Ay: Ocak 2014

Hadisi İhtisar Etmek

 

Hadisi ihtisar etmek: Hadisi rivayet edenin ya
da nakledenin hadisten bir şeyler hazfetmesi (onları zikretmemesi)dir.

Ancak beş şart ile caizdir:

1-
İstisnâ, gaye, hal, şart ve buna benzer hadisin anlamını ihlâl etmemesi

Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
buyurdu ki: “Altını altın karşılığında misli misline olmadıkça satmayınız.”;
“Mahsulün olgunlaşacağı ortaya çıkmadıkça satmayınız.”; “Hakim kızgın iken iki
kişi arasında sakın hüküm vermesin.” Kendisine, kadın rüyada ihtilam olduğu
takdirde gusletmesi gerekir mi diye soran Um Süleym’e cevap olarak söylediği:
“Suyu gördüğü takdirde evet” diye cevap vermesi; “Sizden herhangi bir
kimse: Allah’ım dilersen bana mağfiret buyur demesin”; “Mebrur haccın cennetten
başka hiçbir mükafâtı yoktur” gibi.

Bu hadislerde Peygamberimizin “misli misline
olmadıkça”; “Olgunlaşacağı ortaya çıkmadıkça”; “O kızgın iken”; “Suyu gördüğü
takdirde”;”Dilersen”;”Mebrûr” lafızlarının hazfedilmesi (zikredilmemesi)
caiz değildir. Çünkü bu sözleri hazfetmek hadisin anlamını ihlâl eder.

2-
Hadisin zikredilmesine sebep teşkil eden bölüm hazfedilmemelidir.

Örnek: Ebu Hureyre Radıyallahu anh‘ın
rivayet ettiği şu hadistir: Bir adam Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e
şöyle sordu:

“Biz denizde yolculuk yapıyoruz. Beraberimizde
az miktarda su taşıyoruz. O su ile abdest alırsak susuz kalırız, deniz suyuyla
abdest alabilir miyiz?” Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem:

“O suyu temiz, ölüsü helâl olandır”
diye buyurdu.

Burada “o suyu temiz olandır” buyruğunun
hazfedilmesi caiz değildir. Çünkü hadis bu sebeple sözkonusu edilmiştir.
Hadisten maksat ta odur.

3-
Hazfedilen bölüm sözlü ya da fiilî bir ibadetin niteliğini açıklamak için
zikredilmemiş olmalıdır.

Örnek: İbn Mesud Radıyallahu anh‘dan
gelen rivayete göre Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem şöyle
buyurmuştur:

“Sizden herhangi bir kimse namazda oturduğu takdirde:
“En güzel ibadetler dualar, hoş ve temiz zikirler Allah’a mahsustur. Selam sana
ey peygamber! Allah’ın rahmeti ve bereketleri de. Selam bizlere ve Allah’ın
salih kullarına şehadet ederim ki, Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur ve yine
şehadet ederim ki, Muhammed onun kulu ve Rasûlüdür” desin.

Burada bu hadiste belirtilen meşru nitelik ile ilgili
herhangi bir bölümün -hadiste hazfolduğuna işaret edilmedikçe- hazfedilmesi caiz
değildir.

4-
Hazfedenin lafızların medlûllerini, anlamı ihlâl eden (bozan) ve etmeyen hazfi
bilen birisi olmalıdır ki, farkına varmaksızın anlamı ihlâl eden bir hazifte
bulunmasın.

5-
Ravinin hadisi ihtisar ettiği yahut eğer tam olarak rivayet ederse ona bir
fazlalık kattığı şeklinde hıfzı kötü birisi zannedilecek şekilde itham altında
tutulan birisi olmaması gerekir. Çünkü böyle bir durumda hadisi kısaltması
hadisin kabulünde tereddüt etmeyi gerektirir ve bu sebeple hadis zayıf olur.

Bu şart bilinen ve tedvin edilmiş kitaplar
dışındaki hadisler hakkında sözkonusudur. Çünkü bu kitaplara başvurmak suretiyle
tereddüt ortadan kaldırılabilir.

Şayet bu şartlar eksiksiz bulunacak olursa
hadisi ihtisar etmek caiz olur. Özellikle de hadisin herbir bölümünü uygun
yerinde delil göstermek için hadisin taktî’i (uygun yerlerden kısım kısım
ayrılarak rivayet edilmesi) caizdir. Çünkü bu iş, muhaddis ve fukahâ tarafından
çokça yapılmıştır.

Fakat daha uygun olan hadisin ihtisâr edilerek
rivayet edilmesi halinde hadiste ihtisarda bulunulduğuna işaret ederek: İlâ
âhiri’l-hadis (hadisi sonuna kadar zikretti) yahutta: Zekere’l hadis (hadisin,
geri kalan bölümlerini zikretti) ve benzeri ifadeler kullanır.

Mevzu (Uydurma) Rivayetler

 

Mevzu:
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem aleyhine yalan olarak uydurulmuş
hadistir.

Hükmü:
Reddedilmesidir. Böyle bir rivayeti ancak ondan sakındırmak maksadıyla uydurma
olduğu açıklanarak zikretmek caiz olur. Çünkü Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem şöyle buyurmuştur:

“Her kim yalan olduğunu gördüğü bir hadisi
benden diye naklederse o, yalan söyleyenlerden birisidir.”[1]

Hadisin uydurma olduğu bir kaç yolla
bilinebilir. Bazıları:

1-
Hadisi uyduranın bunu itiraf etmesi

2-
Hadisin akla aykırı olması. Mesela, iki çelişkili hususu birarada sözkonusu
etmesi, imkânsız bir şeyin varlığını dile getirmesi yahut vacip (var olması
zorunlu) bir şeyin varlığına aykırı ifadeler taşıması ve benzeri hususlara
aykırılığı.

3-
Dinde kesin olarak bilinen hususlara muhalif olması. Mesela İslam’ın
rükünlerinden birisini kaldırması, faizi ya da benzer bir hükmü helal kılması
yahut kıyametin kopacağı zamanı tayin etmesi yahut Muhammed Sallallahu aleyhi
vesellem‘den sonra bir peygamber gönderilmesinin mümkün olduğunu ifade
etmesi ve buna benzer hususlar ihtiva etmesi.

Uydurma hadisler pek çoktur. Bunlardan bazıları:

1-
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘in kabrini ziyarete dair hadisler.

2-
Recep ayının faziletine ve onda namaz kılmanın üstünlüğüne dair hadisler.

3-
Musa aleyhisselam‘ın arkadaşı olan Hızır’ın hayatta olduğuna ve onun
Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘in huzuruna geldiğine ve defninde
bulunduğuna dair hadisler

4-
Çeşitli konulara dair hadisler. Bunların bazısını zikredelim:

“Arapları şu üç sebep
dolayısıyla seviniz. Çünkü ben arabım, Kur’ân arapçadır, cennetliklerin
konuşacağı dil arapçadır.”; “Ümmetimin ihtilâfı rahmettir.”; “Hiç ölmeyecekmiş
gibi dünyan için çalış, yarın ölecekmiş gibi âhiretin için çalış.”; “Dünya
sevgisi hertürlü günahın başıdır.”; “Vatan sevgisi imandandır.”; “En hayırlı
isimler hamd ve abd anlamını ihtiva eden isimlerdir.”; “Bir satış ve onunla
birlikte bir şart yasaklanmıştır.”; “Sizin oruç tuttuğunuz gün kurban
keseceğiniz gündür. (Kurban bayramının ilk günüdür.)”

Sünneti savunmak ve ümmeti sakındırmak amacıyla
mevzu hadisler ile ilgili gerekli bilgileri vermek üzere hadis alimleri pekçok
eser telif etmişlerdir. Meselâ:

1-
İbnu’l-Cevzî (vefatı 597 H.)’nin el-Mevzuâtu’l-Kübrâ adlı eseri. Fakat
bütün mevzu hadisleri toplamadığı gibi mevzu olmayan hadisleri de mevzu
göstermiştir.

2-
Şevkânî (vefatı 1250 h.) el-Fevâidu’l-Mecmûa fi’l-Ahadîsi’l-Mevzûa. Mevzu
olmayan hadisleri mevzu diye göstermek suretiyle bir çeşit gevşeklik
göstermiştir.

3-
İbn Arrak (vefatı 963 h.) Tenzihu’ş-Şeria el-Merfua ani’l-Ahbari’ş-Şenia
el-Mevdua. Bu hususta yazılmış en kapsamlı kitaptır.

Hadis uyduranlar pek çoktur.
Onların ünlü büyüklerinden bazıları:

İshak b. Necîh el-Malatî, Me’nun b. Ahmed el-Herevî,
Muhammed b. es-Saib el-Kelbî, el-Muğire b. Said el-Kûfî, Mukatil b. Ebi
Süleyman, el-Vâkidî, İbn Ebi Yahya.

Hadis uyduranlar çeşit çeşittir.

1-
Müslümanların akidesini ifsad etmek, İslâmı bozmak, hükümlerini değiştirmek
isteyen zındıklar: Ebu Cafer el-Mansur’un öldürdüğü Muhammed b. Said el-Maslûb
(haça gerilerek öldürülen) gibi. Bu Enes’den Peygamberimize merfû’ diye şöyle
bir hadis uydurmuştur:

“Ben peygamberlerin sonuncusuyum. Allah’ın
dilemesi müstesnâ. Benden sonra peygamber gelmeyecektir.”

Abdu’l-Kerim b. Ebi’l-Avcâ’ da bu kabildendir.
Bunu da Abbasî emîrlerinden birisi Basra’da öldürmüş ve öldürüleceği vakit
şunları söylemiştir: “Ben aranızda haramı helal, helali de haram kıldığım
dörtbin hadis uydurdum.”

Denildiğine göre zındıklar Rasûlullah
Sallallahu aleyhi vesellem‘in hakkında ondörtbin hadis uydurmuşlardır.

2-
Halife ve emirlere yakınlaşmak isteyenler. Gıyas b. İbrahim gibi. Bu,
güvercinlerle oynamakta olan Mehdi’nin yanına girince ona: Mü’minlerin emirine
hadis naklet, denildi. O da peygamberimize kadar giden uydurma bir sened
zikretti ve şöyle dedi: “Deve, ok, at ya da kanatlı (kuş) olması dışında yarış
olmaz.” el-Mehdi: Böyle bir şeyi uydurmasına ben sebep oldum, dedikten sonra
güvercinleri terketti ve kesilmelerini emretti.

3-
Avama yakınlaşarak gözlerine girmek isteyenler. Bunlar avamı teşvik yahut
korkutmak ya da mal yahut mevki elde etmek amacıyla garip şeyleri zikrederlerdi.
Mescidlerde, toplantılarda dehşete düşülecek şekilde garip şeyler anlatan
kıssacılar bu kabildendir.

Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn’den
nakledildiğine göre onlar er-Rusâfe mescidinde namaz kılmışlar. Kıssacının biri
ayağa kalkarak kıssa anlatmaya koyulup demiş ki: Bize Ahmed b. Hanbel ile Yahya
b. Maîn anlattı. Sonra da Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e kadar
ulaşan bir sened zikrederek dedi ki: Her kim lâ ilâhe illallah diyecek olursa
Allah o kimse için her bir kelimeden gagası altından, tüyü mercandan bir kuş
yaratır… deyip uzunca bir kıssa anlattı. Kıssalarını anlatıp bitirdikten ve
bağışları aldıktan sonra Yahya eliyle ona işaret etti. O da bir bağış alacağını
düşünerek yanına gitti. Yahya ona: Bu hadisi sana kim nakletti diye sordu.
Kıssacı: Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn dedi.

“Yahya: Yahya b. Maîn benim, bu da Ahmed b.
Hanbel’dir. Fakat biz hiç de Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem‘in
hadisinde böyle bir şey duymadık” dedi. Bunun üzerine kıssacı şunları söyledi:

“Ben Yahya b. Maîn’in ahmak olduğunu duyar
dururdum. Ancak şu saate kadar bundan emin değildim. Sanki bu dünyada sizden
başka Yahya b. Maîn ile Ahmed b. Hanbel yokmuş gibi konuşuyorsun. Ben Ahmed b.
Hanbel ve Yahya b. Maîn diye bilinen onyedi kişiden hadis yazdım.” Ahmed
elbisesinin yeninin yüzüne örterek:

“Bırak bunu da kalkıp gitsin”, dedi. O da
onlarla alay eden bir tavırla kalkıp gitti.

4-
Dinî hamaset sahipleri de İslâm’ın faziletli gördüğü işler, bununla alakalı
hususlar, dünyaya karşı zâhid davranmak ve buna benzer hadisler uydurmuşlardır.
Maksatları ise insanların dine yönelmelerini, dünyaya karşı da zahid olmalarını
sağlamaktır. Merv kadısı Ebu Asme Nuh b. Ebi Meryem gibi. Bu tek tek Kur’ân
surelerinin faziletleri hakkında bir hadis uydurmuş ve şöyle demiştir:
“İnsanların Kur’ân’dan yüz çevirdiklerini Ebu Hanife’nin fıkhıyla, İbn İshak’ın
Meğazisiyle uğraştıklarını gördüm.” Bu sözleriyle, bu hadisi bundan dolayı
vazettiğini (uydurduğunu) söylemektedir.

5-
Bir mezhep, bir tarikat, bir şehir, bir önder ya da bir kabileye taassubla
bağlanarak, taassubla bağlandığı şeyin faziletlerine ve onların övülmesine dair
hadisler uydurmuşlardır. Meysere b. Abd Rabbih gibi. Bu kimse Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem adına Ali b. Ebi Talib Radıyallahu anh‘ın
faziletlerine dair yetmiş hadis uydurduğunu itiraf etmiştir.

Mana Yoluyla Hadis
Rivayeti

 

Mana yoluyla hadis rivayeti: Kendisinden hadis rivayet
edilenin kullandığı lafızlardan başka lafızlar kullanarak hadisi nakletmek
demektir.

Ancak üç şartla caizdir:

1-
Dil ve kendisinden rivayette bulunulanın maksadı açısından hadisin anlamını
bilmesi.

2-
Ravinin hadisin anlamını ezberlemiş olmakla birlikte lafzını unutması sebebiyle
bunu gerektiren bir zorunluluğun bulunması.

Eğer lafzını hatırlıyor ise muhatabın dili ile
ona anlatmaya gerek duyulması hali dışında değişiklikte bulunması caiz değildir.

3-
Lafzın zikir ve benzeri hadislerde olduğu gibi telaffuzları ile ibadet olunan
türden olmaması.

Eğer hadisi manasıyla rivayet ederse bunu
hissettirecek ifadeler kullanarak hadisin sonunda: “Yahut nasıl buyurmuşsa öyle”
ya da “buna yakın ifadelerle…” demesi gerekir. Nitekim Enes Radıyallahu anh‘ın
rivayet ettiği; mescidde küçük abdestini bozan bedevi ile ilgili olayı anlatan
hadis te böyledir: Daha sonra Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem onu
çağırdı ve ona dedi ki:

“Bu mescidlerde bu türden küçük abdest ve
pisliklerin yapılması uygun değildir. Mescidler ancak yüce Allah’ı zikretmek,
namaz kılmak ve Kur’ân okumak içindir.”
Ya da Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem‘in buyurduğu ifadeler gibi…

Namazda bilmeden konuşan Muaviye b. el-Hakem’in
hadisinde de nakledildiği üzere Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
namaz kıldıktan sonra ona şunları söylemişti:

“Şüphesiz bu namazda insanların sözleri türünden
şeyler konuşmak uygun değildir. Onda söylenebilecek sözler tesbih, tekbir ve
Kur’ân kıraatidir.” Yahut Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘in
söylediği gibi.

Muzdarib

 

Muzdarib: Ravilerin, senedinde ya da metninde
ihtilâf ettikleri ve bunların birarada telifine ya da tercihine imkân bulunmayan
rivayetlere denir.

Örnek: Ebu Bekr Radıyallahu anh‘dan
rivayet edildiğine göre o Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘e:
Gördüğüm kadarıyla saçların ağardı demiş, Peygamber bunun üzerine:

“Hud (suresi) ve kardeşleri (benzeri sureler)
benim saçlarımı ağarttı” diye
buyurdu.

Bu hadis yaklaşık on farklı şekilde rivayet
edilmiştir. Mevsul ve mürsel olarak rivayet edildiği gibi Ebu Bekir, Aişe ve
Sa’d’dan müsned olarak da rivayet edilmiştir. Telifin (cemin) da, tercihin de
mümkün olamayacağı daha başka ihtilaflarla da rivayet edilmiştir.

Şayet cem (rivayetlerin telifi) mümkün olursa
cem etmek gerekir ve ızdırab ortadan kalkar.

Örnek: Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘in
Veda haccında ne için ihrama girdiğine dair rivayetler arasında ihtilâf
bulunmasıdır. Bu rivayetlerin bazısında onun hac için ihrama girdiği
belirtilirken, diğer bazısında o temettu’ haccı için ihrama girmiş, bir diğer
kısmında da onun hac ve umreyi birlikte (hacc-ı kıran) yaptığı zikredilmiştir.

Şeyhu’l-İslam İbn Teymiye der ki: Bunlar
arasında herhangi bir çelişki yoktur. O kıran haccı gibi temettu ve haccın
amellerini müfred olarak (hacc-ı ifrad gibi) yaptı ve iki ibadet olan umre ve
haccı da birlikte (hacc-ı kıran) yaptı. Böylelikle o iki ibadeti birarada yapmak
itibariyle hacc-ı kıran yapmış oldu. İki tavaf ve iki ayrı say’den birisini
yapmış olması itibariyle hacc-ı ifrad iki yolculuktan birisini yapmayarak rahat
etmiş olması itibariyle de temettu’ haccı yapmış oldu.

Şayet tercih yapma imkânı olursa tercih edilen
gereğince amel edilir ve aynı şekilde ızdırab ortadan kalkmış olur. Mesela:
Bureyde[1]
Radıyallahu anha‘nın hadisindeki rivayetlerin ihtilafı böyledir. O azad
edildiğinde Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem onu kocası ile birlikte
evli kalmayı sürdürmek yahut ondan ayrılmak hallerinden birisini seçmekte
serbest bırakmıştı. Acaba onun kocası o zaman hür müydü, köle miydi?

el-Esved’in, Âişe Radıyallahu anha‘dan
rivayetine göre kocası hür idi. Urve b. ez-Zübeyr ile Kasım b. Muhammed b. Ebi
Bekr’in ondan rivayetine göre ise o köle idi. Her ikisinin rivayeti el-Esved’in
rivayetine tercih edilmiştir. Buna sebep ise Urve ile Kasım’ın, Aişe’ye olan
akrabalıklarıdır. Çünkü Aişe Radıyallahu anha, Urve’nin teyzesi, Kasım’ın
halası idi. Esved ise ona akrabalık bağı bulunmayan yabancı birisi olmanın
yanında, rivayetinde inkıtâ’ da vardır.

Muzdarib zayıftır, delil olarak gösterilemez.
Çünkü onun muzdarib olması ravilerinin zapt sahibi olmadıklarını gösterir. Ancak
eğer ızdırab hadisin aslı ile ilgili değilse zarar vermez.

Mesela, Fedâle b. Ubeyd Radıyallahu anh‘ın
hadisindeki rivayetlerin ihtilafı bu kabildendir. Buna göre o Hayber günü oniki
dinara bir gerdanlık satın almıştır. Bu gerdanlıkta hem altın, hem de boncuk
vardı. Fedâle dedi ki: Ben bunları birbirinden ayırdım. Bu gerdanlıkta oniki
dinardan daha fazla altın olduğunu gördüm. Bunu Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem‘e söyledim. Altını ayrılmadıkça satılmaz” diye buyurdu.

Bazı rivayetlerde belirtildiğine göre Fedale bu
gerdanlığı satın almış, diğer bazı rivayetlerde ise bir başkası kendisine böyle
bir gerdanlığı satın alma hakkında soru sormuş, kimi rivayetlerde de o,
gerdanlık altın ve boncuktan idi, kimilerinde altın ve mücevherat idi,
kimilerinde ise altın ile birbirine bağlanmış boncuklardı, kimi rivayetlerde
oniki dinara, kimilerinde ondokuz dinara, bazısında da yedi dinara satın
aldığını belirtmiştir.

Hafız İbn Hacer dedi ki: Bu durum zayıf olmasını
(hadisi kastediyor) gerektirmez. Aksine hadisin delil olarak gösterilmesindeki
maksat olduğu gibi durmaktadır. Bunda bir ihtilâf yoktur. O da (altın ve diğer
maddelerin) ayrılmadıkça satılmasının nehyedilmiş olmasıdır. Bunların cinsi ya
da değerinin ne kadar olduğu ile ilgili ifadeler ise bu durumda hadisin muzdarip
olmasını gerektirecek şekilde ileri sürülemez.

Aynı şekilde ravinin tayini hususunda ittifak
edilmekle birlikte adında, künyesinde ya da benzer bir husustaki ayrılıklar da
ızdırabı gerektirmez. Nitekim bu, sahih hadislerde çokça görülen bir husustur.

 

Hadiste Ziyade

 

Hadiste ziyade:
Ravilerden birisinin hadisten olmayan bir şeyi
hadise katması demektir.

İki kısma ayrılır:

1-
İdrâc kabilinden olması: Bu, ravilerden herhangi birisinin hadis olarak değil de
kendiliğinden eklediği bir fazlalıktır. Bunun hükmü az önce açıklandı.

2-
Bazı ravilerin bu fazlalığın bizzat hadisten olduğunu ifade ederek gelmesi.

Eğer bu ziyade sika olmayan bir ravi tarafından
zikredilmiş ise kabul edilmez. Çünkü onun münferiden yaptığı rivayet kabul
olunmazken, başkasından ayrı fazladan yaptığı rivayetin reddedilmesi öncelikle
sözkonusudur. Şayet bu ziyade sika bir raviden geliyor ise eğer kendisinden daha
çok rivayeti bulunan yahut daha sika bir kimsenin rivayeti ile uyuşmuyor ise bu
fazlalık kabul edilmez. Çünkü bu durumda bu fazlalık şâz olur.

Mesela, Malik’in Muvatta’daki rivayetine göre
İbn Ömer Radıyallahu anh namaza başladığı vakit ellerini omuzlarının
hizasına kaldırırdı. Başını rükû’dan kaldırdığı vakit de daha aşağı kaldırırdı.

Ebû Dâvûd dedi ki: Bildiğim kadarıyla onları
daha aşağı kaldırdığını İmam Malik’ten başkası sözkonusu etmemiştir.

Halbuki İbn Ömer Radıyallahu anh‘dan
Peygamberimize merfû’ olarak naklettiği sahih rivayetinde belirttiğine göre;
Peygamberimiz namaza başladığı vakit ellerini omuz hizalarına kadar kaldırırdı.
Rükû’a vardığında da, rükû’dan başını kaldırdığında da -herhangi bir fark
olmadan- ellerini omuz hizasına kaldırırdı.

Eğer yaptığı fazlalık başkasının rivayetine
aykırı değil ise kabul edilir. Çünkü bu rivayette fazla bir bilgi vardır.

Örnek: Ömer Radıyallahu anh‘ın rivayet
ettiği hadise göre o Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem‘i şöyle
buyururken dinlemiştir: “Sizden herhangi bir kimse abdest alır ve azanın son
noktasına kadar ulaşır yahut abdest azalarını iyice yıkar, sonra da: Şehadet
ederim ki Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur ve Muhammed Allah’ın kulu ve
Rasûlüdür, derse mutlaka ona cennetin sekiz kapısı da açılır, hangisinden
dilerse girer.”

Muslim bu hadisi iki yoldan rivayet etmiş olup,
bunlardan birisinde “…Allah’tan başka…” sözünden sonra “o bir ve
tektir, onun ortağı yoktur” ziyadesi vardır.

Metinde İdrâc

 

Metinde idrâc: Ravilerden birisinin hadise
gerekli açıklamayı yapmaksızın kendiliğinden bir söz araya sokuşturmasıdır. Bunu
ya bir kelimeyi açıklamak, ya bir hüküm istinbat etmek ya da bir hikmeti beyan
etmek için yapar.

İdrâc hadisin başında, ortasında ve sonunda
olabilir.

Başında yapılan idrâca örnek: Ebu Hureyre
Radıyallahu anh‘ın rivayet ettiği:

“[Abdest azalarını iyice yıkayınız (isbâğl)].
Ayak topuklarının ateşten vay haline!”

Buradaki “abdest azalarını iyice yıkayınız”
ifadesi Ebu Hureyre’nin sözünden müdrec (derc edilmiş, araya sokuşturulmuş) bir
ifadedir. Buhârî’nin yine ondan naklettiği şöyle dediğine dair rivayet bunu
açıklamaktadır: Ebu Hureyre dedi ki: Abdest azalarını iyice yıkayınız. Çünkü
Ebu’l-Kasım Sallallahu aleyhi vesellem buyurdu ki: “Ateşten topukların
vay haline!”

Hadisin ortasında idrâca örnek: Âişe
Radıyallahu anhâ’nın, Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem‘e vahyin
ilk gelişi ile ilgili hadisi gösterilebilir. Orada diyor ki:

“Hira dağında inzivâya çekilir ve orada belli
sayılarda geceler boyunca tehannüs [taabbud demektir] ederdi.”

Hadisteki “o taabbud demektir” ifadesi ez-Zührî’ye
ait müdrec bir sözdür. Bunu Buhârî’nin yine onun yoluyla şu lafızla gelen
rivayeti açıklamaktadır: Peygamber Hira mağarasına gider ve orada tehannüs
ederdi. (ez-Zührî) dedi ki: [Tehannüs teabbud demektir.] Belli sayıdaki
gecelerde (tehannüs ederdi).

Hadisin sonunda idrâca örnek: Ebu Hureyre
Radıyallahu anh‘dan rivayete göre Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem
şöyle buyurmuştur: “Şüphesiz benim ümmetim kıyamet gününde abdest izleri
dolayısıyla elleri ve ayakları nurlanmış olarak çağırılacaklardır.
[Binaenaleyh sizden kim bu nurlanacak kısımlarını uzatabilirse onu yapsın.]

Buradaki “binaenaleyh sizden kim bu nurlanacak
kısımlarını uzatabilirse onu yapsın” ifadesi, Ebu Hureyre’nin sözü olup, müdrec
bir ifadedir. Bunu sadece Nuaym b. el-Mücemmir, Ebu Hureyre’den naklettiği
rivayette zikretmiştir. Ondan Müsned’de nakledilen rivayetinde şöyle dediği
zikredilmiştir: “Binaenaleyh kimin… gücü yeterse” ifadesi Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem‘in sözü müdür, yoksa Ebu Hureyre’nin sözü müdür
bilemiyorum, fakat hafızlardan birden çok kişi bunun müdrec bir ifade olduğunu
açıklamış bulunmaktadır. Şeyhu’l-İslam İbn Teymiye de: Bunun Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem‘in sözlerinden olmasına imkân yoktur, demektedir.

c-
Bir delil bulunmadıkça hadiste idrâc olduğuna hüküm verilemez. Bu da ya ravinin
kendi sözüyle veya muteber bir imamın sözüyle ya da sözün kendisinden Peygamber
Sallallahu aleyhi vesellem’in söylemesinin imkansız olduğunun
anlaşılmasıyla bilinir.

Munkatı’ Hadis

 

Munkatı’ sened:
Senedi muttasıl olmayan demektir. Daha önce sahih ve hasen hadisin şartları
arasında senedin muttasıl olması gerektiği de belirtilmiş bulunmaktadır.

Munkatı’ senedin dört kısmı vardır: Mürsel,
muallak, mu’dal ve munkatı:

1- Mürsel:
Sahabinin ya da tabiînden olan bir kimsenin peygamberden duymadığı bir şeyi
peygambere ref’ etmesi (nisbet etmesi) demektir.

2- Muallak:
Senedinin baş tarafları zikredilmeyendir.

Bazen muallak ile bütün senedi zikredilmemiş
olan hadis te kastedilebilir. Buhârî’nin: Peygamber Sallallahu aleyhi
vesellem her zaman Allah’ı zikrederdi, rivayeti gibi.

Umde müellifi gibi musanniflerin sened
zikretmeksizin hadisi, aldıkları asıl kaynaklara nisbet ederek naklettiklerine
gelince, hadisin nisbet edildiği asıl kaynağa bakılmadıkça muallak olduğuna
hüküm verilmez. Çünkü onu nakleden, hadisi bizzat senediyle nakleden değildir. O
fer’ durumundadır, ferin hükmü ise aslın hükmü ile aynıdır.

3- Mu’dal:
Senedinde arka arkaya iki ve daha fazla ravinin zikredilmediği hadistir.

4- Munkatı’:
Senedinde bir ya da arka arkaya olmamak şartı ile daha fazla ravinin
hazfedildiği rivayettir.

Bazan bununla: Senedi muttasıl olmayan herbir
rivayetin kastedildiği de olur. Bu durumda sözü geçen bütün bu dört kısmı
kapsar.

Meselâ, Buhârî şöyle der: Bize el-Humeydî
Abdullah b. ez-Zübeyr anlattı dedi ki: Bize Süfyan anlattı, dedi ki: Bize Yahya
b. Said el-Ensarî anlattı, dedi ki: Bana Muhammed b. İbrahim et-Teymî’nin haber
verdiğine göre o Alkame b. Ebi Vakkas el-Leysî’yi şöyle derken dinlemiştir: Ben
Ömer b. el-Hattab Radıyallahu anh‘ı minber üzerinde şöyle derken
dinledim: Rasûlullah Sallallahu aleyhi vesellem‘i şöyle buyururken
dinledim: “Ameller ancak niyetler iledir…” Eğer bu senetten Ömer b. el-Hattab
Radıyallahu anh kaldırılacak olursa bu hadise “mürsel” adı verilir.

Şayet “el-Humeydî” zikredilmezse muallak
denilir.

Şayet senedinden Süfyan ile Yahya b. Said
zikredilmeyecek olursa mu’dal adını alır.

Şayet ondan sadece Süfyan yahutta onunla
birlikte et-Teymî de zikredilmeyecek olursa munkatı’ adını alır.

Senedi munkatı’ hadis zikredilmeyen ravinin
durumu bilinmediğinden ötürü bütün kısımlarıyla merduttur. Aşağıdakiler
müstesnâ:

1-
Sahabinin rivayet ettiği mürsel,

2-
İlim ehlinden pekçok kimseye göre tabiînin büyüklerinin[1]
rivayet ettiği mürsel, eğer bir başka mürsel ile yahut sahabinin uygulaması,
ameli ya da kıyas ile desteklenirse,

3-
Muallak: Eğer Buhârî gibi sahih rivayetlerin zikredilmesi esası ile yazılmış bir
kitapta kesin ifadeler ile muallak olarak zikredilmişse,

4-
Bir başka yoldan muttasıl olarak rivayet edilmiş olup, kabul şartlarını da
eksiksiz olarak taşıyorsa.

Tedlîs

 

Tedlîs: Hadisi gerçekte bulunduğu dereceden daha
üstün bir mertebede olduğunu vehmettirecek bir senedle nakletmektir.

Tedlîs iki kısımdır: İsnaddaki tedlîs ve şuyûh
Tedlîsi

1) İsnaddaki Tedlîs:
Kişinin, karşılaştığı kimselerden duymadığı bir sözü yahut yaptığını görmediği
bir fiili o sözü duyduğunu ya da (o fiili) gördüğünü vehmettirecek şekilde
rivayet etmesidir. Mesela dedi, yaptı, ya da filandan filan dedi yahut yaptı ve
buna benzer ifadeler kullanması.

2) Şuyûh Tedlîsi:
Rivayeti naklederek şeyhini (kendisinden hadis aldığı hocasını) meşhur olduğu
nitelikten bir başkası ile zikretmesi ve böylelikle onun bir başka ravi olduğu
izlenimini vermesidir. Bunu da ya kendisinden yaşça daha küçük olmasından ötürü
böyle yapar ve bunu kendisinden daha aşağı mertebede bulunandan rivayet
ettiğinin açığa çıkmasını istemez. Yahutta insanların hocalarının fazla olduğunu
sanması için ya da başka maksatlarla yapar.

Tedlîs yapanlar pek çoktur. Aralarında zayıf
raviler de, sika raviler de vardır. Hasan-ı Basri, Humeyd et-Tavîl, Süleyman b.
Mehran, el-A’meş, Muhammed b. İshak, el-Velid b. Muslim gibi. Hadis hafızları
tedlîs yapanları beş mertebeye ayırmışlardır:

1-
Tedlîs yaptığı ancak nadiren görülenler Yahya b. Saîd gibi.

2-
Hadis imamlarının Tedlîs yapmasını muhtemel görmekle birlikte, imamlığı ve
yaptığı rivayetlere göre tedlîsinin azlığı dolayısıyla sahihlerde rivayetleri
nakledilenler. Süfyan es-Sevrî gibi; yahutta ancak sika bir raviden tedlîs
yapanlar; Süfyan b. Uyeyne gibi.

3-
Ebu Zübeyr el-Mekkî gibi sikalara bağlı kalmaksızın (herkesten) çokça Tedlîs
yapanlar.

4-
Çoğunlukla zayıf ve meçhul ravilerin rivayetlerini Tedlîs yaparak nakledenler.
Bakiyye b. el-Velid gibi.

5-
Bir başka sebep dolayısıyla da zayıf ravi kabul edilenler. Abdullah b. Lehîa
gibi.

Müdellisin naklettiği hadis makbul değildir.
Ancak kendisi sika bir ravi olur ve kendisinden rivayet naklettiği kimseden
doğrudan hadisi aldığını açıkça ifade ederse müstesnâ. Bu durumda mesela, şöyle
der: Filanı şöyle derken dinledim, yahut şöyle yaparken gördüm yahut bana
anlattı (haddesenî) ve buna benzer bir ifade kullanmalıdır.

Fakat Buhârî ve Muslim’in Sahih’inde Tedlîs
yapan sika ravilerden Tedlîs sigası ile gelen rivayetler makbuldür. Çünkü
imamlar bu iki kitapta nakledilen rivayetleri herhangi bir ayırım sözkonusu
olmadan kabul ile karşılamışlardır.

Aynı Hadiste Sahih Ve
Hasen Olma Niteliklerinin Birarada Bulunması

 

Sahih hadisin hasen hadisten ayrı bir kısım
olduğu daha önceden belirtilmişti. Bunlar birbirlerinden farklıdırlar; fakat
bazen bir hadisin “hasen sahih” diye nitelendirdiğini görebiliyoruz.
Aralarındaki bu farklılıkla birlikte bu iki niteliği birarada nasıl
anlayabiliriz?

Deriz ki: Eğer hadisin iki rivayet yolu var ise
bu şu demektir. Bu iki rivayet yolundan birisi sahih, diğeri hasendir.
Böylelikle bu hadiste iki rivayet yolu gözönünde bulundurularak iki nitelik te
bulunmuş olur.

Şayet hadisin bir rivayet yolu varsa bu hadisin,
sahih mertebesine ulaştı mı, yoksa hasen mertebesinde midir, tereddüt ifade
ettiği anlamına gelir.

Kabule Engel Bir
İllet (İllet-i Kâdiha)

 

Hadisin gerektiği gibi incelenmesinden sonra,
onun kabul edilmesini engelleyen bir sebebin bulunduğunun anlaşılmasıdır. Mesela
hadisin munkatı yahut mevkûf olduğunun görülmesi ya da ravinin fasık yahut hıfzı
kötü ya da bid’atçi olduğu ve rivayet edilen bu hadisin bid’atini
pekiştirdiğinin görülmesi ve buna benzer durumların anlaşılması. Bu takdirde
hadis, kabul edilmesini engelleyen bir illetten uzak kalamadığı için sahih
olarak değerlendirilemez.

Meselâ, İbn Ömer Radıyallahu anh‘ın
rivayetine göre Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur:

“Ay hali olan bir kadın ve cünup olan bir kimse,
Kur’ân’dan hiçbir şey okumaz.”

Bu hadisi Tirmizî rivayet etmiş olup: Biz bu
hadisi ancak İsmail b. Ayyaş’ın, Musa b. Ukbe’den… bir rivayeti olarak
biliyoruz, demiştir.

Sened zahiri itibariyle sahihtir, fakat
İsmail’in Hicazlılardan naklettiği rivayetin zayıf olması gibi bir illet olduğu
belirtilmiştir. Bu da bu tür rivayetlerdendir. Buna göre bu hadis kabul
edilmesini engelleyen bir illeti (illet-i kâdiha)den kurtulamayışından ötürü
sahih değildir.

Şayet illet, kâdiha değil ise (kabule engel
teşkil etmiyor ise) hadisin sahih ya da hasen olmasına engel değildir.

Mesela, Ebu Eyyub el-Ensarî Radıyallahu anh‘ın
rivayetine göre Peygamber Sallallahu aleyhi vesellem şöyle buyurmuştur:

“Kim ramazan ayını oruç tutar, sonra da
arkasından şevvalden altı gün tutarsa bütün seneyi oruç tutmuş gibi olur.”

Bu hadisi Muslim, Sad b. Said yoluyla rivayet
etmiştir. Hadis ondan dolayı illetli görülmüştür. Çünkü İmam Ahmed zayıf
olduğunu belirtmektedir. Ancak böyle bir illet kâdiha değildir. Çünkü bazı hadis
imamları onun sika olduğunu söylemişlerdir. Diğer taraftan bu rivayeti
nakletmekte ona mutabaat edenler de vardır. Muslim’in bu hadisi Sahih’inde
kaydetmiş olması da ona göre sahih olduğunu ve bu illetin kabule engel teşkil
etmediği kanaatinde olduğunu göstermektedir.