III. Arapça Alfabetik Sözlük Türlerinden Pratik Yapma
Şimdi hem pratik yapma hem de zengin dil kaynağı sözlüklerimizde
her hangi bir maddenin nasıl bulunacağını görebilmek
için örnek olarak ( جَهِلce-hi-le) maddesini alalım ve bu maddeyi üç
ana başlık altında topladığımız hem harflerin mahreçleri esas
alınan sözlükler, hem kelimelerin son harfleri esas alınan sözlükler,
hem de kelimenin ilk harfi esas alınan sözlüklerden birer örnek
sözlük seçerek bulmaya çalışalım:
1- Harflerin Mahreçleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Kitâbu’l-‘Ayn ( (كتاب العين
Bu sözlüğün sahibi Aruz ilminin kurucusu Halil b. Ahmed b.
Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (v.175 h.)’dir2. Sibeveyh’in hocasıdır.
Sözlüğü Halîl b. el-Ferâhidî’nin öğrencisi Leys b. Seyyâr’ın yazdığı
da iddia edilmektedir3. Halîl b. Ahmed Aruz ilminde bilinen Arap
vezinleri üzerine yeni vezin ilave edecek kadar rüsuh ehli bir
âlimdir. Kitâbu’n-Nağam, Kitâbu’ş-Şevâhid, Kitâbun-Nakt ve’ş-Şekl
ve Kitâbu’l-‘AynHata! Yer işareti tanımlanmamış.‘a zeyl olmak
üzere Kitâbu Fâiti’l-‘Ayn, Kitâbu’l-îkâ‘adlarında son derece faydalı
ve son devir âlimlerine kaynak olan çok sayıda eseri vardır.4
Yukarıda da belirttiğimiz üzere Kitâbu’l-‘Ayn adlı sözlükte kelimeler
önce ‘halkî’ denilen gırtlaktan çıkış sırasına göre dizilen
harfler, ardından dil, dış ve dudaktan çıkan harfler ve ardından
da illetli harfler şeklinde ağızdan çıkış yerine göre tertip edilmiştir.
Harflerin sıralaması
( ع ح خ ه غ ق ك ج ش ض ص س ز ط د ت ظ ث ذ ر ل ن ف ب م و ا ي ء )
şeklindedir.
Bu itibarla örneğin ( جَهِلَce-hi-le) maddesini bu tertibe göre ( ع
ح خ غ ق ك ) harflerinden sonra gelen ( جharfu’l-cîm) başlığının altın-
2 Bkz. İbnu’n-Nedîm, el-Fihrist, nşr. İbrahim Ramazan, Beyrut, 1994, s. 48-
49.
3 İbnu’n-Nedîm, a.g.e., s. 42; bkz. Demirayak, Kenan-Çögenli Sadi, Arap Edebiyatında
Kaynaklar, Erzurum, 1995, s. 123.
4 Hakkında fazla bilgi için bkz. İbnu’n-Nedîm, a.g.e. göst. yer; el-Kıftî,
İnbâhu’r-Ruvât, I/341, İbn Hallikân, Vefeyatu’l-A’yân, II/244, Kehhâle,
Mu’cemu’l-Muellifîn, IV/112; Ben Cheneb Moh., ‘Halîl’, İA, V/1, 158.
Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü
da ‘bâbu’-hâ’ ve’l-cîm ve’l-lâm babında yer alacaktır. Bu bâbın
altında, kalb sistemine göre ( هَجَلَhe-ce-le) ( هَلَجَhe-le-ce) ( جَهِلَce-hile)
( لَهِجَle-hi-ce), ( جلهce-le-he) maddeleri işlenmiştir. Bizim araştırmak
istediğimiz ( جَهِلce-hi-le) maddesi ( هَجَلَhe-ce-le) ve ( هلجhele-
ce) maddelerinden sonra ve ( لَهِجle-hi-ce), ( جلهce-le-he) maddelerinden
önce yer alır.
جَهِلَ) ce-hi-le) maddesininden önce de ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’rrâ’
bâbı bulunmaktadır. Bu babın altında sırasıyla ( هَجَرَhe-ce-ra),
هَرَجَ) he-re-ca), ( جَهَرَce-he-re), ( رَهَجَre-he-ce) ve ( جَرَهَce-re-he) maddeleri
vardır.
جَهِلَ) ce-hi-le) maddesinden sonra da ‘bâbu’-hâ ve’l-cim ve’nnûn’
bâbı gelecektir. Bu babın altında da sırasıyla ( هَجَنَhe-ce-ne),
نَهَجَ) ne-he-ce), ( جَهَنَce-he-ne) ve ( نَجَهne-ce-he) maddeleri sıralanmıştır.
2- Kelimelerin Son Harfleri Esas Alınan Sözlüklerden Kelime
Arama
a) Lisânu’l-‘Arab ( ( لسان العرب
Bu eserin sahibi Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-din Muhammed b. el-
‘İzz b. el-Mukarrem el-Ensârî İbn Manzûr (ö. 711/1311)5’dur.
Arap dilinin en sağlam sözlük kaynağı olarak kabul edilir. Kelimelerin
son harfleri esas alınarak tertip edilen el-Cevherî (ö.
393/1003)’nin es-Sıhâh adlı eseri ile aynı kategoride değerlendirilir
6.
Lisânu’l-Arab’ta ( جهلce-hi-le) maddesi ‘harfu’l-lâm’ babında
‘ce-hi-le’ faslında yer almıştır7. Bu fasla gelene kadar ‘elif’ harfinden
başlayarak (harfu’l-bâ’, harfu’l-tâ’, harfu’l-sâ’, harfu’l-cîm,
harfu’l-hâ’, harfu’l-hâ’, harfu’d-dâl, harfu’z-zâl, harfu’z-zây,
harfu’s-sîn, harfu’ş-şîn, harfu’s-sâd, harfu’d-dâd, harfu’t-tâ’,
harfu’z-zâ, harfu’l-‘ayn, harfu’l-gayn, harfu’l-fâ’, harfu’l-kâf,
harfu’l-Kaf) bablarını ‘lâm’ harfine kadar ilk aslî harflerine göre
kendi içinde alfabetik sıralamaya göre dizmiştir. ‘Harfu’l-lâm’ ba-
5 Bkz. Kehhâle, Mu’cemu’l-Muellifîn, XII/46-47.
6 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, I/15, Beyrut, 1994 (1414).
7 İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, XI/129.
bında da ‘lâm’ harfi hakkında kısa bir izah yaptıktan sonra ele
alınan maddelerin birinci harflerini ve bu harfi takip eden harfleri
kendi içinde alfabetik sıraya göre sıralanmıştır. Dolayısıyla ( جَهِلَ
ce-hi-le) maddesine gelmeden önce ( أبَلَe-be-le), ( أبْهَلَeb-he-le), (
أتَلَe-te-le), ( أثَلَe-se-le), ( أثْجَلَes-ce-le), ( أثْكَلَes-ke-le) diye başlayan alfabetik
sıralama ( جَنْبَلَcen-be-le), ( جَنْثَلَcen-se-le), ( جَنْجَلَcen-ce-le), (
نحَدَلَ◌ْ جَcen-ha-de-le), ( جَنْدَلَcen-de-le) şeklinde devam etmiştir. Bu
sıralama ( جَهِلَce-hi-le) maddesinden sonra da ( جَهْبَلَceh-be-le), (
جَوَلَce-ve-le), ( جَيَلce-ye-le) şeklinde devam edip, alfabetik sıralamaya
göre ‘cîm’ harfinden sonra gelen ‘hâ’ harfine intikal ederek (
حَبَلَha-be-le), ( حَبْتَلَhab-te-le) şeklinde sıralanır. Bu tertip ‘harfu’llâm’
babının sonuna kadar alfabetik olarak devam ederek ( يَلَلَyele-
le) maddesiyle son bulur. Ardından son harfleri esas alınarak
tertip edilen bablardan ‘mim’ harfi geleceğinden ‘harfu’l-mîm’e
geçilir.