4) Aranılan kelime içinde illetli harf varsa:
Örneğin ( استقام) kelimesi sülâsî aslı olan ( قام) kelimesine indirgenerek
aranması gerekecektir. Yine ( استعاذ) kelimesi de ( عاذ) kelimesine
indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( ابتاع) kelimesi de ( (باع
kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( يبيع) kelimesi
de ( بَيَع) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir. Yine ( (استهان
kelimesi de ( هان) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
Yine ( ارتدى) kelimesi de ( رَدَى) kelimesine indirgenerek aranması gerekecektir.
5) Aranılan kelime müsennâ veya cem’i ise:
Bu kelimeleri müfredine ardından da yine diğer kelimelerde
olduğu gibi aslî kök harflerine indirgeme gerekecektir. Ardından
sözlük bu kelimenin müfredini daha sonra da cem’i halini verecektir.
Örneğin cemi olan ( أبواب) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan ( بَوَبَ) ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi ( باب) kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
أبواب) ) maddesini bulabiliriz.
Örneğin cemi olan ( دُورٌ) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak
bu kelimeyi öncelikle aslî kök harfleri olan ( دَوَرَ) ye indirgemeli ve
sözlükte de bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin
müfredi ( دَارٌ) kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız kelime
دُورٌ) ) maddesini bulabiliriz.
Aynı durum müsennâ kelimeler için de geçerlidir. Örneğin
müsennâ olan ( عَصَوان) kelimesini sözlükten araştırıyor olsak (ki
sözlükler çoğu zaman kelimelerin tesniyesini vermez) bu kelimeyi
öncelikle aslî kök harfleri olan ( عَصَوَ) ye indirgemeli ve sözlükte de
bu maddeden aramalıyız. Ardından bu kelimenin müfredi ( (عَصَا
kelimesi gelecektir. Ardından da aradığımız ( عَصَوان) kelimesini bulabiliriz.
6) Aranılan kelimemizin bazı harfleri muzaaf ise:
Öncelikli olarak muzaaflığı açmamız gerekecektir. Ardından
aslî kök harflerine indirgeyip sözlükten bu aslî harflerinden aramamız
gerekecektir.
Örneğin ( ارْتَدَّ) kelimesini muzaaflığı açılarak önce ( ارْتَدَدَ) ye ardından
da ( رَدَدَ) aslî kök harflerine indirgeyerek sözlükten bu aslî
harflerinden aramamız gerekecektir.
Başka bir örnek verecek olursak ( اعتدّ) kelimesi muzaaflığı açılarak
önce ( اعتدد) ye ardından da ( عدد) aslî kök harflerine indirgeyerek
sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.
Yine başka bir örnek verecek olursak ( اهتزّ) kelimesini
muzaaflığı açılarak önce ( اهتزز) ye ardından da ( هزز) aslî kök harflerine
indirgeyerek, sözlükten bu aslî harflerinden aramamız gerekecektir.
7) Aranılan kelimemiz ibdale uğramış bir kelime ise:
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ز، ذ، د ) harflerinden birisi ise, bu
fiil ( افتعال) babında kullanımı sırasında bu babın ( ت) harfi ( د) harfine
dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ظ، ط، ض، ص ) harflerinden birisi
ise, bu fiil ( افتعال) babında kullanımı sırasında bu babın ( ت) harfi
ط) ) harfine dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( ث، و، ي ) harflerinden birisi ise,
bu fiil ( افتعال) babında kullanımı sırasında bu harfler ( ت) harfine
dönüşür.
Üç harfli bir fiilin birinci harfi ( (د، ذ) (ت، ث) (ط، ظ) (ص ، ض) (س، ش، ز
harflerinden birisi ise, bu fiil ( تَفَاعُلٌ) (تَفَعْلُلٌ) (تَفَعُّلٌ) bablarında kullanımı
sırasında bu bablarda zâid olan ( ت) harfi ( د) harfine dönüşür.
Bazen başlarına vasıl hemzesi getirilir.
Bu türden bir kelimelerin sözlükten araştırılması durumunda
öncelikle ibdalliğin/dönüşümün kaldırılması gerekecek ve sözlükten öncelikle aslî haline kavuşmuş olan kelime araştırılacak,
ardından aranacak kelime bulunabilecektir.
Örneğin sözlükten ( افتعال) babında gelmiş olan ( اضْطِرَاب) kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan sonraki
aslî harfleri ( ضَرَبَ) fiilidir. Yine ( افتعال) babında gelmiş olan ( اضطلع) kelimesini
arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri ( ضَلَعَ) fiilidir. Yine ( افتعال) babında gelmiş olan
اِزْدَهَرَ) ) kelimesini arayacak olursak bu kelimenin ibdalliği kaldırıldıktan
sonraki aslî harfleri ( زَهَرَ) fiilidir. Dolayısıyla yukarıda da
belirttiğimiz gibi sözlükten öncelikle aslî haline kavuşmuş olan
bu kelimeler araştırılacak, ardından aranacak kelime bulunabilecektir.
8) Aranılan kelimemiz hazfe uğramış bir kelime ise:
a- Örneğin meczum ecvef muzari fiil ise ( لم يَقُلْ ) fiili ( قَوَلَ) fiil
kökünden aranacaktır. Yine ( لَمْ يَرُحْ ) fiili ( رَوَحَ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( تْ◌ِ لَمْ يَبِ ) fiili ( بَيَتَ) fiil kökünden aranacaktır.
b- Örneğin ecfev emir ise ( قُلْ) fiili ( قَوَلَ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( زِدْ) fiili ( زَيَدَ) fiil kökünden aranacaktır.
c- Örneğin sonu illetli olan meczum muzari fiil ise ( (لَمْ يَدْنُ
fiili ( دَنَوَ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( لَمْ يَمْشِ ) fiili ( مَشَيَ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( لَمْ يَخْشَ ) fiili ( خَشِيَ) fiil kökünden aranacaktır.
d- Örneğin sonu illetli olan bir fiilin emir kipi ise ( قِفْ) fiili
وَقَفَ) ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( جِدْ) fiili ( وَجَدَ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( صِلْ) fiili ( وَصَلَ) fiil kökünden aranacaktır.
e- Örneğin misâl vâvi fiilin emir kipi ise ( اخشَ) fiili ( خَشِيَ) fiil
kökünden aranacaktır. Yine ( ارْمِ) fiili ( رَمَيَ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( ادْع) fiili ( دَعَوَ) fiil kökünden aranacaktır.
f- Örneğin mehmuz fiilin emir kipi ise ( خُذْ) fiili ( أَخَذَ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( ثُرْ) fiili ( ثَوَرَ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( سَلْ) fiili ( سَأَلَ) fiil kökünden aranacaktır.
g- Örneğin misâl vâvî muzari fiil ise ( يَعِدُ) fiili ( وعد) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( يقِفُ) fiili ( وَقَفَ) fiil kökünden aranacaktır. Yine
( يَزِنُ) fiili ( وَزَنَ) fiil kökünden aranacaktır.
h- Örneğin misâl vâvî fiilinin masdarı ise ( هِبَة) masdarı ( (وَهَبَ
fiil kökünden aranacaktır. Yine ( صِلَة) masdarı ( وَصَلَ) fiil kökünden
aranacaktır. Yine ( سِمَة) masdarı ( وَسَمَ) fiil kökünden aranacaktır.
j- Örneğin sonu illetli olan fiilin sakin tâ ile bitişmesi durumunda
( خَشَتْ) fiili ( خَشِيَ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( دَعَتْ) fiili
دَعَوَ) ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( سَقَتْ) fiili ( سَقَيَ) fiil kökünden
aranacaktır.
k- Örneğin ecvef fiili ( تَ، تُ، تِ، نَ، نا، تما، تُمْ، تُنَّ ) gibi harekeli ref’
zamirleri ile bitişmesi durumunda ( قلتِ، قلتَ، قلتُ ) fiilleri ( قَوَلَ) fiil
kökünden aranacaktır.
l- Örneğin tenvin almış ism-i menkûsun tenvini hazfedilmiş
harfidir. Dolayısıyla ( قاضٍ) fiili ( قَضَيَ) fiil kökünden aranacaktır.
Yine ( دَاعٍ) ism-i fâili ( دَعَوَ) fiil kökünden aranacaktır. Yine ( مُحَامٍ) ism-i
fâili ( حَمَيَ) fiil kökünden aranacaktır.
Bu aşamadan sonra araştırılacak olan kelimenin hangi sözlükten
bakılacağı aşmasına gelinir. Yukarıda da beyan ettiğimiz
üzere Arapça sözlüklerin bazıları harflerin mahreçleri esas alınarak,
bazıları kelimelerin son harfleri esas alınarak, bazıları
da kelimenin ilk harfi esas alınarak, bazıları da kelimenin
okunduğu şekliyle tertip edilmiştir. Bu durumda şayet arayacağımız
kelime kelimenin ilk harfi esas alınarak tertip edilmiş bir
sözlükten bakılacaksa; müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin ilk harfine,
sonra ikinci harfine, ardından da başa doğru üçüncü harfine
bakılır.
Şayet kelimemiz kelimelerin son harfleri esas alınarak tertip
edilmiş bir sözlükten bakılacaksa bu durumda sözlükte aranacak
olan babı bilmek için müştaklarından arınmış, araştırmaya hazır
hale gelmiş olan aslî kelimelerden oluşan kelimemizin asıl harflerinden
son harfine, faslı bulmak için de ilk ve daha sonra gelen
başa doğru üçüncü harfine bakılır.