Kelimeleri harflerinin mahreçleri esas alınarak tertip edilmiş
bir diğer eser de Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî (ö.
370/ 980)22’nin Tehzîbu’l-Luğa adlı eseridir. Kendisi
Arapça Alfabetik Sözlüklerin Tanıtımı
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, IX (2009), sayı:1
Niftaveyhi’den ders almış, ondan rivayet etmiş ayrıca ez-Zeccâc,
İbnu’s-Serrâc ve İbnu’l-Enbârî ile çeşitli ilmi mütalaalarda bulunmuştur.
Mukaddimesinde bu eseri yetmiş yaşını aştığında
tamamladığı anlaşılmaktadır.
Müellif Lügat konusunda en önemli kaynaklardan kabul edilen
bu sözlüğün yazılma gayesini izah ederken konuyla ilgili olarak
şöyle der: ‘Kur’an-ı Kerîm indi. Onun muhatapları üstün bir
beyana ve derin bir anlayışa sahip Arap kavmi idi. Yüce Allah
onu, onların dillerinde ve yetiştikleri ve konuşmaya alışık oldukları
kelam şeklinde indirdi. Onlar da hitap şekillerini bildikleri ve
düzene koyma tekniklerini anladıkları bu kitap üzerinde çalışmalar
yaptılar.’ der23.
Bu eserde kelimelerin diziliş şekli Kitâbu’l-Ayn’de olduğu gibidir.
Müellif kelimelerin anlamlarınında şevahidle istidlal etmiştir.
Kendisinden önceki lügatçilerden farklı olarak Irak havalisini
ve çölleri gezip dolaşarak köklü araştırmalar yapmak suretiyle
onların işlemediği bazı kelimelerle, yer, memleket ve su kaynaklarının
isimlerini de ele almıştır. Bu itibarla Kitâbu’l-‘Ayn’ın biraz
daha genişletilmiş şekli denebilir.
Müellif eserini Kitâbu’s-Sünâi el-Muzaaf, Kitâbu’s-Sülâsi es-
Sahih, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mehmûz, Kitâbu’s-Sülâsi el-Mu’tel,
Kitâbu’r-Rübâi ve Kitâbu’l-Hümâsi adları ile bölüm başlıklarına
ayırmıştır.
Tehzîbu’l-Luğa, kendinden sonra telif edilmiş Lisânu’l-‘Arab ve
Tâcu’l-‘Arûs gibi eserlerin birinci kaynağı kabul edilmiştir. Hatta
Tehzîbu’l-Luğa’da yer alan kelimelerin hemen hemen tamamı
Lisânu’l-‘Arab’ta yer almaktadır denebilir. İbn Manzûr bu hususta
‘Lügatlar içerisinde el-Ezheri’nin Tehzîbu’l-Luğa’sından daha
güzelini görmedim’ der .
Abdusselâm Hârun ve arkadaşları tarafından tahkik edilerek
Ali Cüneyt EREN•
15 cilt halinde 1964–1967 yıllarında Kahire’de basılmıştır25.
tsz., I/22.
Kelime İndeksi’ Mezuniyet Tezi, Danışman: Hüseyin Elmalı, İzmir, 1987.
Fakültesi Dergisi, sy. 4, s. 339, İstanbul, 1986.