Ay: Ocak 2014

D) Muallak Hadîs:

 

İsnadın baş tarafından bir veya birbirini takip
etmek üzere daha fazla ravisi hazfedilmiş (düşürülmüş) ve son hazfedilen râvinin
şeyhine isnad edilmiş hadis.

[1]

Senedinin baş tarafından bir veya birkaç ravi ya
da müntehasına kadar senedin bütünüyle hazfolunduğu hadistir.

Şayet kopukluk senedin baş tarafında ise bu adı
alır. Daha teknik olarak tarifi şöyledir: “Senedin başından (musannıf
tarafından) bir veya daha fazla râvi düşmüşse veya mübhem bir râvi[2]
yer almışsa bu rivâyete muallak denir”. Kitâbında muallak hadîslerin çokluğu ile
Buhârî şöhret yapmıştır. O’nun, meselâ: “Ömer İbnu Abdilazîz demiştir ki” veya “Ebu
Hureyre (radıyallahu anh) Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’den şunu
rivâyet etti…” demesi hadîsi ta’lîk’tir. Aradaki bir çok râviler atlandığı
için hadîs muallak olur. İmam Mâlik’in Muvatta’da “Bana sika kişiden ulaştı
ki…” diyerek sunduğu rivâyetler de muallâk’a girer. Bunlara Malik’in belâğ’ı
veya cemî olarak belâğât’ı denir.

[3]

Hadisin muallak sayılabilmesi için cezm
siğasıyla kesinlik ifade eden “Hakâ, zekera, revâ, amera, feala, kâle” gibi
lafızlarla rivayet edilmiş olması gerekmektedir. “Yuzkeru, yurvâ, yukâlu, yuhka”
meçhul sigasıyla yapılan rivayetler, muallak hadis türü içerisinde
değerlendirilmezler. Ancak bu şekil rivayetleri muallaktan sayan bazı alimler de
vardır.[4]

Muallak hadis’te hazif, isnadın baş tarafından
ve birbirini takip edecek şekildedir. İsnadın ortasında veya sonundaki
hazıflardan dolayı hadis, muallak adını almaz. İsnaddaki atlamaların biribiri
peşinden olmasından dolayı muallak ile mu’dal arasında bir benzerlik
sözkonusudur. Ancak mu’dalda hazfın senedin baştarafında olması şart değildir.
Ayrıca bazı âlimler muallak hadisi, senedinde müphem bir kişinin bulunması veya
bir ravinin düşmesiyle ortaya çıkan munkatı hadisin bir türü olarak kabul etmek
istemişlerdir. Müslim’in bazı ravilerinden bir kısmının müphem kimseler olduğunu
göz önünde bulunduran Suyûtî onun bazı muallaklarının aslında munkatı olduğunu
söylemiştir. Nevevî ise, bu tür hadisleri muallak kabul etmektedir.[5]
Muallak hadisin sahihlik derecesi, isnadının muhaddisler tarafından bilinmesine
bağlıdır. İsnadı bilinip gerekli şartları taşıyan muallak hadislerin sahih veya
hasen olduğuna hükmedilebilir. Ancak isnaddaki şahıs isimlerini hazfetmek hadisi
rivayet edenin tasarrufunda olduğu için, çoğu zaman hazfettiği raviler için “sıkattandır”
(güvenilir kimselerdendir) demesi hadisin sahih olduğunu göstermez. Zira bir
muhaddisin sıka (güvenilir) kabul ettiği raviyi başkaları cerh etmiş olabilir.
Kimliği meçhul olduğu için de bu ravilerin durumunu araştırmak mümkün
olmamaktadır. Dolayısıyla bu, hadiste bir za’f olarak kabul edilebilir. Muallak
hadislerin sahih, hasen veya zayıf olarak tasnif edilmeleri, bu hadisleri
rivayet eden muhaddislerin durumlarıyla yakından alâkalıdır.

Bu çerçevede değerlendirildiğinde, çok sayıda
muallak rivayeti olan Buharî’nin hadisleri sahih rivayetler olarak kabul edilir.
Sahih-i Buharî’deki muallak hadisler iki çeşittir. Muallak hadislerin bir kısmı
kitabın başka yerinde mevsûl olarak geçtiğinden, tekrardan kaçınılarak senetten
tasarruf yapılmak istenmiştir. Bir kısmı da sadece muallak olarak zikredilen
hadislerdir. Buharî’deki muallak hadislerin sayısı yaklaşık olarak bin üçyüz
kırk kadardır.[6]
Buhari muallak hadisleri “Emera, feala, revâ, kâle” gibi cezm siğasıyla rivayet
etmişse, bu zikredilen hadislerin ma’ruf olduğunu gösterir. Hadisin bu şekilde
verilmesi, Buharî’nin, hadisi kendine izafe edilen ilk kimseden sahih bir
şekilde geldiğini, aradaki hazfedilmiş ravilerin sıka ve güvenilir olduklarını
kesin bir şekilde kabul ettiğini ortaya koyar. Hadisi, mevsûl değil de, muallak
rivayet edişi, hadisin güvenilir, sağlam, sahih bir; hadis olduğunda şüphesi
olmadığı içindir.[7]
Bununla birlikte eğer hadis, “Yurvâ, yüzkeru” gibi mechul lafızlarla rivayet
ediliyorsa, sened tartışılabilir niteliktedir anlamı çıkar.[8]

Ta’lik, ihtisar (kısaltma) maksadıyla yapılır.
Son zamanlarda bilhassa halk için yazılan hadis kitaplarında sadece sahabi
ravisi zikredilerek yapılan rivayetler hep Muallak’tırlar. Ancak bunların asıl
kaynaklarda senetleri muttasıl olarak yer almış olduğundan, sıhhatlarından bir
şey kaybetmezler.

Ta’lik, aslında bir rivayet kusurudur.
Sahihayn’daki, özellikle Buhari’deki 1300 küsür ta’likin Buhari’ye göre sahih
oldukları kabul edilmektedir.[9]

İsnadın bir kısmını söylemeden isnada dahil bir
kimseden rivayete ta’lik adı verilir. Çoğulu ta’likat gelir. Sahih-i Buhari’de
1340 kadar muallak hadis bulunmaktadır. Bunlardan birer örnek görelim.

Merfu muallaka misal:

“İbn Abbas dedi ki: “Hz. Peygamber (s.a.v.) bir
deve üstünde iken (Kabe’yi) tavaf etti.”

Mevkuf muallaka misal:

“Cabir b. Abdullah tek bir hadis için Abdullah
b. Uneys’in yanına gitmek üzere bir aylık mesafeye yolculuk yaptı.”

Maktu’ muallaka misal:

“Mücahid dedi ki, (soru sormaktan) utanan ve
kibirlenen kimseler ilim öğrenmezler.”

Buhari’nin Sahih’indeki ta’likleri iki grupta
toplanır. Birincisi başka bir yerde mevsul olarak rivayet edilmiş olanlardır.
İkincisi ise kesinlikle rivayeti belirten “Kale, emera, feale” gibi cezm sigası
ile rivayet edilenlerdir. Buhari’nin bunları eserine alması aslının güvenilir
sahih bir hadis olduğunu gösterir. Böyle bir hadisi delil olarak kullanmak
isteyen bir alimin, hüküm çıkarmaya elverişli olup olmadığını anlamak için onun
ravilerine ve senedinin durumuna bakması gerekir.

[10]  

C- Mu’dal Hadîs:

 

Senet zincirinde peşpeşe iki ve daha fazla
ravinin düştüğü ve bu sebeple zayıf sayılan hadis. Arapça, “güçlük, kapalılık,
kötü olmak” gibi anlamlara gelen “E’dale” fiilinin mef’ulü olup, hadis
ıstılahında peşi sıra ravilerin düşmesiyle hadisin durumunun muğlak ve müphem
bir hal almasını ifade eder.

Mu’dal hadis, munkatı hadisin bir türü olarak
kabul edilmekle birlikte, mu’dal hadiste en az iki ravinin arka arkaya düşmesi
şart olduğundan, munkatı hadisten ayrılmaktadır.[1]
Buna göre her mu’dal munkatıdır; fakat her munkati mu’dal değildir. Mu’dal
hadis, munkatı’dan daha kapalı ve daha zayıftır. Senedinde ittisal bulunmadığı
için de zayıf sayılmıştır.

Tabiinin, Sahabe ve
Rasûlullah (s.a.s)’ı zikretmeden rivayet ettiği hadis mu’dal’dır.[2]

Ayrıca Tabiinden mevkuf olarak yapılan merfu
rivayetler de mu’dal’dır. Ravinin Tabiinden naklen (Rasûlullah dedi) şeklinde
yaptığı rivayet buna bir örnektir.[3]

Muhaddisin senedi başından
sonuna kadar hazfederek (atlayarak) Rasûlullah (s.a.s)’e isnad ettiği hadisler
de mu’dal sayılmıştır. Ancak bu durumda mu’dal ile mu’allak aynı anlamdadır.[4]

Senedlerinden düşürülen raviler adalet, hıfz ve
zapt yönünden tespit edilip yerlerine konmadıkça mu’dal hadislerin hiç bir
geçerlilikleri yoktur.[5]

Mu’dal’da iki râvinin ard arda düşmüş olması
gerekir. Araya fazla girerse iki yerde inkıtası olana munkatı denir. Mu’dal
hadîse fukaha ve başkalarından mürsel diyen de olmuştur.

Mu’dal hadisler kavî ve ceyyid olan tariklerden
destek görmedikçe kendileriyle amel edilemezler.

Nevevî, İmam Malik’in bir rivâyetini mu’dal’a
örnek olarak kaydeder: “Malik der ki: Bana Ebu Hureyre (radıyallahu anh)’den
ulaştığına göre Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) şöyle buyurmuştur:
“Güzelce yedirilmek ve giydirilmek kölelerin hakkıdır, yapamıyacakları iş de
verilmemelidir”. Hadîs mu’daldır, çünkü İmam Mâlik’le Ebu Hüreyre arasında
iki râvî düşmüştür. Zira bu hadîsi, yine İmam Mâlik, Muvatta dışında “Muhammed
İbnu Aclân’dan, o da babasından (Aclan), o da Ebu Hüreyre’den…” tarikiyle
rivâyet etmiştir.

İbnu’s-Salâh’ın Hâkim’den nakline göre,
Tâbiîn’den birinin, muttasıl olarak rivâyet ettiği merfu bir hadîsi
Etbauttâbiîn’den biri, maktu olarak yâni o Tâbiî’nin sözü olarak rivâyet edecek
olsa bu rivâyet mu’dal’dır. Verilen misâle göre: “Kıyâmet günü, kişiye: “Sen
şu şu işlemi yaptın!” denince “Ben öyle bir şey yapmadım” diye inkâra kalkar.
Bunun üzerine ağzı mühürlenir de âzâları konuşmaya başlar” hadîsini A’meş,
Şa’bî’den sanki onun sözü imiş gibi rivâyet etmiştir. Halbuki Şa’bî bu hadîsi
merfû olarak rivâyet etmiştir. Nitekim hadîs, Fudayl İbnu Amr an Şa’bî an Enes
an Resûlullah (sallallahu aleyhi vesellem) tarîkiyle muttasıl ve merfu olarak
rivâyet edilmiştir.

Mu’dal, munkatı ve mürsel hadîslerin çokça
rivâyet edildiği eserler Saîd İbnu Mansûr’un (V.227/841) Sünen’i ile, İbnu Ebî’d-Dünya’nın
(V. 281/893) te’lîfatıdır.

[6]

İmam Malik’in Muvatta’ında “Beleğani” diyerek
Rasulullah’dan (s.a.v.) rivayet ettiği hadisler de aradan tabii ve sahabi
peşpeşe düştüğü için Mu’dal’dır. Muvatta’daki bu tür 61 hadisten 57’sinin başka
tariklerden müsned olduğu tesbit edilmiştir. 4 tanesinin ise muttasıl senedi
bulunamamıştır.[7]

“Amr b. Şuayb’dan rivayet edildiğine göre
demiştir ki: “Uhut savaşında bir köle Hz. Peygamber’in maiiyetinde savaştı. Hz.
Peygamber ona,

“Efendin savaşa girmene izin verdi mi?”
diye sordu. Köle:

“Hayır vermedi” dedi. Hz. Peygamber:

“Eğer öldürülseydin (efendinin izni olmadığı
halde savaşa gittiğin için) muhakkak cehenneme girerdin.”
Bunun üzerine kölenin efendisi şöyle dedi:

“Onu azad ediyorum ya Rasulallah! O, artık
hürdür.” O zaman Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Şimdi oldu. Artık savaşa (devam ede)
bilirsin:” 

Bu hadisi Amr b. Şuayb sahabi ve tabii’yi
atlayıp doğrudan Hz. Peygamber’den rivayet etmektedir. Bu duruma göre iki ravisi
atlanmış olduğundan mu’dal kısmına dahil olmaktadır.

[8]

Mu’dal Hadisin Hükmü:

 

Mu’dal, munkatı’dan daha zayıftır; çünkü
munkatı’ hadisin isnadındaki inkıta bir ravinin atlanmasıyla olur. Halbuki
mu’dal hadiste inkıta, peşpeşe iki ravinin atlanmasıyladır. Bu bakımdan mu’dal
hadis de merduddur; hüküm çıkarmakta dayanak olamaz.

[1]  

Munkatı’ Hadislerin Hükmü:

 

Munkatı’ hadis, isnadda ismi söylenmeyen veya
kapalı bir şekilde geçen râvinin meçhulu’l-hâl oluşu; yani durumunun bilinmeyişi
yüzünden zayıftır. Merdud denilen kabule layık görülmeyen hadislerdendir. Hüküm
çıkarmada hiçbir şekilde esas olamaz.

[1]    

2) Hafi İnkıta (Gizli Kesiklik):

 

Ravinin muasırı olduğu lakin görüşmediği;
görüştüğü halde hadis almadığı bir şeyhten rivayet ettiğini ifade etmesi.

Ravinin görüşüp hadis rivayet ettiği bir
şeyhten, işitmediği bir hadisi rivayet ediyor görünmesi de gizli kesiklik
sebeplerindendir.

Meşhur muhaddis Abdu’r-Rezzak’ın şu rivayeti
munkatı’ hadise güzel bir örnek teşkil eder:

“Süfyan-ı Sevri’den, o Ebu İshak’dan, o Zeyd b.
Yusey’den, o da Huzeyfe’den rivayet etmiştir. Huzeyfe demiştir ki Hz. Peygamber
(s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Hilafete Ebu Bekir’i geçirirseniz (iyi olur);
çünkü o kuvvetli ve güvenilir biridir. Hiçbir koğucunun kınaması onu Allah
yolundan alıkoymaz. Ali’yi geçirseniz (de olur); çünkü o, yol göstericidir,
doğru yoldadır. Sizi de doğru yolda tutar.” 

Bu hadisin senedi ilk bakışta kesiksizdir. Lakin
iyice tetkik eden hadis alimleri onun iki yerinde inkıta olduğunu tesbit
etmişlerdir. Bunlardan birincisi, Abdu’r-Rezzak bu hadisi Süfyan (us-Sevri) den
değil, en-Nu’man b. Ebi Şeybe’den duymuştur. İkincisi de Süfyanu’s-Sevri Ebu
İshak’dan değil, Şureyk’den rivayet etmiştir. Böylece isnadın iki yerinde en-Nu’man
b. Ebi Şeybe ile Şureyk atlanmıştır.

İsnadında ravi ismi kapalı geçen munkatı’ hadise
misal:

Ebu A’la b. Abdullah b. eş-Şahir’den rivayet
edilmiştir: O iki kişiden, (onlar) Şeddad b. Evs’ten rivayet etmişlerdir. Şeddad
demiştir ki: Hz. Peygamber birimize namazında (dua ederek) şöyle demesini
öğretti “Allah’ım! Senden işler (im) de sebat (etmeme yardımcı olmanı)
diliyorum.”

Bu hadislerin senedinde de, görüldüğü gibi iki
kişiden bahsedilmiş, ancak bu iki kişinin kim oldukları açıklanmamıştır.

[1]

1) Zahiri İnkıta’ (Açık Kesiklik):

 

Ravinin muasırı olmayan bir şeyhden rivayet
ettiğini ifade etmesi.

[1] 

B- Munkatı’ Hadîs:

 

Munkatı, lügatta; kesik, kesilmiş, kopmuş
demektir. Bu tabir ilk asırlarda, lügat manâsına uygun olarak, umumiyetle isnadı
muttasıl olmayan hadisler için kullanılıyordu. Buna göre senedinin herhangi bir
yerinde bir veya birden çok ravi düşerse veya müphem (kapalı) bir ravi
zikredilirse bu hadise munkatı deniyordu.[1]
Önceleri Tabiînden sonra yaşamış bir şahsın sahabiden rivayet ettiği habere de
munkatı diyorlardı.[2]
Fakat hadislerle ilgili her durum için yeni terimler bulununca munkatı daha dar
anlamda kullanılmaya başladı. Buna göre, senedinde sahabiden önce bir veya -peşipeşine
olmamak şartıyla- iki ravinin zikredilmediği veya kapalı bir şekilde
zikredildiği hadise “munkatı hadis” denir.[3]

Fuhaha ve muhaddislerin cumhurunca makbûl olan
tarife göre, isnâdının herhangi bir yerinde kopukluk (inkıta) bulunan hadîstir.
Bu tarife göre, mürsel, muallak, mu’dal rivâyetler de munkatı sayılır. Ancak,
Nevevi’nin belirttiği üzere munkatı deyince, çoğunluk itibâriyle, sahâbeden
rivâyette bulunan tâbiinden önceki kopukluklara munkatı denmektedir. İmam
Mâlik’in İbnu Ömer’den rivâyeti gibi. Mâlûm olduğu üzere, İmam Mâlik
etbauttâbiîn’dendir ve İbnu Ömer’le görüşmemiştir.

[4]

Tariften anlaşıldığı üzere, bir hadise munkatı
denilebilmesi için senedden, Sahabî hariç, yalnız bir ravinin düşmüş olması
gerekir. Şayet iki veya daha fazla ravi düşmüş ise, bunların birbirini takip
eden raviler olmaması lazımdır. Çünkü Sahabî atlanmışsa hadise mürsel;
peşipeşine iki ravi atlanmışsa mu’dal denir.

Hakim Nîsaburî’den[5]
itibaren “Racül”, “Şeyh” gibi müphem lafızlarla zikredilen ravilerin yer aldığı
isnadlar da munkatı sayılmıştır.[6]
“Allahım, bütün işlerimde bana sebat vermeni dilerim” hadisi buna bir
örnektir. Bu hadisin senedi şöyledir. Abdullah b. eş-Şihhir an Racüleyn an
Şeddâd b. Evs an Rasûlüllâh Buradaki “iki adamın” kim oldukları belli değildir.[7]
Eğer müphem isim bir başka rivayette tasrih edilmişse o takdirde hadis munkatı
olmaktan kurtulur. Buna örnek, “…Sufyân es-Sevrî haddesenâ Dâvûd b. Ebî Hind
haddesenâ Şeyhun an Ebî Hureyre” isnadıyla gelen, “Kişinin, acizlikle fısku
fucûr arasında muhayyer kalacağı bir zaman gelecektir. Bu zamana yetişen kimse
aczi fısk u fucûra tercih etsin” hadisidir. Bu hadisin munkatı
sayılmamasının sebebi, müphem ravinin diğer bir rivayette Ebû Amr el-Cedelî
olarak zikredilmesidir.[8]

Bilindiği üzere Peygamber Efendimizden
nakledilen bir haberin muteber sayılabilmesi için, onu rivayet edenlerin
güvenilir (sika) olmaları ve işitme, yazışma gibi geçerli bir metodla elde
etmeleri asgarî şartlardır. Bu itibarla, munkatı hadis, raviler arasındaki
kopukluk yüzünden zayıf kabul edilir; sahih bir isnadla desteklenmedikçe makbul
sayılmaz.[9]

Bazılarının, Tâbiî’nden önceki râvinin düştüğü
veya mübhem[10]
bir ismin zikredildiği hadise munkatı dediğini de bilmeliyiz. Keza, bâzıları,
Tâbiî veya Etbauttâbiî’den yapılan fiil, kavl nevinden rivâyetlere munkatı
demiştir. Halbuki buna müteahhir ûlemânın maktu hadîs dediklerini daha önce
belirtmiştik.

İnkıta bazan açıktır, kolayca anlaşılabilir,
bazan hafidir, sadece ihtisâs sahipleri görebilir. Normalde bir başka vecihten
ziyade bir iki isimle aynı hadisin gelmiş olmasıyla inkıta’ anlaşılır.

Suyûtî, Müslim’in sahîh’inde on küsur hadiste
inkıta’ olduğunu fakat, hepsinin Müslim’de veya başkalarında farklı vecihlerden
muttasıl olarak rivâyet edildiğini söyler ve hadîsleri teker teker gösterir.
Suyûti’nin verdiği misâle göre: “Humeydu’t-Tavîl, Ebu Râfi’den, O da Ebu Hureyre
(radıyallahu anh)’den rivâyet ettiğine göre, Ebu Hüreyre Medine sokaklarının
birinde Hz. Peygamberle karşılaşmıştı…” hadîsi munkatıdır. Doğrusu şöyledir: “Humeydu’t-Tavîl,
Bekru’l-Müsenî’den, Bekr Ebu Râfi’den, o da Ebu Hüreyre’den…”. Önceki senette
Bekr el-Müsenî düşmüştür. Ancak hadîs, doğru şekliyle, Kütüb-i Hamse’de, Ahmed
İbnu Hanbel’le İbnu Ebî Şeybe’nin Müsned’lerinde gelmiştir.[11]

Böyle bir hadisin Rasulullah’a isnad edilmesi
ile bir başkasına isnadı arasında hiç fark yoktur. Munkatı’ Hadis, Mürsel
Hadisten daha zayıftır.[12]

İnkıta’ Türleri:

 

Munkatı’ hadisin senedindeki inkıta denilen ravi
düşmesi veya kapalı geçmesi ik türlü olur[1] 
:

Mürsel Hadisle İlgili Eserler:

 

Mürsel hadîsleri bâzıları müstakil kitaplarda
tedvîn etmiştir. Ebu Davud Sicistânî ile İbnu ebî Hâtim’in te’lifleri Kitâbu’l
Merâsîl adını taşır. Ebu Saîd Selâhu’d-Din el-Alâî (761/1360) ‘nin kitabı da
Câmi’u’t-Tahsîl fî Ahkâmi’l-Merâsîl adını taşır.[1]

Ebu Saîd Selâhu’d-Din el-Alâî (761/1360) ‘nin
kitabı, Irak Evkaf Nezareti tarafından Hamdi Abdulmecid es-Silefi’nin tahkik ve
tahrici ile Bağdat’ta 1398/1978’de ilk kez basılmıştır.

Türkçe’de de Erciyes Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. Selahaddin Polat’ın “Mürsel Hadisler” adını taşıyan
ir doktora tezi bulunmaktadır.

[2] 

Mürsel Hadisin Hükmü:

 

Mürselin dinde hüccet olmadığını “hadis hafız ve
münekkidleri ittifakla belirtmişlerdir.[1]
İmam Nevevî diyor ki: “Hadisçilerin çoğunluğu, bir çok fukaha ve usulcüler
nazarında mürsel, zayıftır ve delil gösterilemez”. İmam Şafiî de aynı
görüştedir.[2]
İmam Müslim de, Sahîh’inin mukaddimesinde “Rivâyetlerden mürsel, bize ve
haberlere vakıf kimselere göre delil değildir” demektedir.[3]

Âlimlerin bir çoğu Sahabenin mürselini zayıf
görmeyerek onunla amel etmektedirler. Zira Rasulullah (s.a.s.)’den aldığında
şüphe edilmeyen diğer bir sahabîden dinlemiştir ve bu sahâbînin senedden düşmüş
olması hadise zarar vermez. Nitekim sahabînin halini bilmemek de hadisi
zayıflatmaz. Zîra onun Rasul-i Ekrem(s.a.s.)’i görmüş olması, adaleti için
yeterli bir sebeptir.[4]

Sahihayn’da sayılamayacak kadar Sahabe mürseli
vardır. Çünkü onların rivayetlerinin çoğu yine Sahabe’dendir. Sahabe’nin hepsi
de udûldür. Onların sahabî olmayandan rivayeti ise nadirdir. Böyle bir rivayetin
meydana gelmesi halinde ise onu kimden aldıklarını açıklarlar. Şurası muhakkak
ki, sahabenin tabiinden rivayet ettiklerinin çoğu merfû hadisler olmayıp
isrâiliyyât, bir takım hikayeler ve mevkuf hadislerdir.[5]

İmam Malik, Ebu Hanîfe ve diğer bazı imamlar,
hadisin, mahrecinin bilinmesi ve müsned olsun mürsel olsun başka bir yönden
rivâyet edilmesiyle sahih olacağını ileri sürmüşlerdir. Aynı şekilde, genellikle
mürseli zayıf hadislerden sayan İmam Şâfiî’de bu şartlarla Saîd b. Müseyyib’in
mürsellerini almakta tereddüd göstermemiş ve “İbnu’l-Müseyyib’in mürselleri,
bizim görüşümüzde güzeldir” demiştir.[6]

Mürsel’in bir kaç derecesi vardır. Sırayla en
çok itibar edileni Rasul-i Ekrem(s.a.s.)’den hadis dinlemiş olan sahabî’nin
mürselidir. Sonra Rasulullah (s.a.s.)’den hadis duymayan fakat sadece onu gören
Sahâbî’nin mürselidir. Sonra Muhadram’ın, daha sonra da Saîd b. Müseyyib gibi
güvenilir râvilerin mürselidir. Bunları takiben de Şa’bî ve Mücâhid gibi, Hadis
şeyhleri üzerinde titizlikle duranların mürseli gelir. Bunlardan aşağı derecede
bulunan mürsel de Hasanu’l-Basrî gibi herkesten hadis alanların mürselidir.
Katâde, Zührî, Humeydu’t-Tavi gibi küçük tabiîlerin mürsellerine gelince;
bunların rivâyetlerinin çoğu Tabiîndendir.[7]

Mürsel, sika ravilere isnad edilmiş olarak
gelirse kuvvet kazanır ve sıhhati aşikâr olur. Bu durumda o hadiste biri
mürsellik, diğeri müsnedlik olmak üzere iki hal birleşmiş olur. Böyle olan bir
hadisle başka bir müsned tearuz ederse, önceki tercih edilir. Çünkü mürsel olan
o hadîs, sonuna kadar muttasıl olan müsned bir hadiste takviye edilmiştir.[8]

İmam Mâlik ve bir grup başkasıyla Ebu Hanîfe
şöyle demişlerdir: “Mürsel, bir başka vecih’ten müsned olarak gelmişse veya
önceki rivâyetten farklı bir tarikle mürsel olarak ikinci bir tarîkten gelmişse
sahihtir”.

İbnu Cerir: “Tâbiîn’in tamamı mürseli kabûl
etmek gerektiği hususunda icma ederler ve üstelik aksini söyleyen tek rivâyet de
gelmemiştir. İkiyüz yılının başına kadar imamlardan kimse aksini söylemedi” der.
Burada zımnen mürselle amelî ilk reddedenin Şâfiî (radıyallahu anh) olduğu imâ
ediliyor ise de, ondan iki farklı görüş gelmiştir:

1-
Saîd İbnu’l-Müseyyeb’in mürselleri hariç, diğer mürsellerle ihticacı reddederdi.
Saîd İbnu’l-Müseyyeb’in irsallerini kabûl sebebine gelince:

a-
O’nun mürselleri başka tarîkten mevsûl olarak gelmiştir,

b-
Çünkü o, bir cemaatten veya sahâbenin büyüklerinden dinlemiş olduklarını veya en
azından bunların sözlerince desteklenmiş olanları veya herkesçe bilinir hale
gelmiş olanları, veya asrındaki imamların amellerine uygun olanları irsal
ederdi.

c-
İbnu’l-Müseyyeb’in mürselleri incelenince bunları Ebu Hüreyre’den aldığı
anlaşılmıştır. Ebu Hüreyre ile arasındaki sıhriyyet sebebiyle (çünkü Ebu Hüreyre
(radıyallahu anh)’nin kızı ile evli idi) onunla irtibatı fazla idi: Bu sebeple
onun irsalleri sanki Ebu Hüreyre (radıyallahu anh)’ye isnâd etmiş gibi
olmaktadır.

2-
Ancak Şâfiî’nin mezheb-i cedid denen sonraki görüşüne göre Saîd İbnu’l-Müseyyeb’in
mürselleri de nazarında makbûl değildir.

Mürsel mevzuunda, Beyhakî’nin bir açıklamasını
burada kaydetmede fayda var. Ona göre, mürsel rivâyet Tâbiîn arasında cârî idi.
Ancak dahilî fitne hareketlerinin kızışması sonucu imanlar bozulup bid’a ve
yalan artınca, mürsel rivâyetin zayıflığına hükmedilmiştir. Bu husûsa delîl
zımnında Beyhakî İbnu Sîrin’in şu sözünü kaydeder: “Bir zamanlar hadîs rivâyet
eden kimseden isnâd sorulmazdı. Ancak fitne patlak verince, hadisin isnadı
soruldu, ehl-i sünnet rivayet etmişse hadisi alınır, ehl-i bid’a rivayet etmişse
hadisi terkedilir”.

Niçin mürsel rivayet?: Mürselleriyle meşhur olan
Hasan-ı Basrî’nin sened soran bir kimseye kızarak verdiği cevap da niçin irsal
yaptıkları hususunda bir bilgi verir: “Be adam! Ne size yalan söylüyoruz ne de
bize yalan söylendi. Biz Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın Ashabından üç
yüz kişinin katıldığı orduyla birlikte Horasan’a gazveye çıktık (onlarla sohbet
ettik, bu sırada çok şey öğrendik, onlar yalan söylemediler, biz de sohbetlerde
işitmiş olduklarımızı rivâyet ediyoruz)”.

Bu rivâyet, sohbetler yoluyla güvenilen ciddî
zatlardan öğrenilmiş olan mesâili senetleyerek sunmanın zorluğunu
göstermektedir. Bu mürsillerin, -belki de râvisini temyiz edememe endişesinden
dolayı- o kıymetli bilgilerini ketmedip, rivâyet etmemeleri de uygun olmazdı.
Nitekim bu sebeple olacak ki Tabiîn’den bir çoğu irsâl yoluyla rivâyetten geri
durmamışlardır.

Yine Hasan Basrî’den gelen bir başka açıklama,
niçin? sorumuzun cevabına bir başka vüs’at kazandıracaktır: Yunus İbnu Ubeyd,
Hasan-ı Basrî’ye sorar: – Ey Ebu Sa’îd! Sen: “Resûlullah buyurdu ki, diye
rivâyette bulunuyorsun, halbuki sen Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’la
karşılaşmadın!” Hasan Basrî şu cevabı verir: – Sen bana, daha önce başkası
tarafından sorulmayan bir şey sordun. Senin bana yakınlığın olmasa cevap
vermezdim. Nasıl bir devirde yaşadığımızı biliyorsun. Haccâc’ın zamanında, “Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) buyurdu ki” diye yaptığım bütün rivâyetler
Ali Ebî Tâlib (radıyallahu anh)’dendi. Ancak ben o zamanki terör sebebiyle
rivâyetlerimi Hz. Ali’ye nisbet edemezdim”.

Mürsel rivâyetle meşhur olanlara gelince,
Medinelilerden Saîd İbnu Müseyyeb, Mekkelilerden Ata İbnu Ebî Rabâh,
Basralılardan Hasanu’l-Basrî, Kûfelilerden İbrahim İbnu Yezîd en-Nehâî,
Mısırlılardan Saîd İbnu Ebî Hilâl, Şamlılardan Mekhûl var. İbnu Maîn’e göre
bunlardan İbnu Müseyyeb’in mürselleri en sıhhatli olanıdır. Çünkü o, sahâbe
çocuğu olmaktan başka Aşere-i mübeşşere ile karşılaşmıştır. Ayrıca Hicaz ehlinin
fakîh’i ve müftüsü, yedi meşhur fakîh’in birincisidir. İmam Malik bu yedilerin
icmâını bütün ümmetin icmaı addederdi. Mütekaddimîn imamlar İbnu Müseyyeb’in
mürsellerini tedkik edince sahîh senetlerle başkalarınca rivâyet edildiğini
görmüşlerdir. Bu şartlar, onun dışındaki mürsellerin irsallerinde mevcut
değildir.

Ûlema, mürsel rivâyeti değerlendirirken, bütün
mürselleri aynı kefeye koymamıştır. Mürsillerin durumunu nazar-ı dikkate aldığı
gibi, aynı mürsilin mürselleri arasında da tefrik yapmıştır. Mesela Hasanu’l-Basrî’nin
“Resûlullah buyurdu ki” şeklinde cezm sigasıyla sunduğu rivayetleri, tamrîz
sigasıyla sunduklarından üstün tutmuştur. İrâkî der ki: “Hasanu’l-Basrî’nin
mürselleri ûlema nazarında rüzgâr gibidir.” Nehaî’nin mürselleri için İbnu Maîn:
“Şa’bî’nin mürsellerinden daha iyidir” demiş, Sâlîm İbnu Abdillah, Kasım ve Saîd
İbnu’l-Müseyyeb’inkilere daha hoş olduğunu ifâde etmiştir. Ahmed İbnu Hanbel de
“La be’se bihâ” “fena değiller” der. Yahya İbnu Sa’îd: “Zührî’nin mürseli
başkalarının mürsellerinden fenâdır çünkü o hâfızdır, râvînin ismini söylemeye
gücü yettikçe, isim söyler, isim vermiyorsa bu, isim söylemeyi uygun
bulmadığından ileri gelir.” Yahya da Katâde’nin irsallerini değersiz bulur ve “O
rüzgâr gibidir” derdi. Aynı Yahya: “Saîd İbnu Cübeyr’in mürselleri bana Ata’nın
mürsellerinden daha iyi” derdi. Kendisine Mücâhid’in mürselleri mi, Tavus’un
mürselleri mi daha iyi diye sorulunca: “Onlar birbirlerine çok yakın!” diye
cevap verdi.

Suyûtî Tedrîb’de, mürsel hakkında ulemâdan vârid
olan hükümleri on maddede hülâsa eder:

1-
Mutlak olarak hüccettir.

2-
Bazı kayıdlarla hüccettir.

3-
İlk üç asrın mürselleri hüccettir.

4-
Adl’dan başka kimseden rivâyet etmemekle bilinen zâtın mürseli hüccettir.

5-
Sadece Saîd İbnu’l-Müseyyeb’in mürselleri hüccettir.

6-
Bir bâbda başka rivâyet yoksa mürsel hüccettir.

7-
Müsnedden daha kavîdir.

8-
İrsalle amel vâcib değildir, mendûbtur.

9-
Sahâbi mürseli hüccettir…

[9]

mürsel hadisle amel edilip edilmemesi konusunda
alimlerin görüşleri:

1)
Muhaddislerin ekseriyetine göre mürsel hadis zayıftır; onunla ihticac (hüküm
çıkarma) yapılmaz. İmam Nevevi bu konuda şunları söyler: Hadisçilerin cumhuruna,
Fıkıh ve Usul alimlerinin bir çoğuna göre mürsel hadis zayıftır.

2)
Mürsel hadisten kayıtsız-şartsız hüküm çıkarılabilir. İmam Ebu Hanife, İmam
Malik ve İmam Ahmed b. Hanbel bu görüştedirler. Bunlara tabi Hadis, Fıkıh ve
Usul alimleri de aynı görüşü benimsemişlerdir.

3)
Mürsel hadisten ancak âdıd bir rivayetle desteklenmesi halinde hüküm
çıkarılabilir. Bu da İmam Şafii’nin görüşüdür.

[10]