Nâibu fâil ; (1) Kişiye – önemini kavrayamadığından dolayı -.unuttuğu veya ihmal ettiği şeyin Hakk Teala tarafından bir vesile ile hatırlatandır. (2) Meçhul fiil cümlesinde fâil zikredilmediği (hazf edildiği) için cümlenin mefulü, fâil yerine geçer ve naibu fâil adını alır. Son harfi, fâil gibi ötre okunur.
Nâibu fâil, mânevi bir varlık olabilir:
Örnek : Teheccüt namazını kılan, gündüz istesede mantıksız iş yapamaz. Çünkü teheccüd namazının bir mânevi varlığı kişiyi korur. Delili : Gündüz vakti mantıksız iş yapan kişinin, gece teheccüt namazını kılmadığını hatırlamasıdır.
Nâibu fâil, cansız bir varlık olabilir:
Kıyamet Suresi,9 ( وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ) “Güneş ve ay bir araya getirildi(ği zaman).”
Ayeti kerimedeki ( جُمِعَ ) lafzı, mazi fiilin meçhul halidir. ( الشَّمْسُ ) lafzı ise, meçhul fiilin naibi fâili olduğundan lafzi bir zamme ile merfudur. (الْقَمَرُ) lafzı da matuf olup, matufun aleyhin harekesini almıştır. Bir araya gelme olayının astro-fizik kanunları gereğince meydana geleceğini ve hiç bir şekilde de önlenemiyeceğini bildirir.
Nâibu fâil, bir insan olabilir:
2/4 ( … وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ ) Ayeti kerimesindeki ( أُنْزِلَ ) meçhul mâzi fiilin nâibu fâili, ( هُوَ ) olarak takdir edilen müstetir zamirdir ve “Zâtıma muhatab aldığım هُوَ ile sana indirilen …..” anlamı saklıdır.