b) el-Kâmûsu’l-Muhît ( (القاموس المحيط
Bu eser büyük dilci Muhammed b. Ya‘kûb el-Fîrûzâbâdi8 (ö.
816/1413) tarafından telif edilmiştir. Bu eserin ilk telif edildiğinde
60 ciltten oluştuğu rivayet edilir. Bu gün elimizde mevcut olan
‘Kâmus’ o kapsamlı kamusun ancak otuzda biridir9.
Bu maddeyi el-Fîrûzâbâdî’nin el-Kâmûsu’l-Muhît adlı sözlüğünde
bulmaya çalışalım. Yukarıda da zikrettiğimiz üzere bu sözlük
de metot olarak kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiştir. Dolayısıyla ( جَهِلce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-lâm’ bölümünün
‘faslu’l-cîm’ başlığı altında aramalıyız. Araştırıldığında
لَ) ◌ِ جَهِ ce-hi-le) maddesinin ( جنَعْدَلَce-na‘-de-le) maddesi ile ( جَهْبَلَcehbe-
le) maddeleri arasında olduğu görülecektir.
3- Kelimenin İlk Harfi Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Esâsu’l-Belâğa ( ( أساس البلاغة
Bu eserin sahibi de Mahmûd b. ‘Umer ez-Zemahşerî (ö. 583
538/1143)’dir 10. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Ancak ez-Zemahşerî, eş-Şeybâni’nin aksine bu sözlükte
kelimelerin ikinci ve üçüncü harflerinin sıralanışını da alfabetik
olarak düzenlemiştir. Bu sözlüğün özelliği kelimeleri hem lügat
hem de mecâzi anlamıyla birlikte vermesidir. Mecazî mânâlarda
kullanılan ne kadar kelime varsa hemen hemen hepsini derlemiştir.
Şimdi ( المجهلة) maddesini bu sözlükten arayacak olursak bu
sözlükte kelimenin ilk asli harfi esas olacağından bu kelime
‘kitâbu’l-cîm’in ‘ce-hi-le’ babında aranacaktır. Alfabetik olarak ( جَ
أ أ ce-e-e), ( جَ أ بَ ce-e-be), ( جَ أ رَ ce-e-ra) diye başlayan madde tertibi (
جَنَيce-ne-ye), ( جَهَدَce-he-de), ( جَهَرَce-he-re), ( جَ هَشَ ce-he-şe), ( جَهَضَcehe-
da), ve ( ◌َ جَهِلَ ce-hi-le) maddesine ulaşacaktır. Bu madde başlığı
bulunduktan sonra artık iş bu aslî harflerden türemiş olan ( (المَجْهَلَة
maddesini araştırmaya kalır. Bu madde de yine kendi içinde kelimenin
ikinci ve üçüncü harflerinin alfabetik olarak tertip sırası
ile kolayca bulunacaktır.
b) el-Mucmel fi’l-Luğa ( (اﻟﻤﺠمل في اللغة
Bu sözlük Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fârîs (ö. 395/1004) tarafından
telif edilmiştir. Kelimenin ilk aslî harfi esas alınarak hazırlanmıştır.
Madde başlıkları elif harfinden başlayarak yâ harfine
kadar ilk aslî harflerine göre bölümlere ayrılmıştır. İlk iki bölümde
tertip esnasında kelimelerin sadece ilk harflerini ve bu harfi
takip eden harfleri alfabetik sıraya göre esas almıştır.
Bu sözlükte ( لَ◌ِ جَهِ ce-hi-le) maddesini ‘bâbu’l-cim ve’l-hâ’ başlığı
altında alfabetik sıralamaya göre ( جَهِشَce-he-şe) ( جَهَضَce-he-da)
جَهَفَ) ce-he-fe) maddelerinden sonra gelmektedir. Bu maddeden
sonra ( جَهَمَce-he-me), ( جَهَنَce-he-ne) maddeleri yer almakta, ardından
‘bâbu’l-cîm ve’l-vâv’ başlığı gelmektedir.
10 Bkz.Kahhâle, Mu’cemu’l-Muellifîn, XII, 186-187.
4- Kelimenin Okunduğu Şekliyle Tertip Edilen Sözlüklerden
Kelime Arama
a) er-Râid ( (الرائد
Bu sözlük Cubrân Mes’ûd tarafından hazırlanmıştır. İlk defa
1964 senesinde neşredilmiştir. el-Merca‘ gibi kelimenin okunduğu
üzere tertip edilen sözlüktür. Diğer bir tabirle idgam açılmamış,
örneğin ( تِكَّة) kelimesi ( ت ك ك ) bölümünde değil ( ت ك ت ) bölümünde
yer almıştır. Dolayısıyla kelimenin mastarı araştırılmadan
doğrudan alfabetik harf sıralaması gözetilmiştir. Ancak mezîd ve
illetli fiillerin mastarlarına da o kelimenin başında parantez içerisinde
işaret edilmiştir. Müellif mukaddimede sözlüğünün metodu
hakkında yaptığı izahatta bunun araştırmacıya kolaylık sağladığınız
söyler .
Bu sözlükte örneğin ( إنْتَصَرَ) kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre ( نَصَرَ) babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ) harfi
grubunda ( إئْ تَشَبَ ) ve ( إئْتَصَّ) kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
إئْتَضَّ) ) ve ( إئْتَفَكَ) kelimeleri sıralanır12.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin ( اجْتِماع) kelimesini klasik
kök tertibi üzere ( جَمَعَ) grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ) harfi grubunda ( إجْتَلَفَ) ve ( إجْتَلَمَ) kelimelerinden
sonra aramak gerekecektir13.
b) Larûs ( (لاروس المعجم العربى الحديث
Bu sözlük Halîl el-Cer tarafından hazırlanmıştır. Lügat bölümüne
Muhammed Halil Paşa ve Hâni Ebû Muslih’in da katkıları
olmuştur. Muhammed eş-Şâyib de redaktesini yapmıştır. 1973
senesinde neşredilmiştir.
Bu sözlükte örneğin ( احْتَفَلَ) kelimesi klasik Arapça sözlüklerde
olduğu gibi kök tertibi esasına göre ( حَفَلَ) babında değil kelimelerin
kendi içinde alfabetik okunuş sıraları esas alınarak ( أ) harfi
11 Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. Beyrut, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1968, s. 13.
12 Bkz. Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. s. 248.
13 Bkz. Cubrân Mesûd, er-Râid, 2. Bsk. s. 236.
grubunda ( احْتَفَظ) ve ( احْتَفَّ) kelimelerinden sonra gelir. Ardından da
احْتَفَنَ) ) ve ( احْتَفى) kelimeleri sıralanır 14.
Yine bu babtan olmak üzere örneğin ( الأحْوَزِي) kelimesini klasik
kök tertibi üzere ( حَوْز اً ◌ُ– حَازَ) grubunda değil harflerin alfabetik diziliş
esasına göre ( أ) harfi grubunda ( الأحْوَذِ ي ) ve ( الأحْوَرِي) kelimelerinden
sonra aramak gerekecektir