II. Arapça Kelime Arama ile İlgili Genel Bilgiler
Arapça sözlükler genellikle ‘en-nizâmu’l-elifbâî’ dediğimiz tertip
üzeredirler. en-Nizâmu’l-elifbâî Arapça harflerinin alfabetik
sırası demektir. Arapça harfleri 28 adettir. Sözlüklerdeki bu sıralama
kelimenin ilk harfinden son harfine doğru sıra takip edilerek
dizilmiştir.
Arapça sözlükler kelimenin iştikaklarından arınmış aslî harflerini
esas alarak tertip edilmiştir. Dolayısıyla Arapça bir sözlükten
herhangi bir kelimeyi aramak istersek öncelikle o kelimenin
aslî/mücerred harflerini bulmamız gerekir. Bu bağlamda araştırmak
istediğimiz kelimemiz ‘cem’i’ ise ‘müfred’ haline, ‘muzari’,
‘emir’, ‘masdar’ veya ‘müştak’ kelimelerden ise zâid harflerinden
arındırılarak ‘mazi’ fiil kipine çevrilir. Yaptığımız bütün bu işlemler
kelimenin aslî unsurunu ortaya çıkarmamız içindir. Örneğin:
كاتبون، كاتبات يكتبون، اكتب، الكتاب، كتبه، كتبتْ، كتابان، كُتَّاب، كَتَبَةٌ، كتاتيب، يكتب،) ) gibi farklı
kiplerde gelmiş olan bütün bu kelimelerin aslî unsuru ( كَتَبَ) fiil kökü olup sözlükten bu aslî harflere indirgedikten sonra arama
yapabiliriz.
Örneğin şekil olarak ism-i mensub veya yapma masdar olan
الجَاهِلِيَّة) -el-câhiliyye) kelimesini ele alalım. Bu kelimenin iştikaklarından
arınmış aslî harfleri ( جَهِلَce-hi-le) olup, sözlükten önce bu
aslî harfleri bulmamız, ardından kelimelerin ikinci ve üçüncü
harflerinin sıralanışı da kendi içinde alfabetik olarak takip edilerek
( الجَاهِلِيَّة-el-câhiliyye) kalıbının aranması gerekecektir. Durum
bu kelimeden türemiş kelimesi, ( , مَجْهَلٌ, المَجْهَلَة,التَّجْهِيلُ ،اسْتَجْهَل، جَاهَلَ، تَجَاهَلَ
جُهْلٌ وجُهُلٌ وجُهَّل وجُهَّالٌ وجُهَلاء , مَجْهُولَة, مَ جَاهِلٌ ) gibi diğer kelimeler için de aynen
geçerlidir.
Konuyu maddeler halinde detaylandıracak olursak:
1) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
sülâsî asıl ise:
Örneğin ( استغفر) kelimesi sülâsi aslı olan ( غَفَرَ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( استنقذ) kelimesi de ( نَقَذَ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( اختفى) kelimesi
de ( خفِيَ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (اقتفى
kelimesi de ( قَفَوَ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
2) Aranılan kelime hangi babtan olursa olsun kök harfleri
rubâi asıl ise:
Örneğin ( سيطرة ) kelimesi sülâsi aslı olan ( سَيْطْرَ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( تَسَلْسَل) kelimesi de ( سَلْسَلَ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( تَزَلْزَلَ) kelimesi
de ( زَلْزَلَ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (يرَُفْرِفُ
kelimesi de ( رَفْرَفَ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine ( يَتَبَعْثَرَ) kelimesi de ( بَعْثَرَ) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Öte yanda ( تَبَهْرَجَ) kelimesi de ( بَهْرَجَ) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir.
3) Aranılan kelime isim ise:
س، أ، ل، ت، م، و، ن، ي، ه، ا ) ) zaid harfleri hazfedilir. Örneğin ( (مقابر
kelimesinden zâid harfler olan ( م-mim) ve ( ا-elif leyyine) hazfedildiğinde
kelimenin aslı ( قبر ) kelimesine dönüşür.
Yine ( كَبِير____________) kelimesinden zâid harf olan ( ي-yâ) harfi hazfedildiğinde
kelimenin aslı ( كَبُرَ ) kelimesine dönüşür.