Malik’in rivayet ettiği bu hadis Hz.
Peygamber’den bir sahabi değil; doğrudan doğruya tabiin olan Ata b. Yesar
tarafından rivayet edilmiştir. Dolayısıyla mürseldir.

[8]  

 

1) Seneddeki İnkıta Sebebiyle Zayıf Hadis
Çeşitleri:

 

İnkıta’ (kopukluk), senedden en azından bir
ravinin düşmesi demektir. Böyle bir inkıta’ varsa, senetteki bütün şahıslar sika
olsalar bile, sırf bu inkıta’, metnin reddini gerektirir.

İnkıta’ yüzünden zayıf kabul edilen hadisler,
Muallak, Mürsel, Mu’dal, Munkatı’ ve Müdelles isimleriyle anılırlar.[1]

Hadiste Zayıflık Sebepleri:

 

Hadiste Zayıflık genelde iki sebepten
kaynaklanır: 1) Senette inkıta’ (kopukluk) bulunması 2) Ravide
cerhi gerektiren bir halin bulunması.

Zayıf Hadisin
Hükmü:

 

Hadis âlimleri, zayıf hadisle amel edilip
edilemeyeceği konusunda üç görüş ileri sürmüşlerdir.

1)
Hiçbir konuda zayıf hadisle amel edilmez. Yahya b. Maîn’den nakledilen bu
görüşü, Buhârî ve Müslim’in yanısıra İbn Hazm, Kadı Ebû Bekr İbnu’l-Arabî ve Ebu
Şammetu’l-Makdisi gibi İslam alimleri bu görüştedir. Buhari ve Müslim’insahihlik
şartları, sahihlerinde hiçbir zayıf hadis bulunmamasının bunu gösterdiği
söylenmiştir.

2)
Her konuda zayıf bir hadisle amel edilebilir. Ahmed b. Hanbel ve Ebû Dâvûd
“zayıf hadis re’y, yani kıyas yoluyla ictihadtan daha iyidir” diyerek bu görüşü
tercih etmişlerdir. Ancak bu alimler zayıf hadisle amel edilebilmesi için
konusunda başka herhangi bir rivayetin olmamasını şart koşmuşlardır.

3)
Bazı şartları taşıması hâlinde, akait ve ahkâma ait olmaksızın va’z, amellerin
fazileti, kıssa gibi konularda şartlı olarak zayıf hadisle amel edilebilir.

Hafız İbn Hacer el-Askalânî (v.852/1448) bu
şartları şöyle sıralar:

a)
Zayıf hadis, akait ve ahkâma ait olmayıp fedail gibi bir konuda olmalıdır. Bu
şart üzerinde bütün alimlerin ittifakı vardır.

b)
Zayıf hadis, yalancı, yalancılıkla itham edilmiş veya fuhş-u galat (çok hata
yapmak)la tanınan bir ravinin yalnız başına rivayet etmiş olması gibi aşırı
derecede zayıf olmamalıdır.

c)
Zayıf hadis, kitap veya sünnete dayalı olarak amel edilen bir asıl hüküm veya
kaidenin kapsamına girmeli; yeni bir hüküm koymamalıdır.

d)
Zayıf hadisle amel edilirken sâbit olduğuna kesin gözle bakmamalı, ihtiyaten
amel edildiği bilinmelidir.

[1]

Bazı alimlerin ileri sürdüğü, “gerek şer’î
hükümler ve gerekse fezâil konusunda, elimizde zayıf hadîse lüzum bırakmıyacak
kadar çok sahih ve hasen hadis vardır” görüşü, tercihe şâyân bir görüş olsa
gerektir.

[2]

Görüldüğü gibi üçüncü görüş ve ona bağlı bu
şartlar, dini konular arasında tahlile dayalı bir ayırım da beraberinde
getirmektedir. Böylesi bir ayırıma taraftar olmayanlar ve zayıf hadisle amel
edilemeyeceğini savunanlar dün olduğu gibi bugünde bulunmaktadır.[3]

Toptan redd taraftarı olmayanlar isedaha mutedil
ve daha ilmi bir yol tutmuş gibidirler. Bu görüştekilerin düşünceleri şöyle
özetlenebilir:

Iraki, terğib-terhib, kıssalar ve faziletler
gibi ahkam ve akaid konuları dışında kalan mevzularda uydurma olmayan
haberlerin, zayıflığına işaret edilmeden bile nakledilebileceği kanaatinde
olanlardan bahsetmekte, ancak ahkam-ı şer’iyye ve akaid gibi konularda kimsenin
böyle bir hoşgörüye sahip bulunmadığını belirtmektedir.

Nevevi (v.676/1277), hadis uleması, fakihler ve
daha başkalarının faziletler, tergib-terhib gibi konularda zayıf hadisle
–uydurma olmamak şartıyla- amel etmek müstehaptır; ancak, helal-haram,
alış-veriş, nikah-talak vb. ahkamda sadece Sahih ve Hasen hadisle amel olunur”
görüşünde olduklarını belirtmektedir.

İbnu’l-Humam (v.861/1457) “zayıf hadisle
müstehaplık sabit olur” görüşündedir. Sehavi (v.902/1496) de şartları dahilinde
faziletler hakkında zayıf hadisle amel edileceği konusunda cumhurun ittifakının
bulunduğu görüşündedir.

Ahmed b. Hanbel ve Ebu Davud es-Sicistani’ye
izafe edilen bir görüşe göre de “başka hadis bulunmadığı takdirde ahkama ait
meselelerde zayıf hadisle amel edilir.”[4]

Sonuç olarak, zayıf hadisle amel konusunda
ulemanın farklı görüşleri paylaştıkları görülmektedir. Zayıf hadisle amel etmeyi
mutlak olarak men edenlerin görüşü zayıf bir görüştür. Mutlak olarak caiz
görenlerin görüşü de işi iyiden iyiye gevşetmek (tevessü’) demektir. Belli
kısımlara ayırıp belli şartlara bağlı olarak amel edilebileceğini söyleyenlerin
görüşü ise orta ve doğru bir görüştür.[5]

Tirmizi’ye (v.279/892) gelinceye kadar hadisler
genelde Sahih ve Sakim (Zayıf) diye iki gruba ayrılırdı. Zayıf hadisler de
“terkedilmiş” (Metruk) “terkedilmemiş” (Ğayr-i metruk) olmak üzere iki kısımda
değerlendirilirdi. Tirmizi’den sonra Sahih ile Zayıf arasına bir de Hasen terimi
girdi. “Terkedilmeyen zayıf hadisler”, hasen terimiyle zayıflar arasından
ayrılmış oldu. O halde Tirmizi’den önce yaşamış bir hadisçinin dilindeki Zayıf
hadis teriminin Hasen hadisleri de içine aldığı dikkatten uzak tutulmamalıdır.[6]

 

Zayıf Hadisin Dereceleri:

 

Makbul (Sahih-Hasen) hadis şartlarından herhangi
biri noksan olursa hadis zayıf hadistir. Bu şartlardan birden fazla noksan
olursa, zayıflık daha şiddetli olur. Böylece Zayıf Hadisin dereceleri de
farklılık arzeder. Bu sebeptendir ki Zayıf Hadisin çeşitleri 49[1]’dan
510[2]’a
kadar değişen rakamlarla ifade edilmiştir. Ancak bunların çoğu nazaridir.

Zayıf hadis çeşitlerinden 15 tanesi, öteden
beri, özel terimlerle anlatıla gelmektedir. Bunlar da: Muallak, Mürsel, Mu’dal,
Munkatı’, Müdelles, Muallel, Şâz, Münker, Mevzu’, Metruk, Müdrec, Maklub,
Muztarib, Musahhaf ve Muharref’tir.[3]

Zayıf hadisler, sahih veya hasen hadislerde
bulunması gerekli özelliklerden birinin veyahut birkaçının bulunmama durumuna
göre çeşitli derecelere ayrılırlar. Bunlardan her birine değişik isimler
verilmiştir. Sayıları konusunda verilen rakamlar ise değişiktir. İbnu’s-Salah
49; el-Iraki 42; Abdurrauf el-Münavi ise 81 çeşit zayıf hadis bulunduğunu
söylemişlerdir. Ancak bu sayı kabarıklığı bir zayıf hadise değişik isimler
verilmesi yüzündendir.

Zayıf hadislerin 10-15 kadarı hususi isimler
almıştır. Hadis Usulü alimlerinin tarifinde birlik gösterdikleri bu zayıf hadis
çeşitleri gerek isnadda kopukluk bulunması, gerekse ravide adalet ve zabt
şartlarının olmaması gibi sebeplerle meydana gelmiştir. Söz gelişi isnadında
kopukluk olması yüzünden zayıf olan hadisler, mürsel, munkatı, mu’dal, müdelles
çeşitlerine; ravilerinin adalet yahut zabt kusuru sebebiyle zayıf olanlar ise
metruk, münker, mu’allel, müdrec, maklub, muztarib, şâz gibi kısımlara
ayrılırlar.

[4]