MÜŞTAK İSİMLER Arapça TÜREMİŞ İsimler Arapça
Arapçada isimler türeyiş yönünden ikiye ayrılır. Biçim olarak özgün olup başka bir kelimeden türememiş bulunanlara câmid, bunun tam tersine biçimsel anlamda bir orijinalliğe sahip olmayıp başka bir kelimeden türeyenlere ise müştak adı verilir.
Bir ismin câmid olduğunu bilebilmek, ancak müştak olmadığını tespitle mümkündür. O nedenle daha ziyade müştak isimler, kalıpları ve türetim yolları ünitemizin eksenini teşkil edecektir.
Arapça türemiş isimler ismi fâil, ismi mefûl, sıfatı müşebbehe, ismi zaman, ismi mekân, mimli masdar, ismi âlet, ismi tafdîl, ismi tasgîr, ismi mensûb olarak sıralanabilir.
Bu ünite kapsamında adı geçen isim formlarının türetiliş yolları ile dikey ve yatay çekimleri üzerinde durulacak, anlam içerikleri hakkında bilgi verilecektir.
Konular ele alınırken Türkçe dilbilgisindeki sıfat, etken ve edilgen sıfat fiil ile isimlerde büyültme ve küçültme meseleleri ile ilinti kurularak zihinlerin daha bir berraklığa kavuşması sağlanacaktır.
Dilbilgisi Türeyiş Yönünden İsimler
Arapçada isimler, türemişlik bakımından ikiye ayrılır.
1. Câmid İsimler: Konulduğu özgün biçimini koruyan ve başka bir kelimeden türememiş olan isimlere bu ad verilir. Sözgelimi مَاء، شَجَرَة، فَرْع، أَرْض، عَيْن isimleri biçimsel yönden özgün, yani başka bir kelimeden türememiş câmid isimlerden birkaçıdır.
2. Müştak İsimler: Konuluş itibariyle özgün olmayıp, başka bir kelimeden türetilen isimlere bu ad verilir. Sözgelimi مَجْلِس، كَاتِب، نَادِر، مُعَلِّم، مُسْتَهْلِك kelimeleri özü itibariyle özgün olmayıp, başka bir kelimeden türetilmiş müştak isimlerden birkaçıdır.
2. تَطَايَرَ الْعَصَافِيرُ بَيْنَ الْأَغْصَانِ.
3. هَزَمَ الْمُجَاهِدُونَ الْكُفَّارَ، وَطَرَدُوهُمْ مِنَ الْأَرَاضِي الْمُحْتَلَّةِ.
Câmid isimleri tespit için konulmuş belirli kural ya da kurallar bütünü mevcut değildir. Onlar ancak, müştak isimler hakkında netleşmiş bir zihin tarafından “diğerleri” biçiminde bir sınıflandırmaya konu olabilir. Dolayısıyla bu ünite kapsamında daha ziyade müştak isimler, kalıpları ve türeyiş biçimleri üzerinde durulacaktır.
Müştak (Türemiş) İsmin Çeşitleri
Müştak isimler Arapçada türedikleri kelimeler bazında ikiye ayrılırlar.
Fiilden Türeyen İsimler
“İsmi fâil”, İsmi mefûl, “Sıfatı müşebbehe”, “İsmi zaman, ismi mekân”,
“Mimli mastar”, “İsmi âlet”, “Mübâlağa siygası” ve “İsmi tafdîl” olmak üzere toplam sekiz çeşittir.
1. İsmi fâil: Fiilden türeyen, fiilin ifade ettiği işi yapan, etken sıfatfiile “ismi fâil” denir.
Söz gelimi sırasıyla “Yazdı, denetledi, örtündü” anlamlarına gelen “ , كَتَبَ فَتَّشَ, تَسَتَّرَ ” fiillerinin ismi fâilleri aynı sırayla “yazan, denetleyen, örtünen”
anlamındaki “ كَاتِب, مُفَتِّش, مُتَسَتِّر ” kelimeleridir.
a. Yapılışı
1. Sülâsî (Üç harfli) fiillerde ( (كَتَبَ ← كَاتِب؛ نَصَرَ ← نَاصِر؛ جَذَبَ ← جَاذِب
örneklerinde olduğu gibi فَاعِل vezninde gelir.
2. Dört veya daha fazla harften oluşan fiillerde (rubâî mücerredler ile mezîd fiillerde) muzâri fiilin malûmunun (etgen formunun) muzâraât harfi
atılır, yerine zammeli bir mim getirilir. Sondan bir önceki harfin harekesi kesra değilse kesra yapılır.
Örnek: ( ← حَدَّثَ ← يُحَدِّثُ ← مُحَدِّث؛ جَاهَدَ ← يُجاهِدُ ← مُجَاهِد؛ تَفَكَّرَ ← يَتَفَكَّرُ
2. İsmi mefûl: Fiilden türeyen fiilin ifade ettiği işten etkilenen, edilgen sıfatfiile “ismi mefûl” denir. Söz gelimi sırasıyla “Yazdı, denetledi, örtündü” anlamlarına gelen “ , كَتَبَ
فَتَّشَ، تَسَتَّرَ ” fiillerinin ismi mefûlleri aynı sırayla “yazılan, denetlenen, örtünülen” anlamındaki “ مَكْتُوب، مُفَتَّش، مُتَسَتَّر ” kelimeleridir.
a. Yapılışı
1. Sülâsî (Üç harfli) fiillerde ( (كَتَبَ ← مَكْتُوب؛ نَصَرَ ← مَنْصُور؛ جَذَبَ ← مَجْذُوب
örneklerinde olduğu gibi مَفْعُول vezninde gelir.
2. Dört veya daha fazla harften oluşan fiillerde (rubâî mücerredler ile mezîd fiillerde) muzâri fiilin malûmunun (etgen formunun) muzâraât harfi atılır, yerine zammeli bir mim getirilir. Sondan bir önceki harfin harekesi fetha değilse fetha yapılır.
Örnek: ( ← حَدَّثَ ← يُحَدِّثُ ← مُحَدَّث؛ جَاهَدَ ← يُجاهِدُ ← مُجَاهَد؛ تَفَكَّرَ ← يَتَفّكَّرُ (مُتَفَكَّر
b. Çekimi
Sülâsî (üç harfli) fiillerden türemiş ismi mefûl aşağıdaki gibi çekilir.
3. Sıfatı müşebbehe: İsmi fâil türünden olup, türediği fiilin ifade ettiği güzellik, çirkinlik, sakatlık ve kusurluluk gibi sıfatlarda ve bazı duygularda devamlılık ifade eden müştak (türemiş) bir kelimedir. Genellikle lâzım (geçişsiz) fiillerden yapılırlar. Türetilen bu kelime formlarına “ismi fâile benzeyen sıfat” anlamında “essıfatu’lmüşebbehe bi’smi’lfâil” veya kısaca
“essıfatu’lmüşebbehe” adı verilir.
a. Kalıpları
Sıfatı müşebbeheler, dört veya daha fazla harften müteşekkil fiillerden ismi fâil kalıbında elde edilirken, ek almamış üç harfli (sülâsî mücerred) fiillerden birçok kalıpta türetilir.
Aşağıdaki tabloda başlıca sıfatı müşebbehe kalıplarını örnekleri, anlamları ve türediği fiillerle birlikte görmektesiniz:
b. Çekimi
Aşağıdaki iki formu dışında kullanımı yaygın sıfatı müşebbeheler, normal ve düzenli bir çekime tabidir. O nedenle sıra dışı bir çekim formatına sahip aşağıdaki iki sıfatı müşebbehe kalıbına ait çekimleri vermekle yetiniyoruz. Renk, engellilik ve şekil bildiren fiillerin sıfatları أَفْعَلُ vezninde gelir ve aşağıdaki gibi çekilir:
Bedenin iç isteklerini belirten fiillerin sıfatları فَعْلاَنُ vezninde gelir ve aşağıdaki gibi çekilir:
4. İsmi mekân İsmi zaman: Fiillerin yapılış yeri ve zamanını gösteren fiilden türemiş isimdir.
a. Kalıpları
Ek almamış üç harfli (sülâsî mücerred) fiillerden, مَفْعَل، مَفْعِل vezinlerine nakledilerek türetilir. Misâl, ecvefi yâî ve lafifi mefrûk fiillerle diğer fiillerden muzâri kök ikinci harfinin harekesi kesra olanlar ( (مَفْعِل veznindekalıbında, lefifi makrûn, nâkıs ve ecvefi vâvilerle diğer fiillerden muzâri kök ikinci harfinin harekesi fetha veya zamme olanlar ( (مَفْعَل veznindekalıbında ismi zaman ve ismi mekan yapılırlar. İstisnâi olarak kural dışına çıkılan örnekler de mevcuttur.
Bu kalıpların sonuna mübalağa (o işin o mekanda sıklıkla yapıldığını) ifade etmek amacıyla yuvarlak tâ getirilerek yapılan ismi mekanlar da vardır: ( مَدْرَسَة، مَحْكَمَة، مَذْبَحَة ) örneklerinde olduğu gibi.
b. Çekimi
Müzekker müennes ayrımı olmayan bu türemiş isim grubunun tüm kalıpları aşağıdaki gibi çekilir:
5. Mimli mastar: Diğer mastarlarda olduğu gibi zaman belirtmeksizin iş, oluş, eylem bildiren ve adından da anlaşılacağı üzere başında mim harfi bulunan mastarlardır. Misâl ve lefifi mafrûk fiillerin mimli mastarları ( مَفْعِل ) vezninde gelir.
Diğer fiillerin mimli mastarları ise ( مَفْعَل ) vezninde türetilirler. ( (مَصِير، مَرْجِع kelimeleri gibi kural dışına çıkan istisnaî örnekler de mevcuttur. Semâî olarak bu vezinlerin sonuna yuvarlak tâ eklenerek ( مفعَلة، مفعِلة ) kalıplarında türetilen mimli mastarlar da bulunmaktadır. ( (مَرْحمََة، مَسْألَة، مَحبّة، مَغْفِرَة، مَوْعِظَة، مَعْرِفَة َörneklerinde olduğu gibi.
6. İsmi âlet: Türediği fiili yapma kolaylığı sağlayan âlet ve edevatı ifade eden isimlerdir. Sadece ek almamış üç harfli (sülâsî mücerred) fiillerden elde edilirler.
a. Kalıpları
Bu isim kalıbı, ek almamış üç harfli (sülâsî mücerred) fiiller, ، مِفْعَلٌ، مِفْعَالٌ مِفْعَلَةٌ vezinlerine nakledilerek türetilir. Aşağıdaki tabloda her bir kalıptan üçer örnekle karşılaşacaksınız:
b. Çekimi
Müzekker müennes ayrımı olmayan bu türemiş isim grubu aşağıdaki gibi çekilir:
7. Mübalağa siygası: Bir varlıkta bir özelliğin çok olduğunu gösteren, fiilden türeyen, sıfat cinsinden isimlerdir. Mübalağa siygasına “mübâlagai ismi fâil” de denilir.
Kalıpları
Belli başlı mübalağa kalıpları şunlardır:
8. İsmi tafdîl: İsmi fâillerle sıfatı müşebbeheleri anlam yönünden derecelendiren ve anlamlarının önüne “daha” ve “en” ifadelerinin gelmesini sağlayan müştak isim tipidir. Türkçede büyültme ismi olarak da bilinir.
Şartlara uygun, ek almamış üç harfli (Sülâsî mücerred) fiillerden doğrudan, dört ve daha fazla harfe sahip fiillerden ise dolaylı olarak türetilir.
a. Yapılışı
1. Sülâsî Mücerred Fiiller: Adı geçen fiiller أَفْعَلُ veznine nakledilerek elde edilir. Örneğin sırayla “Bildi, büyüdü ve cesaretlendi” anlamlarına gelen ( عَلِمَ كَبُرَ ← شَجُعَ ←) fiilleri, ( أَعْلَمُ ← أَكْبَرُ ← أَشْجَعُ ) biçiminde ismi tafdîl yapılarak aynı sırayla “Daha bilenen bilen, daha büyüken büyük, daha cesuren cesur” anlamlarını ifade eder hale getirilmiştir.
2. Diğer Fiiller: Mansûb ve nekra biçimindeki mastarının önüne ، أَحْسَنُ أَكْثَرُ، أَشَدُّ gibi yardımcı ismi tafdîl kalıpları getirilerek yapılır. Sözgelimi sırasıyla “israf etti, kibirlendi, tüketti” anlamlarına gelen ( ← أَسْرَفَ ← تَكَبَّرَ اِسْتَهْلَكَ ) fiilleri, yine aynı sırayla ( (أَكْثَرُ إِسْرَافًا ← أَكْثَرُ تَكَبُّرًا ← أَكْثَرُ اسْتِهْلاكًَا kalıplarına nakledilerek “daha israfçıen israfçı, daha kibirlien kibirli, daha
tüketicien tüketici” anlamlarını ifade eder hale getirilmişlerdir.
b. Çekimi
İsmi tafdîller aşağıdaki gibi çekilir:
İsimden Türeyen İsimler
“İsmi tasğîr” ve “İsmi mensûb” olmak üzere toplam iki çeşittir.
1. İsmi tasğîr: Türkçedeki küçültme isminin karşılığıdır. Acıma, sevimlilik katma ya da aşağılama amacıyla isimler tasğîr işlemine tabi tutulur. Sözgelimi “Çocuk” yerine “Çocukcağız” dendiğinde ona karşı acıma ve merhamet, “Bebek” yerine “Bebecik” dendiğinde ona sevimlilik katma, “Adam” yerine “Adamcık” dendiğinde ona karşı aşağılama ve hakaret hisleri
ifade edilmiş olur.
a. Yapılışı
1. Üç harfli isimler ( جُنْدٌ ← جُنَيْدٌ؛ رَجُلٌ ← رُجَيْلٌ؛ عَبْدٌ ← عُبَيْدٌ ) örneklerinde olduğu gibi فُعَيْلٌ veznine aktarılarak ismi tasğîr yapılır.
2. Dört harfli isimler ( (زَوْرَقٌ ← زُوَيْرِقٌ؛ عَسْكَرٌ ← عُسَيْكِرٌ؛ مَسْجِدٌ ← مُسَيْجِدٌ örneklerinde olduğu gibi فُعَيْعِلٌ veznine aktarılarak ismi tasğîr yapılır.
3. Beş veya üzeri harften oluşan isimler ( ؛ إِصْطَبْل ← أُصَيْطِب؛ عَنْدَلِيب ← عُنَيْدِل سَفَرْجَل ← سُفَيْرِج ) örneklerinde olduğu gibi, ilk dört harfi فُعَيْعِلٌ veznine aktarılarak ismi tasğîr yapılır.
4. Beş harfli olup da dördüncü harfi illetli olanlar ( عُصْفُور ← عُصَيْفِير؛ مِفْتَاح مُفَيْتِيح ←) örneklerinde olduğu gibi فُعَيْعِيلٌ veznine aktarılarak ismi tasğîr yapılır.
İkinci harfi “Elif” olan isimler küçültme işlemine tabi tutulurken, söz konusu “Elif” harfi “Vâv” harfine çevrilir.
Örnek: ( (شَاهِدٌ ← شُوَيْهِدٌ؛ خَالِدٌ ← خُوَيْلِدٌ؛ بَابٌ ← بُوَيْبٌ
2. İsmi mensûb: Bir yere, bir millete, bir topluluğa veya bir aileye aidiyet bildiren isimlerdir. Türkçedeki “li” yapım ekine karşılık gelen öncesi kesralı şeddeli yâ ( يّ)’nın isimlerin sonuna eklenmesiyle türetilir.
Örnek: ( (تُرْكٌ ← تُرْكِيٌّ؛ عَرَبٌ ← عَرَبِيٌّ؛ هِنْدٌ ← هِنْدِيٌّ İsmi mensûb ikinci sınıf kitaplarında geniş olarak ele alınacağından, burada bu kadar bir bilgi vermekle yetiniyoruz.