اَلْبَابُ الثَّالِثُ فِي الْعِرَابِ. وَ هُوَ إِمَّا حَرَكَةٌ أَوْ حَرْفٌ أَوْ حَذْفٌ. وَ الْحَرَكَةُ ثَلاَثَةٌ؛ ضَمَّةٌ وَ فَتْحَةٌ وَ كَسْرَةٌ. وَ الْحَرْفُ أَرْبَعَةٌ؛ وَاوٌ وَ يَاءٌ وَ اَلِفٌ وَ نُونٌ. وَ الْحَذْفُ ثَلاَثَةٌ؛ مُخْتَصٌّ بِالْفِعْلِ حَذْفُ الْحَرَكَةِ وَ حَذْفُ الْآخِرِ وَ حَذْفُ النُّونِ. فَالْجُمْلَةُ عَشَرَةٌ. وَ أَنْوَاعُ الْمُعْرَبِ بِالْقِيَاسِ إِلَى مَا أُعْطِىَ لَهَا مِنْ هَذِهِ الْعَشَرَةِ تِسْعَةٌ، لِأَنَّ اِعْرَابَهَا إِمَّا بِالْحَرَكَةِ الْمَحْضَةِ أَوْ بِالْحُرُوفِ الْمَحْضَةِ وَ هُمَا مُخْتَصَّانِ بِالْاِسْمِ أَوْ بِالْحَرَكَةِ مَعَ الْحَذْفِ أَوْ بِالْحُرُوفِ مَعَ الْحَذْفِ وَ هُمَا مُخْتَصَّانِ بِالْفِعْلِ
اَلْبَابُ الثَّالِثُ Amillerin üçüncü babı, فِي الْعِرَابِ irab hakkındadır. وَ هُوَ ve o irab, إِمَّا حَرَكَةٌ ya harekedir, أَوْ حَرْفٌ veya harftir, أَوْ حَذْفٌ veya haziftir, yani silinmektir. وَ الْحَرَكَةُ ثَلاَثَةٌ Harekeler 3 tanedir; ضَمَّةٌ damme, وَ فَتْحَةٌ ve fetha, وَ كَسْرَةٌ ve kesra. وَ الْحَرْفُ أَرْبَعَةٌ؛ ve Harfler 4 tanedir. وَاوٌ vav’dır, وَ يَاءٌ ve ya’dır, وَ اَلِفٌ ve elif’tir, وَ نُونٌ ve nun’dur. وَ الْحَذْفُ ثَلاَثَةٌ Hazif 3 tanedir. مُخْتَصٌّ hastır, tahsis edilir; بِالْفِعْلِ fiile hastır. Bu fiil, sonuna cemi müennes nunu ve tekid nunu bitişmemiş fiil-i muzaridir. İşte böyle olan muzari fiildeki irab حَذْفُ الْحَرَكَةِ harekenin hazfi olarak ve وَ حَذْفُ الْآخِرِ sonunun hazfi olarak gerçekleşir. Sonunda tekid ve cemi müennes nunu olmayan muzari fiilin birinci irabı harekenin hazfiyle لَمْ يَنْصُرْ şeklinde nevasıb ve cevazım sayesinde olur. İkinci irabı ise, eğer muzari fiil nakıs ise yani sonu illetli ise o illet düşer. Misal; لَمْ يَغْزُ şeklindedir. Cezm edici edat gelmeden önce muzari fiil يَغْزُو idi. وَ حَذْفُ النُّونِ ve üçüncü irab ise nun’un hazfi olarak gerçekleşir. Buna misal; لَمْ تَنْصُرِي ve لَمَّا يَنْصُرُوا gibidir. فَالْجُمْلَةُ عَشَرَةٌ. و bu sayılanların cümlesi 10 tanedir. وَ أَنْوَاعُ الْمُعْرَبِ ve mureb’in (irab yerinin) nevleri; بِالْقِيَاسِ kıyas ile, bakmak iledir; إِلَى مَا o irablara bakılır ki, أُعْطِىَ o irablar verilir, لَهَا ona, yani murebin nevilerine. مِنْ هَذِهِ الْعَشَرَةِ bu 10 tane olan irab alameti, تِسْعَةٌ، dokuz olan irab yerlerine veriliyor. Yani 10 tane irab alametimiz var ve biz bu 10 alameti toplamda 9 olan yerde kullanabiliriz. Bu 9 tane mureb; Müfred Munsarif, Cemi Mükesser Munsarif, Cemi Müennes Salim, Gayr-ı Munsarif, Esma-i Sitte, Tesniye – Kila ve İsnani, Cemi Müzekker Salim – Ülü – Işrune ve Benzerleri ve Muzari Fiildeki Nun’un hazfi, nakıs muzarinin sonundaki harfin hazfi ve Muzari Fiilin harekesinin hazifi. لِأَنَّ اِعْرَابَهَا çünkü 9 tane mureb yerinin irabı, إِمَّا بِالْحَرَكَةِ الْمَحْضَةِ ya sadece harekedir, أَوْ بِالْحُرُوفِ الْمَحْضَةِ veya sadece harf iledir. وَ هُمَا ve o ikisi yani sıf harekeyle veye sırf harf ile olan irab, مُخْتَصَّانِ o iki hal hastır, بِالْاِسْمِ isime hastırlar. Ve 9 tane murebin irabı أَوْ بِالْحَرَكَةِ مَعَ الْحَذْفِ hazif ile beraber hareke ile de olur, أَوْ بِالْحُرُوفِ مَعَ الْحَذْفِ veya hazif ile beraber harf ile de olabilir. وَ هُمَا ve o ikisi, yani hazif ile hareke veya hazif ile harf olması; بِالْفِعْلِ fiile hastır.
Metnin Toplu Manası; Avamil kitabı 3 ana bölümden oluşmaktadır. Üçüncü bab İrab yani Amel hakkındadır. İrab, ya harekedir, ya harftir ya da hazif (silinme, düşme)’tir. Hareke ile olan İrab 3 tanedir, Bunlar; damme, fetha ve kesradır. Harf ile olan İrab 4 tanedir, Bunlar; Vav, ya, elif ve nun harfleridir. Hazif ile olan irab 3 tanedir ve Muzari fiile hastır. Bu muzari fiil, sonuna cemi müennes nunu ve tekid nunu bitişmeyen muzari fiildir. Böyle bir muzari fiilde 3 tane hazif hali vardır, Bunlar; Muzari Fiilin son harekensinin hazfi (cezm ediciler nedeniyle), Son harfinin hazfi (eğer muzari fiil nakıs ise cezm edici edatlar o illetli harfi düşürür) ve Muzari fiilin sonuna bitişen nun harfinin düşmesidir. Bu sayılanların (3 tane hareke, 4 tane harf, 3 tane hazif) cümlesi 10 tanedir. Bu 10 irab alameti üzerinden, kendisine irab takdir edilen yerler (mureblik) 9 tanedir. Yani biz 10 tane irab alametini 9 tane irab yerinde uygularız. Çünkü bu 9 murebin (irab yerlerinin) irabı ya sadece hareke (hareke-i mahza) iledir, ya da sadece harf (huruf-u mahza) iledir. Ve bu ikisi (yani ya sadece hareke ile, ya da sadece harf ile olması) isime hastır. Veya hazif ile hareke (hareke-i meâl hazif) ya da hazif ile harf (huruf-u meâl hazif) olur. Bu ikisi de (Yani hazif ile hareke ya da hazif ile harf olması) fiile hastır.
| İrab Alametleri – 10 Tane | |
| Damme | Hareke |
| Fetha | |
| Kesra | |
| Vav | Harf |
| Ya | |
| Elif | |
| Nun | |
| Hazf ül-Hareke | Hazif |
| Hazf ül-Ahiri | |
| Hazf un-Nun | |
| Mureb (İrab Yeri) – 9 Tane | |
| İsime Hastır | Fiile Hastır |
| Hareke-i Mahza | Hareke-i Meâl Hazif |
| Huruf-u Mahza | Huruf-u Meâl Hazif |
| Mureb 9 tanedir; Müfred Munsarif, Cemi Mükesser Münsarif, Gayr-ı Munsarif, Cemi Müennes Salim, Esma-i Sitte, Cemi Müzekker Salim, Ülü, Işrune ve Kardeşleri, Tesniye, İsnani, Zamire Muzaf olan Kila, Ahiri harf-i sahih olduğu halde ahirine zamir bitişmeyen Muzari fiil, Ahiri harf-i İllet olduğu halde ahirine zamir bitişmeyen Muzari Fiil, Ahirine Cemi Müennes Nun’unun gayrı zamir bitişen Muzari Fiil. | |