Hadis Rivayeti (Edâu’l-Hadis)

 

Hadis rivayeti (edâsı): Başkasına ulaştırmak
demektir.

Hadisi duyduğu gibi nakletmelidir. Hatta edâ
sîgalarında bile böyle yapmalıdır. Bunun için haddesenî yerine, ahbaranî demez
yahut semi’tu veya buna benzer bir ifade kullanmaz. Çünkü bunların ıstılahtaki
anlamları farklıdır. İmam Ahmed’den şöyle dediği nakledilmiştir: “Şeyhin (hadis
alınan hocanın) haddesenî, haddesenâ, semi’tu, ahbaranâ gibi sözlerinde dahi
lafzına tabi ol ve onun kullanmadığı lafzı kullanma!”

Edanın kabulü için birtakım
şartlar vardır. Bazıları şunlardır:

1-
Akıl: Delinin ve bunağın edası kabul edilmediği gibi yaşlılığı veya başka bir
sebep dolayısıyla temyiz gücünü kaybetmiş olanın edâsı da kabul edilmez.

2-
Bulûğ: Küçüğün edâsı kabul edilmez. Güvenilir, murahik (buluğ yaşı oldukça
yaklaşmış) kimseden kabul edileceği söylenmiştir.

3-
Müslüman olmak: Kâfir bir kimse müslümanken hadis tahammül etmiş (rivayet almış)
olsa dahi kâfirin edâsı kabul edilmez.

4-
Adalet: Fasıkın edası -adaletli iken hadis tahammül etmiş olsa dahi- kabul
edilmez.

5-
Engeli bulunmamak: Buna göre aşırı uyuklar yahut kafasını meşgul eden bir halde
iken edâ kabul edilmez.

Edâ sigaları:
Hadis rivayet edilirken kullanılan ifadelerdir. Bunların mertebeleri vardır:

Birinci mertebe:
Semi’tu (dinledim), haddesenî (bana anlattı) -hocadan tek başına hadisi
dinlemişse bunları kullanır.- Şayet onunla birlikte başka kimseler varsa semi’nâ
ve haddesenâ (duyduk, bize anlattı) der.

İkincisi:
Hocasına hadisi kendisi okumuş ise: Kara’tu aleyhi (ona okudum), ahbaranî
kırâaten aleyhi (ben ona okuyarak o bana haber verdi) ve ahbaranî (bana haber
verdi) der.

Üçüncüsü:
Kendisi dinlemekte iken başkası tarafından hocasına hadis okunuyor ise: Kurie
aleyhi ve ene esmau (ben dinliyorken başkası tarafından ona okundu), kara’nâ
aleyhi (biz ona okuduk) ve ahberanâ, der.

Dördüncüsü:
Hocadan icazet yoluyla rivayet etmiş ise: Ahbaranî icâzeten (icazet yoluyla bana
haber verdi), haddesenî icâzeten (icazet yoluyla bana anlattı), enbeanî (bana
haber verdi, bildirdi) ve an fulân: filândan der.

Bu müteahhirler tarafından böylece
kullanılmıştır. Mütekaddimler ise haddeseni, ahbaranî ve enbeanî (sırasıyla bana
anlattı, bana haber verdi, bana bildirdi) lafızlarının aynı anlamda olduğu ve bu
lafızları hocadan hadis dinleyenin hadis edası halinde kullanacağı
görüşündedirler.

Bundan başka sigalar da vardır. Biz o sigalarla
hadis tahammül türlerini sözkonusu etmediğimiz için, bu lafızları da sözkonusu
etmiyoruz.

Hadis Tahammülü ve Edâsı (Hadis Almak ve Rivayet
Etmek)

 

Hadis tahammülü: Hadisi, kendisinden rivayet
ettiği şahıstan alması demektir.

Üç şartı vardır:

1-
Temyiz: Hitabı anlamak, ona doğru cevap vermek demektir. Çoğunlukla yedi yaşı
tamamlanınca gerçekleşir.

Dolayısıyla yaşının küçüklüğünden ötürü temyizi
olmayan birisinin hadis alması (tahammülü) sahih değildir. Aynı şekilde
yaşlılığı dolayısıyla ya da bir başka sebepten ötürü temyiz gücünü kaybedenin de
hadis alması sahih değildir.

2-
Akıl: Deli ve bunağın hadis alması sahih değildir.

3-
Mâni (tahammüle engel) hususlardan uzak olmak: Aşırı derecede uyuklamak yahut
fazla gürültü ya da çokça meşgul eden bir durum sözkonusu iken hadis tahammülü
(hadis almak) sahih olmaz.

Türleri pek çoktur. Bazıları şunlardır:

1-
Şeyhin telaffuzu yoluyla hadis dinlemek. Bunun en yüksek mertebesi imlâ (şeyhin
talebeye yazdırması) yoluyla gerçekleşendir.

2-
Şeyhe (ravi tarafından) okumak. Buna “arz” adı verilir.

3-
İcâze: Şeyhin kendisinden rivayet yapılmasına izin vermesidir. Bunun lafzî veya
yazılı olarak yapılması arasında fark yoktur.

İlim adamlarının cumhûruna
göre icazet yoluyla rivayet sahihtir. Çünkü buna ihtiyaç vardır. Fakat sahih
olması için üç şart aranır:

a-
Kendisinden rivayet etmesi için icazet verilenlerin ya tayin yoluyla ya da umumi
bir ifade ile bilinir olması. Mesela, sana benden Sahih-i Buhârî’yi rivayet
etmen için icazet verdim (tayin ile icazet); ya da sana benim bütün
rivayetlerimi rivayet etmen için izin verdim gibi. Buna göre rivayet eden için
hocasının rivayetlerinden olduğunu tesbit ettiği herbir şeyi, bu genel icazete
binâen, ondan diye nakletmesi sahihtir.

Eğer rivayeti için icazet verilenler müphem
(belirsiz) ise onları rivayet etmek sahih değildir. Mesela, ben sana Sahih-i
Buhârî’nin bir kısmını benden rivayet etmene icazet verdim yahutta benim
rivayetlerimin bir bölümünü rivayet etmene icazet verdim, demek gibi. Çünkü
burada neyin rivayetine icazet verildiği bilinmemektedir.

b-
Kendisine icazet verilen şahsın var olması gerekir. Dolayısıyla ister başkasına
tabi olmak, isterse de bağımsız olarak var olmayan birisine icazet sahih olmaz.
Mesela, sana ve senden doğacak çocuklara icazet verdim; yahutta filanın doğacak
çocuğuna icazet verdim; derse icazet sahih değildir.

c-
Kendisine icazet verilen şahsın kişi olarak yahutta niteliği itibariyle tayin
edilmesi gerekir. Mesela: Sana ve filan kişiye benim naklettiğim rivayetleri
benden rivayet etmeniz için icazet verdim; yahutta hadis ilmi öğrencilerine
benim rivayetlerimi benden rivayet etmeleri için icazet verdim gibi.

Şayet icazet genel ise sahih olmaz. Bütün
müslümanlara benden rivayet etmeleri için icazet verdim, demek gibi.

Mevcut olmayana ve tayin edilmeyene icazet
vermenin sahih olduğu da söylenmiştir. Doğrusunu en iyi bilen Allah’tır.

Müselsel

 

Müselsel: Ravilerin gerek rivayet eden, gerek
rivayet ile ilgili aynı husus üzerinde ittifak etmeleri demektir.

Rivayet eden ile ilgili hususa örnek: Muaz b.
Cebel Radıyallahu anh‘ın rivayetine göre Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem ona dedi ki: “Ey Muaz gerçekten ben seni seviyorum. Her namazın
arkasında: “Allah’ım, seni zikretmek, sana şükretmek ve sana güzel bir şekilde
ibadet etmek için bana yardım et” demeyi sakın terketme.” Bu hadisi nakleden
herkesin, kendisinden bunu rivayet edecek olana: “Ben seni seviyorum, bu
sebeple: Allah’ım… bana yardım et de” dediği zikredilmiştir.

Rivayet ile ilgili olan hususa örnek: Buhârî’nin
Sahih’inde naklettiği şu hadistir: Bize Amr b. Hafs anlattı, bize babam anlattı,
bize el-A’meş anlattı, bize Zeyd b. Vehb anlattı, bize Abdullah -İbn Mesud’u
kastediyor- anlattı. Bize Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem -ki o hem
doğru olandır, hem de doğruluğu tasdik olunandır- anlattı, dedi ki: “Sizden
herhangi birinizin hilkati annesinin karnında kırk günde bir araya getirilir.
Sonra alaka (kan emen bir sülük gibi yapışkan) olur…

Burada ravilerin tek bir siga
üzerinde ittifak ettikleri teselsülen görülmüştür. O da “haddesenâ: bize
anlattı” sözüdür. Mesela, rivayet an fulanin an fulan: filandan, o filandan
lafzı ile müteselsilen gelirse, yine böyledir.

Yahutta bu hadis ravinin hocasından duyduğu ilk
ya da son hadis olması halinde de teselsül olursa, bu da müselsel olarak
değerlendirilir.

Müselselin faydası:
Ravilerin birbirlerinden rivayet alışlarını iyice zaptettiklerini ve
herbirisinin kendisinden öncekine tabi oluşta itina gösterdiğini açıkça ortaya
koymaktır.

Tabiûn

 

Tabiûn: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e
iman eden bir kişi olarak sahabi ile birarada bulunan ve bu hali üzere ölen
kimsedir.

Tabiûn pek çok olup, bunların sayılarının
tesbitine imkân yoktur. Tabiûn üç tabakadırlar. Büyük, küçük ve ikisinin
arasında.

Tabiûnun büyük tabakası rivayetlerinin çoğunluğu
ashab-ı kiramdan olan kimselerdir. Said b. el-Müseyyeb, Urve b. ez-Zübeyr ve
Alkame b. Kays gibileri.

Küçük tabaka ise rivayetlerinin çoğunluğu
tabiînden olan ve ancak az sayıdaki sahabi ile karşılaşmış bulunan kimselerdir.
İbrahim en-Nehaî, Ebu’z-Zinâd ve Yahya b. Saîd gibi.

Orta tabaka ise hem ashabdan, hem de tabiîlerin
büyüklerinden çokça rivayette bulunan kimselerdir. Hasan-ı Basrî, Muhammed b.
Sîrîn, Mücahid, İkrime, Katade, Şâbî, Zührî, Ata, Ömer b. Abdu’l-Aziz, Salim b.
Abdullah b. Ömer b. el-Hattab gibi.

İsnâd

 

İsnâd: -Sened de denilir-: Hadisi bize nakleden
hadisin ravileridir.

Mesela: Buhârî dedi ki: Bize Abdullah b. Yusuf
anlattı, bize Malik, İbn Şihab’dan, o Enes b. Malik Radıyallahu anh‘dan
diye haber verdiğine göre Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem şöyle
buyurmuştur:

“Birbirinize buğzetmeyiniz, birbirinizi kıskanmayınız, birbirinize sırtınızı
çevirmeyiniz. Allah’ın kardeş kulları olunuz. Müslüman bir kimsenin, müslüman
kardeşinden üç günden fazla dargın durması helâl değildir.”

Burada senedde Abdullah b. Yusuf, Malik, İbn
Şihab ve Enes b. Malik bulunmaktadır.

İsnâd, âlî ve nâzil olmak üzere iki kısımdır:

Âlî isnad:
Sıhhate daha yakın olandır, nâzil isnâd da bunun aksidir.

Uluvv
iki türlüdür. Sıfat itibariyle uluvv, adet (saygı) itibariyle uluvv.

1- Sıfat itibariyle uluvv:
Ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir başka isnaddaki ravilerden daha güçlü
olmaları demektir.

2- Sayı bakımından uluvv:
Bir senetteki ravilerin sayılarının bir başka senede nisbetle daha az olması
demektir.

Sayı azlığının uluvv olmasının sebebi, aradaki
vasıtalar azaldıkça hata ihtimalinin azalmasından dolayıdır. Bundan dolayı böyle
bir senedin sıhhat ihtimali daha yüksektir.

Nüzûl ise uluvvün karşıtı olup, o da sıfat
itibariyle nüzul ve sayı itibariyle nüzûl olmak üzere iki türlüdür.

1- Sıfat itibariyle nüzûl:
Bir senetteki ravilerin zapt ya da adalet bakımından bir diğer senetteki
ravilerden daha zayıf olmaları demektir.

2- Sayı itibariyle nüzûl
ise; bir senetteki ravi sayısının bir diğer
senettekine nisbetle daha çok olması demektir.

Bazan aynı isnadda sıfat itibariyle uluvv ve
sayı itibariyle uluvv türleri birarada bulunabilir. Bu durumda böyle bir isnad
hem sıfat bakımından, hem sayı bakımından âlî olur.

Bazan birisi olur, diğeri olmaz. Bu durumda
sened nitelik bakımından âlî, sayı bakımından nâzil olabilir ya da bunun aksi
sözkonusu olur. Uluvv ve nüzûl (senedin âlî ve nâzil oluşunu) bilmenin faydası,
tearuz halinde âlî olan isnadın lehine tercihte bulunma hükmünün
verilebilmesidir.

Tahkikin sonucu şu ki: Muayyen bir isnad
hakkında senedlerin en sahihi olduğu hükmü (mutlak olarak) verilemez. Böyle bir
hüküm ancak bir sahabiye yahut bir beldeye yahut bir konuya nisbetle
verilebilir. Mesela, Ebu Bekir’e ulaşan senedlerin en sahihi Hicazlıların
senedlilerin en sahihi, nüzûl ile ilgili hadislerin sened itibariyle en
sahihleri denilebilir. (İlim adamları) ashaba nisbetle en sahih olan senetleri
sözkonusu etmiş bulunmaktadırlar. Bunların bir kısmı şunlardır: Ebu Hureyre
Radıyallahu anh‘a ulaşan en sahih sened: Zühri, Said b. el-Müseyyeb’den, o
Ebu Hureyre’den senedi; Abdullah b. Ömer b. el-Hattab Radıyallahu anh‘a
ulaşan en sahih sened, Malik, Nafi’den, o İbn Ömer’den senedidir.

Enes b. Malik Radıyallahu anh‘a ulaşan
senedlerin en sahihi: Malik, Zühri’den, o Enes’den senedi,

Âişe Radıyallahu anha‘ya ulaşan
senedlerin en sahihi: Hişam b. Urve babasından, o Âişe’den senedi,

Abdullah b. Abbas Radıyallahu anh‘ya
ulaşan senedlerin en sahihi: Zührî, Ubeydullah b. Utbe’den, o İbn Abbas’tan
senedidir.

Cabir b. Abdullah Radıyallahu anh‘a
ulaşan senedlerin en sahihi: Süfyan b. Uyeyne, Amr b. Dinar’dan, o Cabir’den
senedidir.

Amr b. Şuayb’in babası (Şuayb)’den onun dedesi
yani babası olan Şuayb’ın dedesi -ki o da Abdullah b. Amr b. el-Âs’dır- senedine
gelince; kimileri bu hususta aşırıya giderek bunu senedlerin en sahihi olarak
değerlendirirken, kimileri de; Şuayb dedesine yetişmemiştir, diyerek bu senedi
munkatı’ olduğundan reddetmiştir.

Ancak tercih edilen görüş bu senedin sahih ve
makbul olduğudur. Buhârî dedi ki: Ben Ahmed b. Hanbel’i, Ali b. el-Medînî’yi,
İshak b. Râhûye’yi, Ebu Ubeyd’i ve bütün arkadaşlarımızı Amr b. Şuayb, o
babasından, o dedesinden diye gelen hadisleri delil gösterdiklerini ve
müslümanlardan kimsenin bu rivayeti terketmediğini gördüm. Buhârî dedi ki: Hem
onlardan sonra insan (gerçek hadis ravileri) kimler olabilir ki?

Şuayb’in dedesine yetişmediği gerekçesiyle bu
senedi reddedenlere gelince, onların bu görüşleri de Şuayb’in dedesi
Abdullah’dan hadis dinlediğinin sabit olmasıyla reddedilir. Bu durumda senedde
inkıtâ’ sözkonusu değildir.

Şeyhu’l-İslam İbn Teymiye dedi ki: İslam
imamları ve ilim adamlarının cumhuru Amr b. Şuayb’in -ona kadar ulaşan nakil
sahih olması şartıyla- rivayet ettiği hadisi delil görmüşlerdir.

Muhadram

 

Muhadram: Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem‘e hayatta iken iman etmekle birlikte, onunla bir araya gelememiş
olan kimseye denir. Muhadramlar ashab ile tabiîn arasında bağımsız bir
tabakadırlar denildiği gibi, hayır, onlar tabiînlerin büyükleridir, diye de
söylenmiştir.

Bazı ilim adamları bunların yaklaşık kırk kişi
kadar olduğunu dahi söylemiştir. Bunlardan bazıları: el-Ahnef b. Kays, el-Esved
b. Yezid, Sâd b. İyas, Abdullah b. Ukeym, Amr b. Meymun, Ebu Muslim el-Havlânî,
Habeşistan kralı Necaşi.

Muhadram kimsenin rivayet ettiği hadis, tabiînin
mürseli kabilindendir. Böyle bir hadis munkatı olup, kabul edilip edilmeyeceği
hakkında tabiînin naklettiği mürsel rivayetin kabulü ile ilgili görüş
ayrılıkları aynen sözkonusudur.

Sahabi

 

Sahabi: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
ile ona iman ederek birlikte bulunan yahut onu gören ve bu hal üzere ölen
kimsedir.

Buna göre önce irtidad eden, sonra tekrar İslama
dönen kimseler de kapsama girer. el-Eş’as b. Kays gibi. Çünkü o Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem‘in vefatından sonra irtidad eden kimselerdendi.
Daha sonra Ebu Bekir’in huzuruna esir olarak getirildi, tevbe etti. Ebu Bekir
Radıyallahu anh da onun tevbesini kabul etti.

Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
hayattayken ona iman etmekle birlikte, onunla bir arada olmayan kimseler bu
kapsam dışında kalmaktadır. Necaşi gibi. İrtidad edip de mürted olarak ölen
kimseler de böyle. Abdullah b. Hatal gibi. O Mekke’nin fethedildiği günü
öldürülmüştü. Rabia b. Umeyye b. Halef de Ömer Radıyallahu anh‘ın
halifeliği döneminde irtidad etti ve mürted olarak öldü.

Ashab-ı kiramın sayısı pek çoktur. Kesin olarak
onların sayılarını tesbit etmeye imkân yoktur. Fakat yaklaşık olarak
yüzondörtbin kişi oldukları söylenmiştir.

Ashabın hepsi sikadırlar ve adaletlidirler.
Onlardan bir kişinin dahi rivayeti makbuldür. İsterse bu kişi meçhul olsun.
Bundan dolayı, sahabinin cehaleti (kim olduğunun bilinmemesi) zarar vermez,
denilmiştir.

Ashab-ı kiramın durumlarına dair
anlattıklarımızın delili de şudur: Yüce Allah da, Rasûlü de pek çok nasda
onlardan övgüyle sözetmiştir. Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem de
onlardan müslüman olduğunu bildiği herbir kişinin sözünü kabul etmiş ve durumu
hakkında soru sormamıştır. İbn Abbas Radıyallahu anh‘dan şöyle dediği
rivayet edilmiştir: Bir bedevi Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e
gelerek:

“Ben hilali -ramazan ayı hilalini kastediyor-
gördüm dedi.” Peygamberimiz:

“Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet ediyor
musun?” diye sorunca, bedevi:

“Evet dedi. Peygamber:

“Muhammed’in Allah’ın Rasûlü olduğuna şehadet
ediyor musun?” diye sordu. Bedevi
yine:

“Evet” dedi. Peygamber şöyle buyurdu:

“Ey
Bilal kalk, insanlar arasında yarın oruç tutmaları için nida et.”

Bu hadisi Buhârî, Muslim, Ebû Dâvûd, Tirmizî ve
Nesâî rivayet etmiş olup İbn Huzeyme ve İbn Hibban sahih olduğunu
belirtmişlerdir.

Herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeksizin son
vefat eden sahabi Leys’li Âmir b. Vasile olup, Mekke’de hicri 110 yılında vefat
etmiştir. O Mekke’de en son vefat eden sahabidir.

Medine’de en son vefat eden sahabi ise Hazrecli
Ensardan Mahmud b. er-Rabi’dir. Hicri 99 yılında vefat etmiştir.

Şam bölgesinde Dımaşk şehrinde son ölen sahabi
Leys’li Vâsile b. el-Eska’dır 86 hicri yılında vefat etti.

Hıms’da ise Mâzin’li Abdullah b. Busr 96 yılında
vefat etti.

Basra’da en son vefat eden sahabi Hazrec’li
ensardan Enes b. Malik’tir. 93 yılında vefat etmiştir.

Kûfe’de en son vefat eden sahabi Eslem’li
Abdullah b. Ebi Evfâ’dır. Hicri 87 yılında vefat etmiştir.

Mısır’da en son vefat eden sahabi Abdullah b.
el-Haris b. Ceze, ez-Zebîdî olup 89 hicri yılında vefat etmiştir.

110 yılından sonra onlardan herhangi bir kimse
hayatta kalmamıştır. Çünkü İbn Ömer Radıyallahu anh dedi ki: Rasûlullah
Sallallahu aleyhi vesellem hayatının sonlarında bize bir namaz kıldırdı.
Selam verdikten sonra kalkıp dedi ki: “Şu geçen geceniz var ya bundan itibaren
yüz yıl sonuna kadar bugün yeryüzünde bulunanlardan hiçbir kimse hayatta
kalmayacaktır.”[1]

Bu ise Muslim’in, Cabir
yoluyla gelen hadiste rivayet ettiği üzere Peygamberimizin vefatından bir ay
önce olmuştu.

Ashab-ı kiramdan en son vefat eden kişileri
bilmenin iki faydası vardır:

1- Bu
nihai tarihten sonra ölen bir kimseden sahabi olduğu iddia etse de kabul
edilmez.

2- Bu
son tarihten önce temyiz yaşına erişmeyen kimsenin ashab-ı kiramdan rivayet
ettiği hadisler munkatı’dır.

Ashab-ı kiramdan bazıları çokça hadis
nakletmişler. Bundan dolayı onlardan hadis alan da çok olmuştur. Kendilerinden
binden fazla hadis rivayet edilen sahabiler şunlardır:

1-
Ebu Hureyre Radıyallahu anh: 5374 hadis

2-
Abdullah b. Ömer b. el-Hattab Radıyallahu anh: 2630 hadis

3-
Enes b. Malik Radıyallahu anh: 2286 hadis

4-
Âişe Radıyallahu anha‘dan: 2210 hadis rivayet edilmiştir.

5-
Abdullah b. Abbas Radıyallahu anh‘dan: 1660 hadis

6-
Câbir b. Abdullah Radıyallahu anh‘dan: 1540 hadis

7-
Ebu Said el-Hudrî Radıyallahu anh‘dan: 1170 hadis rivayet edilmiştir.
Bunlardan çokça hadis rivayet edilmiş olması onların başkalarına göre
peygamberden daha çok hadis öğrenmiş olmalarını gerektirmez. Çünkü sahabilerden
birisinin az hadis nakletmiş olmasının sebebi, erken vefat etmiş olması
olabilir. Peygamberimizin amcası Hamza Radıyallahu anh gibi. Yahut daha
önemli işlerle meşgul olması olabilir, Osman Radıyallahu anh gibi. Yahut
her iki sebep birlikte bulunmasından ötürü de olabilir, Ebu Bekir Radıyallahu
anh gibi. Hem erken dönemde vefat etmiştir, hem de halifelikle uğraşmıştır.
Ya da bundan başka sebepler dolayısıyla da olabilir.

 

İKİNCİ KISIM

HABERİN, KENDİSİNE İZAFET
EDİLDİĞİ KİMSE BAKIMINDAN KISIMLARI

 

Haber kendisine izafet edildiği kimse itibariyle
üç kısma ayrılır: merfû’, mevkûf ve maktû’.

a- Merfû’:
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e izafe edilendir. Bu da iki kısma
ayrılır. Sarih (açık) merfû’ veya hükmen merfû’:

I- Sarih merfû’:
Bizzat Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e izafe edilen söz, fiil,
takrir, ahlakî vasıf ya da yaratılışının niteliği ile alakalı şeylerdir.

Söze misal:
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem buyurdu ki:

“Kim
bizim bu işimiz üzere olmayan bir iş yaparsa o merduttur.”

Fiile misal:
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem evine girdiği vakit misvak
kullanmakla başlardı.

Takrire misal:
Cariye’ye: Allah nerede diye sorduğunda onun: Göktedir demesi üzerine bu hususta
Peygamberimizin ona itiraz etmeyip, ikrarda bulunmasıdır.

İşte Peygamberimizin bildiği halde karşı çıkıp
reddetmediği herbir söz ya da fiil, sarihan merfû’ takrirî bir hadistir.

Onun ahlakî niteliğine dair örnek: Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem insanların en cömerdi, insanların en kahramanı
idi. Ondan bir şey istenip de hayır dediği görülmemiştir. Daima güleç yüzlü idi.
Yumuşak huylu idi, sert değildi. İki iş arasında muhayyer bırakıldı mı mutlaka
onların kolay olanını tercih ederdi. Eğer günah ise o vakit insanlar arasında o
işten en uzak kalan o olurdu.

Yaratılışındaki niteliğine dair örnek: Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem orta boylu idi. Ne uzun, ne de kısaydı.
Omuzları genişti. Saçı kulak yumuşaklarına kadar varırdı. Bazan omuzlarına
vardığı da olurdu. Sakalı güzeldi. Sakalında birkaç beyaz kıl vardı.

II- Hükmen merfû’:
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e izafe edilmiş hükmünü taşıyan
rivayetlerdir. Bu da birkaç türlüdür:

1-
Kişisel görüş ile söylenmesi mümkün olmamak, tefsir mahiyetinde olmamak, o sözün
sahibi İsrailiyatı kabul etmekle tanınan birisi olmamak şartıyla, sahabenin
sözü. Mesela bu söz kıyametin alametleri yahut kıyametin halleri ya da amellerin
karşılıkları ile ilgili bir haber ise, şayet kişisel görüş türünden olursa o
zaman bu mevkûf olur.

Eğer tefsir mahiyetinde ise aslolan kendi
hükmünü almasıdır. Tefsir türü rivayetler mevkûf olur.

Şayet o sözü söyleyen İsrailiyatı kabul etmekle
tanınmış birisi ise, bu durumda bu söz İsrailiyata dair bir haber yahut merfû’
bir hadis olmak arasındadır. Bu husustaki şüphe dolayısıyla hakkında hadis
olduğu şeklinde hüküm verilmez.

Abdullah b. Abbas, Abdullah b. ez-Zübeyr,
Abdullah b. Ömer b. el-Hattab ve Abdullah b. Amr b. el-Âs diye bilinen “el-Abadile”nin
Kâb el-Ahbar’dan yahut başkasından İsrailoğullarına dair birtakım haberleri
aldıkları muhaddisler tarafından zikredilmiş bulunmaktadır.

2-
Kişisel görüş kabilinden olmasına imkân bulunmayan sahabi fiili. Buna örnek Ali
Radıyallahu anh‘ın küsuf namazını herbir rekatte iki rükû’dan fazla rükû’
yaparak kılmasını göstermişlerdir.

3-
Sahabinin herhangi bir hususu Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
dönemine izafe etmekle birlikte peygamberin bu işi bildiğini sözkonusu etmemesi.
Ebu Bekr Radıyallahu anh‘ın kızı Esma Radıyallahu anha‘nın: Biz
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem döneminde Medine’de iken bir at
kestik ve onu yedik, şeklindeki sözü buna örnektir.

4-
Sahabinin herhangi bir hususun sünnetten olduğunu söylemesi. İbn Mesud
Radıyallahu anh‘ın: -Namazdakini kastederek- teşehhüdü gizli yapmak
sünnettir, demesi gibi.

Şayet bu sözü tabiînden birisi söylerse bunun
merfû’ olduğu söylendiği gibi, mevkûf olduğu da söylenmiştir. Ubeydullah b.
Abdullah b. Utbe b. Mesud’un: İmamın iki bayramda aralarını bir oturuşla
ayıracağı iki hutbe okuması sünnettir, sözü gibi.

5-
Sahabinin: Biz emrolunduk, bize yasak kılındı, insanlara emrolundu ve benzeri
sözler söylemesi.

Um Atiyye Radıyallahu anha‘nın söylediği:
Bize iki bayramda hür kadınları (namazgaha) çıkarmamız emredildi; sözü ile;
bizlere cenazelerin peşinden gitmek yasaklandı. Bununla birlikte bu hususta
kesin bir ifade kullanılmadı, sözü; İbn Abbas Radıyallahu anh‘ın:
İnsanlara (hac sırasında) yapacakları son iş Beytullah’a veda etmeleri olsun
diye emrolundu; Enes Radıyallahu anh‘ın: Bıyıkların kesilmesi,
tırnakların kesilmesi, koltuk altlarının yolunması, eteğin traş edilmesi için
bize vakit tayin edildi ve kırk günden daha fazla bunları bırakmamamız istendi,
şeklindeki sözleri gibi.

6-
Sahabinin herhangi bir şey hakkında masiyet hükmünü vermesi. Ebu Hureyre
Radıyallahu anh‘ın ezandan sonra mescidden çıkıp giden kimse hakkındaki:
Buna gelince Ebu’l-Kasım Sallallahu aleyhi vesellem‘e isyan etti, sözü
gibi.

Aynı şekilde sahabinin
herhangi bir şeyin itaat olduğu hükmünü vermesi de böyledir. Çünkü bir şeyin
masiyet ya da itaat olması ancak şariîn nassı ile tesbit edilebilir. Sahabi ise
bu hususta şari’den gelen bir bilgi sahibi değilse, bunu kesin olarak ifade
etmez.

7-
Hadisi rivayet edenlerin sahabi hakkında hadisi (peygambere) ref’ etti ya da
rivayet etti, demeleri. Said b. Cübeyr’in, İbn Abbas Radıyallahu anh‘dan
şöyle dediğine dair rivayeti gibi: Şifa üç şeydedir. Bir içim bal, hacamat
bıçağının yırtması ve bir ateşle dağlamaktır ve ben ümmetime dağlamayı
yasaklıyorum, deyip hadisi (peygambere) ref’ etti.

Said b. el-Müseyyeb’in, Ebu Hureyre
Radıyallahu anh‘dan rivayetle naklettiği şu hadis: Fıtrat beş şeydir,
yahutta beş şey fıtrattandır: Sünnet olmak, etek traşı yapmak, koltuk altını
yolmak, tırnakları kesmek, bıyıkları kesmek.

Aynı şekilde sahabi hakkında: ve hadisi nakletti
yahut ona nisbet etti yahut hadisi peygambere kadar ulaştırdı ve buna benzer
ifadeler kullanılması da böyledir. Bu tür ibareler açık (sarih) merfû’
hükmündedir. Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e hadisi izafe etmekte
sarih olmasalar dahi bunu hissettirmektedirler.

b- Mevkûf:
Sahabiye izafe edilmekle birlikte merfû’ hükmü sabit olmayan rivayettir. Mesela,
Ömer b. el-Hattab Radıyallahu anh‘ın şu sözü böyledir: Alimin yanılması,
münafığın kitap ile mücadele etmesi ve saptırıcı imamların hükümleri yıkar.

c- Maktû’:
Tabiîye ve ondan sonra gelenlerden birisine izafe edilendir.

Örnek: İbn Sîrin’in şu sözü: Bu ilim bir dindir.
Buna göre dininizi kimden aldığınıza dikkat ediniz.

İmam Malik’in şu sözü: Açıkta işlemen senin için
güzel kaçmayan şeyleri gizlice yapmayı da terket.

Cerh ve Ta’dîl Teâruz Ederse (Çatışırsa):

 

Cerh ve tadilin teâruzu: Ravinin, hem
rivayetinin reddedilmesini gerektiren hem de kabul edilmesini gerektiren bir
şekilde sözkonusu edilmesidir. Kimi ilim adamları onun hakkında o sikadır derken
kimilerinin de o zayıftır demesi gibi.

Teâruzun dört hali
sözkonusudur:

1. Hal:
Cerhin de, tadilin de müphem bırakılmış olması: Yani her ikisinde de cerh ya da
tadil sebebinin açıklanmamış olmasıdır.

Eğer müphem cerhin kabul edilmeyeceği görüşünü
benimsiyor isek o zaman tadil edenlerin görüşü kabul edilir. Çünkü vakıada
onunla teâruz eden bir husus yoktur.

Eğer kabul edileceği görüşünü benimsersek -ki
tercihe değer olan budur- o takdirde teâruz sözkonusu olur. Bu durumda ikisinden
tercih edilmeye değer olan kabul edilir. Ya o görüşü söyleyenin adaleti ya da
şahsın durumunu bilmek hakkındaki görüş ya da cerh ve tadilin sebepleri ya da
sayıca çokluk bakımından tercihe değer görülen kabul edilir.

2. Hal:
Her ikisinin de açıklanmış olması yani her ikisinde de cerh ve tadilin
sebeplerinin beyan edilmiş olması. Bu durumda cerh kabul edilir. Çünkü cerhi
söyleyen fazladan bir şeyler bilmektedir. Ancak tadilde bulunan kimsenin: Ben
kendisi sebebiyle raviyi cerhettiği hususu daha iyi biliyorum. O husus ortadan
kalkmış bulunmaktadır, demesi hali müstesnadır. O vakit tadil görüşü kabul
edilir. Çünkü bu görüşü belirtenin fazladan bir bildiği vardır.

3. Hal:
Tadil müphem, cerh açıklanmış ise bu durumda cerh kabul edilir çünkü cerhi kabul
edenin fazladan bir bildiği vardır.

4. Hal:
Cerhin müphem, tadilin ise açıklanmış olması hali. Bu durumda, tercih edilmeye
değer olduğundan ötürü tadil kabul edilir.

Birinci kısım burada sona ermektedir. İkinci
kısım: “Hadisin, kendisine izafet edildiği kimse bakımından kısımları” ile
başlayacaktır.

Cerh Ve Ta’dîl

 

Cerh:
Ravinin, rivayetinin reddedilmesini gereken bir niteliğe sahip olduğunu tesbit
etmek yahut kabul edilmesini gerektiren bir niteliğe sahip olmadığını
belirterek, rivayetinin reddedilmesini gerektirecek şekilde sözkonusu
edilmesidir. Ravi hakkında: O kezzâbtır (çok yalancıdır), fasıktır, zayıftır,
sika değildir, muteber değildir ya da hadisi yazılmaz, demek gibi.

Cerh mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma
ayrılır:

Mutlak:
Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden cerh edildiğini belirtmek. Bu her
halükârda onun rivayetinin reddedilmesini gerektirir.

Mukayyed:
Ravinin şeyh (hoca) ya da taife ya da buna
benzer muayyen bir şeye nisbetle cerhedildiğinin sözkonusu edilmesi. Bu o
muayyen şey, hakkındaki rivayetinin reddedilmesini gerektiren bir illet olur,
başka hususlar için olmaz.

Mesela: İbn Hacer, et-Takrib‘de Zeyd b.
el-Humam hakkında: “Ondan Muslim de rivayet etmiştir” demiştir. O doğru
sözlüdür. Fakat es-Sevrî yoluyla gelen hadiste hata eder. Bu durumda onun es-Sevrî’den
rivayet ettiği hadisleri zayıf olur, başkaları olmaz. Hulâsa müellifinin İsmail
b. Ayyâş hakkındaki: Ahmed, İbn Maîn’in ve Buhârî Şam ehlinden yaptığı
rivayetlerde sika olduğunu fakat Hicazlılardan yaptığı rivayette zayıf olduğunu
belirtmişlerdir. Bu durumda onun Hicazlılardan rivayet ettiği hadisleri zayıf,
Şamlılardan rivayetleri zayıf değildir. Yine eğer mesela, Allah’ın sıfatları ile
ilgili hadisler de zayıftır, denilecek olursa, diğer hususlara dair hadisler de
zayıf olmaz.

Fakat cerhin kayıtlı olarak sözkonusu
edilmesinden kasıt, onun bu kayıtlı konuda sika olduğu iddiasını bertaraf etmek
ise, başka hususlarda zayıf olmasına da engel değildir.

Cerhin birtakım mertebeleri vardır:

En yüksek mertebe, bu hususta en ileri noktaya
ulaşıldığına delâlet eden ifadelerdir. İnsanlar arasında en yalancı kişidir,
yalancılık ta bir rükündür ifadeleri gibi.

Bundan sonra mübalağaya delâlet eden ifadeler
gelir. O kezzabtır (çok yalancıdır), vaddâ’dır (çok hadis uydurur) ve deccaldir
ifadeleri gibi. En hafifleri ise o leyyin (yumuşak, gevşek), hıfzı kötü ya da
hakkında ileri geri konuşulmuştur, anlamındaki tabirlerdir.

Bunlar arasında ise bilinen çeşitli mertebeler
vardır.

Cerhin kabul edilmesi için beş şart aranır:

1-
Cerh yapanın adaletli olması gerekir. Fâsıkın cerhi kabul edilmez.

2-
Uyanık birisi tarafından yapılmalıdır. Gafleti bulunanın (yanılan birisinin)
cerhi kabul edilmez.

3-
Cerhin sebeplerini bilen birisi tarafından yapılmalıdır. Cerh ve tenkid
sebeplerini bilmeyenin cerhi kabul edilmez.

4-
Cerhin sebebini açıklamalıdır. Müphem ifadelerle cerh kabul edilmez. Mesela:
Zayıftır demek ya da hadisi reddolunur demekle yetinilmez. Ayrıca bunun sebebini
de açıklaması gerekir. Çünkü cerhedilmesini gerektirmeyen bir sebeple onu
cerhetmeye kalkışmış olabilir. Meşhur olan görüş bu cerhin kabul edilmesidir.
İbn Hacer de müphem cerhin -âdil olduğu bilinen kimseler dışında- kabul
edilmesini tercih etmiştir. Adil olduğu bilinen kimseler hakkında ise sebebi
açıklanmadıkça cerhi kabul etmez.

Tercihe değer olan görüş de budur. Özellikle
cerh yapan kişi bu alanın imamlarından (önder alimlerinden) birisi ise.

5-
Adaleti mütevatir, imameti meşhur kimse hakkında yapılmamalıdır. Nafi, Şu’be,
Malik ve Buhârî gibi. Bu ve benzerleri hakkındaki cerh ifadeleri kabul edilmez.

 

Ta’dîl:
Ravinin rivayetinin kabul edilmesini gerektiren bir sıfata sahip olduğunun,
rivayetinin de reddedilmesini gerektiren bir niteliğinin bulunmadığının
belirtilmesi suretiyle ravinin sözkonusu edilmesidir. O sikadır, o sağlam
birisidir, onda bir beis yoktur ya da hadisi reddolunmaz denilmesi gibi.

Mutlak ve mukayyed olmak üzere iki kısma
ayrılır:

1- Mutlak:
Ravinin herhangi bir kayıt sözkonusu edilmeden adalet ile anılmasıdır. Bu onun
her durumda sika olduğunun belirtilmesi demektir.

2- Mukayyed:
Ravinin şeyh, taife ya da buna benzer muayyen bir şeye nisbetle âdil olduğunun
belirtilmesidir. O vakit bu, o muayyen şeye nisbetle sika olduğunu -başka
hususlarda böyle olmadığını- ifade etmek olur.

O, ez-Zührî’den rivayet ettiği hadisleriyle
yahut Hicazlılardan rivayet ettiği hadisleriyle sika birisidir, denilmesi gibi.
Onun, kendilerinden rivayet yapması halinde sika olduğu belirtilen hadis
rivayetleri dışında sika kabul edilmez. Ancak bundan maksat bu kimselerden
yaptığı rivayetinin zayıf olduğu iddiasını bertaraf etmek ise, o takdirde
bunların dışındakilerden yaptığı rivayetlerde de sika olmasına engel değildir.

Tadilin mertebeleri vardır: En üstün mertebe, bu
hususta en ileri noktada olduğuna delâlet eden ifadelerdir. İnsanların en
sikasıdır, sağlam rivayet etmekte en ileri nokta odur, gibi.

Sonra bir ya da iki sıfat ile pekiştirilen
sikalıktır. Mesela sikadır, sikadır yahut sikadır, sebt (sağlam)dır ya da buna
benzer ifadeler.

En alt mertebesi ise en hafif cerhe yakın
olduğunu hissettiren ifadelerdir. Salihtir yahut mukaribdir ya da hadisi rivayet
edilir yahut buna benzer ifadeler gibi. Bunun arasında ise bilinen daha başka
mertebeler de vardır.

Tadilin kabul edilmesi için dört şart aranır:

1-
Tadil yapanın adaletli olması gerekir, fâsık bir kimsenin tadili kabul edilmez.

2-
Uyanık olması gerekir. Dış görünüşe aldanan gafil kimsenin tadili kabul edilmez.

3-
Adalet sebeplerini bilen bir kimse tarafından yapılmalıdır. Kabul ve red
sıfatlarını bilmeyenin tadili kabul edilmez.

4-
Rivayetinin reddedilmesini gereken yalancılık, açık fasıklık ya da buna benzer
bir husus ile ün salmış bir kimse hakkında yapılmamış olmalıdır.