İ’LÂL
Birinci ünitede Arapçada kelimelerin aslî harflerin niteliklerine göre sahîh ve
mu’tell olarak ikiye ayrıldıklarını, ا و ى harflerinin illet harfleri olarak
isimlendirildiğini görmüştük.
Aslî harfleri içinde illet harfleri bulunan köklerde kelime türetimi sırasında
bazı değişiklikler meydana gelebilir. İllet harfleri nedeniyle meydana gelen bu
değişikliklere gramerde i’lâl adı verilir. Kelime türetimi sırasında meydana
gelen bu değişiklikler ya illet harflerinin kelimeden çıkarılması (hazf) ya da
illet harflerinin başka bir harfe dönüştürülmesi (kalb) şeklinde meydana gelir.
İçinde illet harfleri bulunmamasına rağmen mehmûz ve muzâ’af kelimelerin
vezinlerinde de bazı değişiklikler yapılabilir ve bunlar da i’lâl olarak değerlendirilir.
Bu değişikleri birkaç örnekle şöyle gösterebiliriz:
Vücûd وجود kelimesinin aslî harfleri içinde illet harflerinden vav و vardır.
Bu kelimeden if’âl افعال vezniyle türetilen îcâd ايجاد kelimesinde illet harfi vav
ye ى harfine dönüşmüştür.
Hayr خير kelimesinin asli harflerinin biri illet harflerinden ى ye’dir. Bu
kelimeden istif’âl استفعال vezniyle türetilen istihâre استخاره kelimesinde illet
harfi düşürülmüştür.
Hubb حب (sevgi) kelimesi muzâ’af bir kelimedir. Bu kelimeden mef’alet
مفعلة vezniyle türetilen mahabbet محبت kelimesinde vezin değişikliğe uğramıştır.
Şimdi Arapça kelime kategorilerinde görülen bazı i’lâlleri şöyle sırlayabiliriz:
M asdarlarda Yapılan İ’lâller
Sülâsî Mücerred Masdarlarda Yapılan İ’lâller
fa’l, فَعل fi’l فِعل ve fu’l فُعل vezinleri muzâ’af kelimelerde fa” فَعّ , fi” فِعّ ve
fu” فُعّ şekline dönüşür: medd مدّ , hiss حسّ , hubb …حبّ
fa’âl فَعال , fi’âl فِعال , ve fu’âl فُعال vezinleri nâkıs kelimelerde fa’â’ فَعاء , fi’â’
فِعاء , ve fu’â’ فُعاء durumuna gelir ve Osmanlıcada kelime sonundaki hemzeler
genellikle yazılmaz: cezâ جزا , cilâ جلا , du’â …دعا
fi’le(t) فعلة vezni misâl kelimelerde ilk harf atılarak ‘ile(t) علة durumuna
gelir: vasl وصل , vasf وصف gibi misâl kelimeler fi’let veznine girdiklerinde
vavlar atılarak sıla صله ve sıfat صفت şeklini alırlar.
Kıyâsî Masdarlarda Yapılan İ’lâller
if’âl افعال bâbı ilk harfi hemzeli (mehmûz) ve misâl köklerde î’âl ايعال
durumuna gelir: emn أمن → îmân ايمان , vuzûh وضوح → îzâh …ايضاح
Mehmûz: Asli
harflerinden biri
hemzeli olan kelime.
Muzâ’af: Asli
harflerinden ikisi aynı
cins ünsüz harften
oluşan kelime
if’âl vezni ecveflerde illet harfinin atılması ve veznin sonuna bir zait te ( (ة
harfi eklenmesiyle ifâle(t) افالة durumuna gelir: devr دور → idâre اداره , meyl ميل
→imâle اماله , kıyâm قيام →ikāmet … اقامت
if’âl vezni nâkıslarda illet harfinin hemzeye dönüşmesiyle if’â’ افعاء
durumuna gelir ve sondaki hemze Osmanlıcada okunmaz ve genellikle
yazılmaz: cereyân “akma” جريان →icrâ “akıtma” اجرا , ulüvv “yüce olma” علو
→i’lâ “yüceltme” … اعلا
tef’îl تفعيل bâbı nâkıs ve son harfi hemzeli köklerde zaid olan ye ( (ی
harfinin atılması ve sonuna zaid bir te ( ة) eklenmesiyle tef’ile(t) تفعلة veya son
harfi vav ( و) olan köklerde vavların ye harfine dönüşmesiyle tef’iye(t) تفعية
durumuna gelir: safâ صفاء “saf oluş” → tasfiye تصفيه “temizleme”; semevv سمو
“ad koyma” →tesmiye تسميه “adlandırma”; halâ’ خلاء “boşluk, boş yer”
→tahliye تخليه “boşaltma”… Bazı sâlim kelimelerden de tef’ile(t) vezniyle
kelimeler yapılmıştır: zikr ذکر → tezkire تذکره , fark فرق → tefrika … تفرقه
tefa”ul تفعل bâbı nâkıs ve son harfi hemzeli olan mehmûz kelimelerde illet
harfinin ve hemzenin ye harfine dönüşmesiyle tefa”î تفعّی durumuna gelir: cilâ’
جلاء “parlatma” → tecellî تجلی “görünme, belirme”; adâvet عداوت “düşmanlık”
→ te’addî تعدی “saldırma, zulmetme”…
tefâ’ül تفاعل bâbı muzâ’af kelimelerde son iki harfinin aynı olması
nedeniyle idgam yapılarak tefâ” تفاع durumuna gelir: zıdd ضدّ → tezâdd ;تضادّ
mess مسّ “değme yapışma” → temâss تماسّ “dokunma”…
tefâ’ül bâbı nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle tefâ’î
تفاعی durumuna gelir: ulüvv علوّ “yücelik → te’âlî تعالی “yükselme”; devâ → دوا
tedâvî …تداوی
müfâ’ale(t) مفاعلة bâbı nâkıs ve lefif kelimelerde illetli son harfin elife
dönüşmesiyle müfâ’ât مفاعات şekline girer: cezâ جزاء mücâzât “karşılık
vermek, ceza vermek”; necât نجات “kurtuluş” → münâcât مناجات “Allah’tan
kurtuluş isteme”…
infi’âl انفعال bâbı ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine
dönüşmesiyle infiyâl انفيال durumuna gelir: sevk سوق → insiyâk “sürülüp
gitme”; kavd قود “önden çekme” → inkıyâd انقياد “boyun eğerek tabi olma”…
82
ifti’âl افتعال bâbı misâl kelimelerde illet harfinin te ( ت) harfine dönüşmesi
ve te harflerinin idgamıyla itti’âl اتّعال şekline girer: vahdet وحدت “birlik” →
ittihâd اتحاد “birleşme”; vefk وفق “uygun görme” → ittifâk اتفاق “uyuşma”…
ifti’âl bâbı ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle
iftiyâl افتيال durumuna gelir: şevk شوق → iştiyâk اشتياق “arzulama”; âdet عادت
→ i’tiyâd اعتياد “âdet edinme”…
ifti’âl bâbı nâkıs kelimelerde illet harfinin hemze harfine dönüşmesiyle
ifti’â’ افتعاء durumuna gelir ve Osmanlıcada kelime sonundaki hemzeler
okunmaz ve genellikle yazılmaz: nihâyet نهايت → intihâ انتها “sona erme”;
ulüvv علو → i’tilâ اعتلا “yükseğe çıkmak, yükselmek”…
istif’âl استفعال bâbı misâllerde ve ilk harfi hemze olan mehmûzlarda ilk
harflerin ye harfine dönüşmesiyle istî’âl استيعال durumuna gelir: izn → أذن
istîzân استيذان “izin isteme”; vuzûh وضوح → istîzâh استيضاح “izahat isteme”…
istif’âl bâbı ecveflerde illet harfinin atılması ve veznin sonuna zaid bir te
harfinin getirilmesiyle istifâle(t) استفالة durumuna gelir: kıyâm → قيام
istikāmet استقامت ; şûrâ شوری → istişâre …استشاره
istif’âl bâbı nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harflerin
hemzeye dönüşmesiyle istif’â’ استفعاء durumuna gelir ve Osmanlıcada sondaki
hemzeler söylenmez ve genellikle yazılmaz: afv عفو → isti’fâ استعفا ; du’â → دعا
istid’â استدعا “yalvararak dileme, dilekçe”…
İsm-i Fâ’il Vezinlerinde Yapılan İ’lâller
fâ’il فاعل vezni ilk harfi hemzeli kelimelerde â’il آعل durumuna gelir: emr أمر
→ âmir آمر ; ekl أکل “yemek yemek” → âkil آکل “yemek yiyen”…
fâ’il vezni ecvef kelimlerde illet harfinin hemzeye dönüşmesiyle fâ’il فائل
durumuna gelir: devr دور → dâ’ir دائر ; meyl ميل → mâ’il …مائل
fâ’il vezni nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle fâ’î فاعی
şekline girer: rızâ رضا râzî راضی ; himâye حمايه → hâmî …حامی
fâ’il vezni muzâ’af kelimelerde son iki harfinin aynı olması sebebiyle fâ”
فاع durumuna dönüşür: delâlet دلالت → dâll دالّ “yol gösteren”; firâr → فرار
fârr فارّ “firar eden, kaçan”…
müf’il مفعل vezni misâl ve ilk harfi hemzeli kelimelerde mû’il موعل
durumuna gelir: îcâd ايجاد → mûcid موجد “icat eden”; îrâs ايراث “miras bırakma”
→ mûris مورث “miras bırakan”…
müf’il vezni muzâ’aflarda son iki harfin idgamıyla müfi” مفعّ şeklini alır:
ızrâr اضرار → muzırr مضرّ “zarar veren”; ısrâr اصرار → musırr مصرّ “ısrar eden”…
müf’il vezni ecveflerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle müfîl مفيل
durumuna gelir: idâre اداره → müdîr مدير ; ifâde افاده “faydalı olma” → müfîd
مفيد “faydalı”…
müf’il vezni nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye
harfine dönüşmesiyle müf’î مفعی biçimine döner: ihyâ احيا → muhyî محيی
“dirilten”; i’tâ اعطا → mu’tî معطی “veren”…
müfa”il مفعّل vezni nâkıs ve son harfi hemzeli kelimelerde son harfin ye
harfine dönüşmesiyle müfa”î مفعّی durumuna gelir: terbiye تربيه → mürebbî مربی
“eğitmen”; tecziye تجزيه “cezalandırma” → mücezzî مجزی “cezalandıran”…
mütefa”il متفعّل vezni nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli olan mehmûz
kelimelerde mütefa”î متفعّی şekline girer: tecellî تجلی → mütecellî متجلی “tecelli
eden, görünen”; tesellî تسلی → mütesellî متسلی “teselli eden”…
mütefâ’il متفاعل vezni muzâ’aflarda son iki harfin idgamıyla mütefâ” متفاع
şekline girer: tezâdd تضادّ → mütezâdd متضادّ “birbirine zıt olan”; temâss → تماسّ
mütemâss متماسّ “temas eden”…
mütefâ’il vezni nâkıs ve lefif kelimelerde mütefâ’î متفاعی durumuna gelir:
tedâvî تداوی → mütedâvî …متداوی
müfâ’il مفاعل vezni nâkıs kelimelerde müfâ’î مفاعی durumuna gelir:
müsâvât مساوات → müsâvî مساوی “eşit olan, denk”…
münfa’il منفعل vezni muzâ’af kelimelerde aynı harflerin idgamıyla münfa”
منفعّ durumuna gelir: infikâk انفکاك “ayrılma, çıkma” → münfekk منفكّ “ayrılan,
çıkan”…
münfa’il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dönüşmesiyle münfâl
منفال şeklini alır: inkıyâd انقياد “boyun eğme” → münkād منقاد “boyun eğen”…
münfa’il vezni nâkıs ve lefif kelimelerde münfa’î منفعی şeklinde gelir:
inzivâ انزوا → münzevî من زوی “bir köşeye çekilen”…
müfte’il مفتعل vezni muzâ’af kelimelerde son iki harfin idgamıyla müfta”
مفتعّ şekline dönüşür: iştikāk اشتقاق “kelime türeme” → müştakk مشتقّ “türemiş,
bir kelimenin türevi”; irtidâd ارتداد “dinden dönme” → mürtedd مرتدّ “dinden
dönmüş”…
müfte’il vezni ecvef kelimelerde illet harfinin elife dönüşmesiyle müftâl
مفتال şekline dönüşür: ihtiyâc احتياج → muhtâc ….محتاج
müfte’il vezni nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli mehmûz kelimelerde müfte’î
مفتعی şekline girer: iştirâ اشترا “satın alma” → müşterî مشتری ; iftirâ → افترا
müfterî مفتری “iftira eden”…
müstef’il مستفعل vezni muzâ’af kelimelerde son iki harfin idgamıyla
müstefi” مستفعّ şekline dönüşür: istiklâl استقلال → müstakill مستقلّ ; istikrâr
استقرار → müstakırr مستقرّ “istikrarlı”…
müstef’il vezni ecvef kelimelerde müstefîl مستفيل durumuna gelir: istikāmet
استقامت → müstakîm مستقيم “doğru, doğruluk üzre olan”; istifâde → استفاده
müstefîd مستفيد “yararlanan”…
müstef’il vezni nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli mehmûz kelimelerde
müstef’î şekline dönüşür: isti’fâ استعفا → müsta’fî مستعفی “istifa eden”; istihzâ
استهزا “alay etme” → müstehzî مستهزی “alay eden”…
İsm-i Mef’ûl Vezinlerinde Yapılan İ’lâller
mef’ûl مفعول vezni illet harfi vav harfi olan ecvef kelimelerde mefûl مفول , illet
harfi ye harfi olan ecvef kelimelerde mefîl مفيل durumuna gelir: havf خوف
“korku” → mahûf مخوف “korkulu; korkunç”, bey’ بيع “satma” → mebî’ مبيع
“satılmış, satılan şey”…
mef’ûl vezni illet harfi vav olan nâkıs kelimelerde mef’uvv مفعوّ
(Osmanlıcada mef’û şeklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nâkıs
kelimelerde mef’iyy مفعیّ (Osmanlıcada mef’î şeklinde de okunabilir) durumuna
gelir: da’vet دعوت → med’üvv مدعوّ → med’û “davet edilmiş”; remy رمی
“atma” → mermiyy مرمیّ → mermî “atılan şey”…
müf’al مفعل vezni muzâ’af kelimelerde müfa” مفعّ şekline gelir: imdâd امداد
“yardım etme” → mümedd ممدّ “yardım olunan”…
müf’al vezni misâl kelimelerde mû’al موعل durumuna gelir: îsâl ايصال
“ulaştırma” → mûsal موصل “ulaştırılmış”….
müf’al vezni ecvef kelimelerde müfâl مفال durumuna gelir: irâde → اراده
murâd … مراد
müf’al vezni nâkıs ve lefif kelimelerde müf’â مفعی durumuna gelir: i’tâ اعطا
“verme” → mu’tâ معطی “verilmiş”; îmâ ايما → mûmâ مومی “ima edilen”…
müfa”al مفعّل vezni nâkıs, lefif ve son harfi hemzeli mehmûz kelimelerde
müfa”â مفعّی durumuna gelir: tesmiye تسميه “isimlendirme” → müsemmâ مسمّی
“isimlendirilmiş”; takviye تقويه → mukavvâ مقوّی “kuvvetlendirilmiş” …
mütefa”al متفعّل vezni nâkıs kelimelerde mütefa”â متفعّی durumuna gelir:
teveffî “ölme” müteveffâ “ölen, vefat eden”…
müfte’al مفتعل vezninin muzâ’af ve ecvef kelimelerdeki i’lâli ism-i fâ’ili ile
aynıdır.
müfte’al vezni misâl kelimelerde mütte’al متّعل şekline dönüşür: ittihâm
اتهام “suçlandırma” → müttehem متّهم “suçlanan”, ittifāk اتّفاق → müttefak متّفق
“birleşilmiş”…
müfte’al vezni nâkıs ve lefif kelimelerde müfte’â مفتعی durumuna gelir:
ıstıfâ اصطفا “seçme, ayıklama” → mustafâ مصطفی “seçilmiş”, iddi’â → ادّعا
müdde’â مدّعی “dava olunan, davalı”…
müstef’al مستفعل vezni muzâ’af kelimelerde müstefa” مستفعّ şekline
dönüşür: istihkāk استحقاق → müstehakk مستحقّ “hak edilen”…
müstef’al vezni ecvef kelimelerde müstefâl مستفال şekline girer: isti’âre
استعاره “eğretileme” → müste’âr مستعار “eğreti alınan, takma ad”…
müstef’al vezni nâkıs kelimelerde müstef’â مستفعی durumuna girer: istisnâ
استثن ا → müstesnâ مستثنی “istisnâ edilmiş”…
Diğer Bazı Vezinlerinde Yapılan İ’lâller
fa’îl فعيل vezni nâkıs ve sonu hemzeli mehmûz kelimelerde fa’iyy فعیّ şekline
dönüşür ve vezin Osmanlıcada genellikle fa’î şeklinde okunur: gınâ غنا
“zenginlik” → ganî غنی “zengin”, ulüvv علوّ “yücelik” → ‘alî علی “yüce”….
ef’al افعل vezni muzâ’af kelimelerde efa” افعّ biçimindedir: lezîz → لذيذ
elezz الذّ “en lezzetli”; sahîh صحيح → esahh اصحّ “en doğru”…
ef’al vezni nâkıs ve lefif kelimelerde ef’â افعی şekline dönüşür: kavî → قوی
akvâ اقوی “en güçlü”…
mef’al مفعل vezni ecvef kelimelerde mefâl مفال biçimine dönüşür: ziyâret
زيارت → mezâr …مزار
mef’alet مفعلة vezni muzâ’af kelimelerde mefa”at مفعّف şekline girer:
hubb حبّ “sevme” → mahabbet …محبّت
Bu kısımda verilen vezinlerin değişik kategorilerde kelimeler yapabildiklerini
unutmayınız.