Arapça Sözlükler - Terimler

Arapça Sözük Nasıl Kullanılır? – ARAPÇA SÖZLÜKLERİ KULLANMA USÛLÜ

III. Arapça Alfabetik Sözlük Türlerinden Pratik Yapma

Şimdi hem pratik yapma hem de zengin dil kaynağı sözlüklerimizde

her hangi bir maddenin nasıl bulunacağını görebilmek

için örnek olarak ( جَهِلce-hi-le) maddesini alalım ve bu maddeyi üç

ana başlık altında topladığımız hem harflerin mahreçleri esas

alınan sözlükler, hem kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler,

hem de kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerden birer örnek

sözlük seçerek bulmaya çalışalım:

1- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime

Arama

a) Kitâbu’l-‘Ayn ( (كتاب العين

Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.

Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (v.175 h.)’dir2. Sibeveyh’in hocasıdır.

Sözlüğü Halîl b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı

da iddia edilmektedir3. Halîl b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap

vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir

âlimdir. Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nakt ve’ş-Şekl

ve Kitâbu’l-‘AynHata! Yer işareti tanımlanmamış.‘a zeyl olmak

üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-îkâ‘adlarında son derece faydalı

ve son devir âlimlerine kaynak olan çok sayıda eseri vardır.4

Yukarıda da belirttiğimiz üzere Kitâbu’l-‘Ayn adlı sözlükte kelimeler

önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen

harfler, ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından

da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tertip edilmiştir.

Harflerin sıralaması

( ع ح خ ه غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ت ظ ث ذ ر ل ن ف ب م و ا ي ء )

şeklindedir.

Bu itibarla örneğin ( جَهِلَce-hi-le) maddesini bu tertibe göre ( ع

ح خ غ ق ك ) harflerinden sonra gelen ( جharfu’l-cîm) başlığının altın-

2 Bkz. İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, nşr. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-

49.

3 İbnu’n-Nedîm, a.g.e., s. 42; bkz. Demirayak, Kenan-Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında

Kaynaklar, Erzurum, 1995, s. 123.

4 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu’n-Nedîm, a.g.e. göst. yer; el-Kıftî,

İnbâhu’r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu’l-A’yân, II/244, Kehhâle,

Mu’cemu’l-Muellifîn, IV/112; Ben Cheneb Moh., ‘Halîl’, İA, V/1, 158.

Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü

da ‘bâbu’-hâ’ ve’l-cîm ve’l-lâm babında yer alacaktır. Bu bâbın

altında, kalb sistemine göre ( هَجَلَhe-ce-le) ( هَلَجَhe-le-ce) ( جَهِلَce-hile)

( لَهِجَle-hi-ce), ( جلهce-le-he) maddeleri işlenmiştir. Bizim araştırmak

istediğimiz ( جَهِلce-hi-le) maddesi ( هَجَلَhe-ce-le) ve ( هلجhele-

ce) maddelerinden sonra ve ( لَهِجle-hi-ce), ( جلهce-le-he) maddelerinden

önce yer alır.

جَهِلَ) ce-hi-le) maddesininden önce de ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’rrâ’

bâbı bulunmaktadır. Bu babın altında sırasıyla ( هَجَرَhe-ce-ra),

هَرَجَ) he-re-ca), ( جَهَرَce-he-re), ( رَهَجَre-he-ce) ve ( جَرَهَce-re-he) maddeleri

vardır.

جَهِلَ) ce-hi-le) maddesinden sonra da ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’nnûn’

bâbı gelecektir. Bu babın altında da sırasıyla ( هَجَنَhe-ce-ne),

نَهَجَ) ne-he-ce), ( جَهَنَce-he-ne) ve ( نَجَهne-ce-he) maddeleri sıralanmıştır.

2- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime

Arama

a) Lisânu’l-‘Arab ( ( لسان العرب

Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-din Muhammed b. el-

‘İzz b. el-Mukarrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)5’dur.

Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin

son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî (ö.

393/1003)’nin es-Sıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir

6.

Lisânu’l-Arab’ta ( جهلce-hi-le) maddesi ‘harfu’l-lâm’ babında

‘ce-hi-le’ faslında yer almıştır7. Bu fasla gelene kadar ‘elif’ harfinden

başlayarak (harfu’l-bâ’, harfu’l-tâ’, harfu’l-sâ’, harfu’l-cîm,

harfu’l-hâ’, harfu’l-hâ’, harfu’d-dâl, harfu’z-zâl, harfu’z-zây,

harfu’s-sîn, harfu’ş-şîn, harfu’s-sâd, harfu’d-dâd, harfu’t-tâ’,

harfu’z-zâ, harfu’l-‘ayn, harfu’l-gayn, harfu’l-fâ’, harfu’l-kâf,

harfu’l-Kaf) bablarını ‘lâm’ harfine kadar ilk aslî harflerine göre

kendi içinde alfabetik sıralamaya göre dizmiştir. ‘Harfu’l-lâm’ ba-

5 Bkz. Kehhâle, Mu’cemu’l-Muellifîn, XII/46-47.

6 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, I/15, Beyrut, 1994 (1414).

7 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XI/129.

bında da ‘lâm’ harfi hakkında kısa bir izah yaptıktan sonra ele

alınan maddelerin birinci harflerini ve bu harfi takip eden harfleri

kendi içinde alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Dolayısıyla ( جَهِلَ

ce-hi-le) maddesine gelmeden önce ( أبَلَe-be-le), ( أبْهَلَeb-he-le), (

أتَلَe-te-le), ( أثَلَe-se-le), ( أثْجَلَes-ce-le), ( أثْكَلَes-ke-le) diye başlayan alfabetik

sıralama ( جَنْبَلَcen-be-le), ( جَنْثَلَcen-se-le), ( جَنْجَلَcen-ce-le), (

نحَدَلَْ جَcen-ha-de-le), ( جَنْدَلَcen-de-le) şeklinde devam etmiştir. Bu

sıralama ( جَهِلَce-hi-le) maddesinden sonra da ( جَهْبَلَceh-be-le), (

جَوَلَce-ve-le), ( جَيَلce-ye-le) şeklinde devam edip, alfabetik sıralamaya

göre ‘cîm’ harfinden sonra gelen ‘hâ’ harfine intikal ederek (

حَبَلَha-be-le), ( حَبْتَلَhab-te-le) şeklinde sıralanır. Bu tertip ‘harfu’llâm’

babının sonuna kadar alfabetik olarak devam ederek ( يَلَلَyele-

le) maddesiyle son bulur. Ardından son harfleri esas alınarak

tertip edilen bablardan ‘mim’ harfi geleceğinden ‘harfu’l-mîm’e

geçilir.

Önceki sayfa 1 2 3 4 5 6Sonraki sayfa

İlgili Makaleler

Başa dön tuşu