Ay: Ocak 2014

3) İşitmeye Yönelik Tashif:

 

İşitmeye müteallik tashif’in örneği, “Asımu’l-Ahval”
hadîsi’ni rivâyet ederken bazılarının “Vâsıl’l-Ahdab” hadîsi diye söylemiş
olmasıdır. Keza Şu’be, Hâlid İbnu Alkame hadîsi diyeceği yerde tashîfu’s-sem
yaparak Mâlik İbnu Arfata demiştir.

2) İsnadda Tashif:

 

İsnadda vâki olan tashîfe örnek de Kur’an-ı
Kerîm kârî’lerinden Muhammed b. Abdülkuddûs’ün bir şeyhten rivayet ettiği şu
sözlerdir: “Bağdat’ta bir şeyh bize rivâyet ederken dedi ki: An Süfyân es-Sevrî
an Celed el-Cedâ, ani’l-Cisr… Halbuki demek istediğinin doğrusu şöyledir: An
Süfyân es-Sevrî, an Hâlid el-Hazza, ani’l-Hasen”[1]

İbnu Ma’în’in el-Avvâm İbnu Mürâcim ismini el-Avvâm
İbnu Müzâhim diye söylemiştir. Mürâcim imlâsında nokta hatası yapılarak Müzâhim,
Mürâcim ismi Müzâhim diye okunuyor.

[2] 

Tashif Türleri:

 

1) Metinde Tashif:

 

İbn Hacer’in tarifine göre metin yönünden
musahhaf olan hadise misal olarak şu hadis verilebilir: “Kim Ramazan orucunu
tutar ve ardından da Şevvâl ayında altı (gün) oruç tutarsa, bütün sene oruç
tutmuş gibi olur.”[1]

Darekûtnî’nin belirttiğine göre, yine Ebu Eyyûb
tarîkiyle hadisi, nakleden Ebu Bekr es-Sûli, hadis metinde geçen sitten (altı)
kelimesinde tashif yapmış ve “men same Ramadane sümme etbeahu şey’en” demiştir.[2]

Muhammed b. Yahyâ ez-Zühelî öldüğü zaman hadis
anlatmak (tahdîs) için Mahmiş diye bilinen bir şeyh vazîfelendirildi. Mahmiş, Hz.
Peygamber (s.a.s)’in “Yâ Ebâ Umeyr mâ feala’l-baîr…” (Ey Ebû Umeyr devecik ne
yapıyor.) buyurduğunu rivâyet etti. Halbuki doğrusu “Mâ feale’n-nuğeyr”
(Serçecik ne yapıyor) şeklindedir.[3]

Hz. Peygamber tarafından sadaka âmili (memuru)
olarak gönderilen Esd (Ezd) kabîlesinden İbnu’l-Lutbiyye isminde biri,
dönüşünde, topladığı vergileri getirip “bunlar sizin” diyerek Hz. Peygamber’e
teslim etmiş, bazı şeyleri de yanında alıkoyup “bunlar da benim bana hediye
edildi” demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber, mescidde minbere çıkarak
memurların hediye kabul etmelerinin doğru olmadığını bildiren bir konuşma yapmış
ve hediye alanların, aldıklarını (deve, inek ve koyun cinsinden olursa, her biri
kendi sesleriyle bağırır oldukları halde) boyunlarında taşıyacaklarını haber
vermiştir.[4]

Bu hadiste “ev şâtun tey’ıru (tey’aru) “eğer bir
koyun ise meler” ibâresi yer almıştır. İbnü’s-Salah’ın Dârekutnî’den naklen
bildirdiğine göre, Ebû Musâ Muhammed b. Müsennâ bu ibâreyi tashîf ederek “ev
şâtun ten’ıru” şeklinde rivâyet etmiştir.[5]

Zeyd İbnu Sâbit’in bir rivâyete göre Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) mescidde hasır vs.’den kendisine bir hücre
teşkil etti” hadîsinde geçen ihtecere (hücre teşkil etti) kelimesini İbnu Lehî’a
tashîf ederek ıhteceme =hacamat oldu şekline sokmuştur.

Hangi çeşidiyle
olursa olsun metindeki tashifler, çoğu zaman manâyı değiştirir ve gerçekleri
çirkinleştirir.[6]

I-İ) Musahhaf Ve Muharref Hadîsler:

 

Tashîf lügat olarak, bir kelimenin harflerini
kavuşturmak suretiyle sahife üzerinde yapılan hawta mânasına gelir.

Metin veya isnadında bir kelime veya ravilerden
birinin ismi hatalı olarak söylenmiş ve bu hata ile rivayet edilmiş hadise
Musahhaf Hadis denir.

Musahhaf, kelimeyi yanlış okumak manasına
tashiften ism-i mef’ûl bir kelimedir. Tashif hadisin gerek metnindeki bir
kelimenin veya gerekse isnadındaki bir ravi isminin telaffuzunda meydana gelen
hatâ, ya kelime veya ismin şekil ve hat yönünden değişmeden yalnız bazı
harflerdeki noktaların değişmesiyle yani noktalı bir harften noktanın
düşmesiyle, yahut noktasız bir harfin noktalı olarak okunmasıyla kasdedilen
husustur.[1]

Tashîf ve tahrîf, hadisin isnad ve metnine ârız
olan bir kısım hataların adıdır. Bu hatalar lafzâ müteallik olabileceği gibi,
göze müteallik de olabilir. Lafza müteallik tashifin mukabili tashîfu’l-mânâ’dır,
göze müteallik olan tashîfın mukâbili de tashî-fu’s-sem’dir. Ebu Ahmed el-Askerî
bu çeşit hatalara karşı daha dikkatli olunması için “Kimse tashîf ve hatadan
uzak değildir” demiştir.

[2]

Mütehassıs hadis hâfızları, metni ve isnadı
tashîfe uğramış hadisleri tanımak için büyük gayret göstermişler ve bu tür
hadisleri tamnmayı çok mühim bir vazife kabul ederek bu sahada yetişenleri
takdirle karşılamışlardır. Zira hadislerin metin ve isnadlarında tashif olanları
tanıyabilmek özel bir bilgi birikimi isteyen bir husustur. Hadis münekkidlerinin
bu fevkalâde ilmî gayretleri, onların hadislerin isnad ve metinlerini çok iyi
tanıdıklarını gösterdiği gibi, muhaddislerin hadis metinlerine gereken önemi
vermedikleri şeklindeki iddiaları da çürütmektedir.

Eski hadis münekkidleri (mütekaddimûn) musahhaf
ile muharref’i birbirinden ayırmamışlardır. Bunlara göre, ister harfte yalnız
nokta değişikliği olsun, ister kelimede şekil değişikliği olsun, her ikisi de
musahhaftır; çünkü her ikisi de bir hatanın sonucudur.

Fakat daha sonraki hadis münekkidleri (müteahhirûn)
musahhaf ile muharref’i birbirinden ayırmak istemişlerdir. Bununla beraber
yaptıkları ayırım lafız ve şekil bakımından olmuştur. İbn Hacer, yazılışı aynı
olmakla beraber, noktaların değişmesiyle meydana gelen harf veya harflerin
değişikliğine musahhaf, şekil ile alâkalı olan değişikliğe muharref adını
vermiştir.[3]

İbnu Hacer’in bu tefrikine rağmen, aslolan
noktalarda olsun, harflerde olsun yapılan değişikliklerin tahrîf veya tashîf
kelimeleriyle ifade edilmesidir. Esasen nokta değişikliği de neticede harf
değişikliğine müncer olmaktadır.[4]

Muharref’in misali, Câbir (r.a.)’ın şu
hadisidir. Rumiye Ebî yevme’l-ahzâb. Ahzâb muhârebesinde, Ubey omuzundan
vuruldu. Rasulullah (s.a.s) de onu dağladı. Bu hadisteki “Übey” lafzını Gunder
tashîf ederek izâfetle “Ebî” hâline getirmiştir. Halbuki “Übeyy”den maksat Ubeyy
b. Kab’dir. Üstelik Câbir’in babası da Ahzâb’dan önce Uhud’da şehîd düştüğü
için, “Ebî” olması mümkün değildir.[5]

Musahhaf daha çok hadis metinlerinde, bazan da
isnadlardaki isimlerde vuku bulur. İşitme noksanlığı ve yanlış anlamadan doğar.

2- Metinde Şaz:

 

Metinde aykırılığa (ihtilâfa) örnek:

Müslim, Nübeyse el-Hüzelî’den Rasûlullah
(s.a.s.)’in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Teşrîk günleri, yeme ve içme
günleridir”[1]

Hadîs bu şekliyle sahih olarak rivayet edildiği
halde, Musa b. Uleyy b. Rabâh, babasından, o da Ukbe b. Amr isnadıyla “Arefe
günü” ilâvesini yaparak hadîsi, “Arefe günü ve teşrîk günleri, yeme ve içme
günleridir” şeklinde rivayet etmiştir.

Musa b. Uleyy’in bu şekildeki rivayeti şâzz’dır.

Abdû’l-Vâhid b. Ziyâd, A’meş vasıtasıyla Ebu
Salih’ten, o da Ebu Hureyre’den şöyle bir hadis rivayet etmiştir:

“Herhangi biriniz sabah namazının iki rekat
(sünnet)ini kıldığı vakit sağ tarafı üzerine uzansın.”

A’meş’ten bu hadîsi rivayet eden Abdü’l-Vahid b.
Ziyâd yine A’meş’ten rivayet eden diğer bütün sika ravilere muhalefet etmiştir.
Çünkü bu ravilerden hiçbiri, bu hadîsi Rasûlüllah (s.a.s.)’in sözü olarak
nakletmemiş, sadece, “Rasûlüllah (s.a.s.) sabah namazının iki rekât (sünnet)ini
kılınca sağ yanı üzerine uzanırdı” şeklinde fiilî sünnet olarak haber vermiştir.[2]

Abdü’l-Vahid hadîsi kavlî olarak nakletmekle tek
kalmış, sika ravilerin rivayetine muhalefet etmiştir.[3]

İbnü’s-Salâh şâzz konusuna şu açıklığı getirir:
“Eğer ravi rivayetiyle, hâfıza ve zabt yönünden kendisinden daha üstün bir
kimsenin rivayetine muhalefet eder ve kendi rivayetinde tek kalırsa, o ravinin
rivayeti merdûd şâzz’dır. Böyle bir muhalefet olmaz ve sadece öbürünün
rivayetinden farklı olarak kendi rivayetine bir şey ilâve etmekle bu rivayetle
tek kalırsa, hafıza ve zabt bakımından durumuna göre rivayeti değerlendirilir.
Şöyle ki; muhalif rivayette tek kalan ravi, hâfıza ve zabt bakımından kendisine
güvenilir bir kimse ise rivayeti sahîh, hafıza ve zabtına o derece güvenilir bir
kimse değilse rivayeti hasen veya bu güvenin daha aşağı derecelerine göre şâzz,
münker ve merdûd olur”[4]

 

Şâz Hadisin Hükmü:

 

Şâz hadis merduddur; onunla amel edilemez.
Ancak, karşılığı olan mahfuzla amel edilebilir.

[1]

2) Metinde Izdırap:

 

Metinden dolayı muztarıb sayılan hadise, Fatıma
binti Kays’ın şu hadisi örnek gösterilmektedir:

“Hz. Peygamber (s.a.s)’e zekât hakkında
sorulduğu zaman o, “Malda zekâttan başka bir hak vardır” dedi.[1]

İbn Mace’de ise yine Fatıma binti Kays’dan şöyle
rivayet edilmektedir. “Malda zekâttan başka bir hak yoktur”[2]

Görüldüğü gibi bu iki metin arasında hem lafzen
hem de manâ itibariyle ıztırab vardır ve bu rivayetler te’vil kabul etmediği
gibi birbiriyle te’lif edilmesi de mümkün değildir.[3]
Eğer bu mümkün olsaydı, hadis üzerinden ızdırab kalkardı.

Muhteva olarak birbirine çok benzedikleri için
muztarıb hadis, muallel hadisin bir türü kabul edilmiştir. İbni Hacer’in muallel
için söylediği, “Bu konu, hadis türlerinin en gizli-kapaklı ve en hassas bir
türünü oluşturmaktadır…” sözünü, Alâi, muztarıb hadis için söylemektedir.[4]

Bazı durumlarda sahih ve hasen hadislerde de
ıztırab olabilir ve bu hadisin zayıf sayılmasını gerektirmeyebilir. Şöyle ki;
ravi sıka (güvenilir) bir kimse olmakla birlikte, onun nesebi, ismi veya
babalarının ismi konularında ihtilafa düşüldüğünde ve bunlardan birinin tercih
edilmesinin mümkün olmadığı hadisler de muztarıb sayılırlar. Ancak, ıztırab,
zikredilen önceki türlerde meydana geldiği zaman hadisin za’fına hükmedilir.[5]

Suyûti en iyi misâl olarak namazda besmele
okunup okunmayacağı ile ilgili hadîsi zikreder:

Buhârî’de gelen rivâyete göre, “Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm), Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer (radıyallahu anhüma), her üçü de namaza
Elhamdu lillâhi Rabbi’l-âlemin ile başlıyorlardı. Bu hadis’te besmele ile
alakalı bir sarahat yok: Okunacak mı, okunmayacak mı? Ancak, İmam Şâfi’î (radıyallahu
anh) el-hamdu ile Fatiha suresinin kasdedildiğini ve besmelenin de bu sûreye
dâhil olduğunu söyleyerek okunması gerektiğine hükmetmiştir.

Öte yandan Müslim ve İmam Mâlik, yine Hz. Enes (radıyallahu
anh)’ten kaydettikleri aynı hadîste, namazın başında ve sonunda besmele
okunmadığını tasrîh etmişlerdir.

Ancak, hadîs, sadece Buharî, Müslim ve Malik’in
rivayet ettiği iki şekilden ibâret değildir. Bazı rivayetlerde: “Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm), Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer (radıyallahu anhüma)’in arkalarında namaz
kıldım” ziyadesi mevcuttur. Bazılarında sadece Hz. Ebu Bekr ve Hz. Ömer
zikredilirken bazılarında bunlara Hz. Osman (radıyallahu anh) da ilâve
edilmektedir. Hatta daha enteresanı bâzı rivâyetlerde “Besmeleyi okumuyorlardı”
ibâresi yerine “açıktan okumuyorlardı (cehretmiyorlardı)” denirken diğer
bâzılarında besmelenin “okunduğu”  ve “cerhedildiği”nin söylenmiş olmasıdır.

Görüldüğü gibi birbirinden çok farklı olan bu
rivâyetler, râvilerinin sıhhat durumu yönünden eşittirler. Birini diğerine
tercihte işimize yarıyacak bir müreccih’e, bir üstünlük karînesine sâhip
değiliz. Ayrıca bu işte te’vîl yapma imkânı da yoktur, çünkü te’vîl de bir
karineye dayanır. Neticede bu rivayetler muzdarib olmaktadır.[6]

Not:
Suyûtî bir husûsa dikkat çeker ve der ki: “Muzdarib hadîs bâzan sahîh olabilir.
Şöyle ki, hâdisteki ihtilâf, senette yer alan sıka bir şahsın ismi, babası veya
künyesinde olabilir. Bu durum onun sıhhatini bozmaz. Neticede hadîs, muzdarîb
ismini alsa da sıhhat bakımından sahîhlik mertebesinden düşmez. Sahiheyn’de bu
durumda birçok hadîs mevcuttur. Zerkeşî de bu meselede ısrar etmiş ve şüzûz,
kalb ve ızdırab’ın sahîh ve hasen kısmına da girebileceğini söylemiştir”.[7]

1- İsnadda Şaz:

 

İsnadda aykırılığa örnek: Ebû Dâvûd, Tirmizî ve
İbn Mâce Süfyan b. Uyeyne tariki ile Amr b. Dînâr, İbn Abbas’ın kölesi Avsece ve
İbn Abbas isnadı ile şöyle bir rivayette bulunmuşlardır:

“Rasûlullah (s.a.s.) zamanında bir adam vefat
etti. Arkasında mirasçı olarak kimse bırakmadı. Yalnızca azad ettiği bir kölesi
vardı. Rasûlullah (s.a.s.) adamın mirasını köleye verdi”[1]

Hammâd b. Zeyd bu hadîsi Amr b. Dînâr-Avsece
isnadıyla İbn Abbas’ı zikretmeden mürsel olarak rivayet etmiştir. Böylece
Hammâd’ın rivayeti şâzz olurken, Süfyan tarîkinden gelen rivayet mahfuz
olmaktadır.[2]

H) Şâz Hadis:

 

Şâz kelimesi, lügat olarak cemaatten ayrılan,
yalnız kalan, tek, eşsiz, benzersiz, kaide dışı mânâsına gelir.

Hadis ilmindeki ıstılâhî anlamı şöyledir:
“Makbûl olan ravînin kendisinden daha makbul olana muhalif olarak rivayet ettiği
hadis.” Bu durumda daha makbul olanın rivayet ettiğine mahfûz denir.[1]

Bu tarifte Şaz ile Mahfuz birbirinin zıddı
olmaktadır.[2]

Istılahda oldukça farklı şekillerde
kullanılmıştır. Nevevî, şu târifleri kaydeder.

1-
“Sika olan ravinin, diğer sika ravilere -gerek metinde, gerek senedde- ziyade ve
noksanlıkla muhalif olarak rivayet ettiği hadistir.” Ayrıca İmam Şâfiî, “Şâzz
hadîs, başkasının rivayet etmediğini rivayet eden sikanın hadîsi değil, sikanın
nâs’a, yani diğer sikalara, muhalefet ettiğidir” açıklamasını da getiriyor.

2-
Ebu Ya’la el-Halîli der ki: “Tek bir isnaddan başka isnadı bulunmayan ve ravisi
sika (güvenilir) olsun veya olmasın, bu isnadla tek kalan hadistir. Ancak ravî
sika-değilse hadis metrüktür. Sika ise hadîsin üzerinde durmak lâzımdır, hüccet
olarak kullanılamaz”

3-
Hâkim Ebu Abdillah der ki: “Bir sika’nın mütabii olmaksızın münferiden rivayet
ettiği hadistir.”

Hâkim tarifinde tek kalmayı (infirad) şart
koştuğu gibi, diğer sika ravilere muhalefeti de göz önünde bulunduruyor. Çünkü
sika ravinin mütâbiinin bulunması rivayetin diğer sika ravilere muhalif
olmadığına delâlet eder. Rivayetinde tek kalan ravî sika ise, bu rivayetle gelen
hadîs şâzzdır, fakat ravînin zabtında ve hafızasında bir tereddüt bulunursa
hadîsin isnadında illet var demektir. Bu ise hadîsin muallel olduğuna delâlet
eder.[3]

Bu tariflerde de Şaz, Münker hadisin bir türü
iye birleşmektedir. Bu açıdan hareketle Şaz hadise Münker ve Merdud da
denilmiştir. Hadisin Şaz kabul edilebilmesi için infirad ve muhalefetin ikisinin
birden bulunması gereklidir.

[4]

Suyûtî: “Hakîm’le el-Halilî’nin tariflerini, adl
ve zabıt râvilerin teferrüdleriyle bağdaştırmak zordur” der ve “Ameller
niyetlere göredir…” hadîsi ile “Velâ’nın satışını yasaklayan”
hadîsleri zikrederek, bunlar gibi ûlemânın amele esas kıldığı pek çok sahîh
hadîsin varlığını hatırlatır ve ilave eder:

“Doğru olanı, tafsîl etmektir. Böyleleri,
teferrüdleriyle kendilerinden daha çok hadîs bilen (ahfaz) ve zabt yönüyle daha
üstün olan (ahfaz) birisine muhalefet ederlerse bu çeşit şâz’lar merdûddur, eğer
râvi adl, hâfız, mevsûk olur, kimseye de muhâlefet etmezse rivâyeti sahîhtir,
zabt yönüyle tevsîk edilmemiş, ancak zâbıt derecesinde olmaktan da uzak değilse
rivâyeti hasendir, uzaksa rivayeti münker şâzdır, merdud’dur”.

Nevevî açıklamasını şöyle noktalar: “Velhâsıl:
merdud şâz, muhalif olan ferddir. Keza, râvilerinde, teferrüdden hâsıl olan
eksikliği giderecek güven ve zabt bulunmayan münferid rivâyettir.

Şu halde, müteahhir ûlemanın kabûlünde şâz,
kendinden kuvvetliye sikanın muhalefet ettiği hadîstir. Tercih durumunda dâima
mercûh’tur.[5]

Bu tariflere göre de şâzz’ın ravisi sikadır.
Ancak mahfûzu rivayet eden ravî ondan daha sağlamdır. Bu sağlamlık ve kuvveti
tesbit edebilmek için şu şartlar aranır:

1- Ya
mahfûzu rivayet edenin zabtı daha sağlamdır,

2-
Veya mahfûzu rivayet eden sika ravinin sayısı birden fazladır,

3-
Yahut tercih sebeplerinden birisiyle mahfûzun kuvveti sabit olur ki bunu tesbit
ricâli tanımakla, mütabilerini ve şahidlerini (onu destekleyen aynı meâldeki
hadisleri) araştırmakla mümkün olur

[6]

Yukarıdaki tariflere uygun şâzz hadisler kabul
görmüş ve şâzzdır denilmeden Kütüb-ü Sitte gibi mûteber hadis mecmualarına
alınmıştır. Meselâ, “İnneme’l-a’malü bi’n-niyyât” hadîsi bunlardandır.[7]

Şâzz hadîs isnadda aykırı olabileceği gibi
metinde de olabilir. Bu durum şöyle örneklendirilebilir:

Muzdarib Hadisin Hükmü:

 

Muzdarib Hadisler ravilerinin hadisi iyi
zabdetmemeleri yüzünden meydana gelen rivayet ihtilaflarıyla zayıf olmaktadır.
Bununla beraber bazı muzdarib hadislerin metni sahihtir; ızdırabı ise sika olan
ravilerinin isim veya künyelerindedir. Mesela Buhari ravileri arasında hem
Süfyanu’s-Sevri, hem Süfyan b. Uyeyne vardır. Her birinden hadis alanlar
bellidir. Bunlardan her ikisinden birden hadis almış bulunan birisi “Haddeseni
Süfyan” der. Bu bir ihtilaf konusu olur. Şeyhlerinden de bir sonuca varılamaz.
Hadis öylece kalır. Bununla birlikte hadis ravilerinin isim, şöhret, neseb veya
künyelerindeki ihtilaflarmetnin sıhhatine bir zarar vermez.

[1]