Ay: Ocak 2014

6- İ’lamu’ş-Şeyh (Bildirme):

 

Hocanın, öğrencisine -icâzetten söz etmeksizin
veya rivayetine izin vermeksizin- belli bir hadis veya hadis kitabı hakkında
sadece, “Bu hadis -veya kitap- benim mesmuâtımdır, benim duyduğumdur, benim
rivayetim işte budur.” vb. sözlerle açıklamada bulunmasına i’lam denilir. Burada
sadece bildirim vardır. Bu yolla alınan hadislerin rivâyetini muhaddislerden,
fukahâ ve usulcülerden çokları kabul ederken bazıları da bunun câiz olmadığını
söylerler. İbnu Cüreyc, İbnu’s-Sabbâğ eş-Şâfiî, Ebu’l-Abbâs el-Ğamrî gibi
Zâhiriye’den bazıları da: “Şeyh şâyet: “Bunlar benim merviyatımdır, sakın
rivâyet etmiyesin” diyecek olsa bile yine de rivayet etmesi caizdir” demiştir,
çünkü hoca zaten o hadisi tahdis etmiş oluyor, ondan rucuuna itibar edilmez”
demektedirler. Ancak bu durumda, sahih
olan, rivayetin caiz olmayacağıdır. Ne var ki, senedce sahihse onunla amel
gerekir.[1]

7- Vasiyye (Vasiyet):

 

Ölmek veya seyahata çıkmak üzere olan hocanın,
rivâyet izninden söz etmeksizin, rivayet ettiği hadisleri ihtiva eden kitap veya
cüz’ü öğrencilerinden birine vasiyyet ederek bırakmasına denilir. Bu bırakışta
zımnî bir rivayet izni vardır diyerek bu yolla elde edilen hadislerin rivâyetini
câiz görenler bulunmakla birlikte, çokları bunu kabul etmezler.

[1]

Seleften -İbnu Sîrin, Ebu Kitâbe gibi bazıları
musâ-leh’in (kendisine vasiyet edilen kimse), kendisine vasiyet edilen bu
kitaptaki hadisleri rivayet edebileceğini söylemiştir. İbnu’s-Salâh bunu
“gerçekten oldukça uzak bir te’vîl” olarak tavsîf eder. İbnu Ebi’d-Dem
(642/1244) İbnu’s-Salâh’a karşı çıkarak “Vasiyye mertebece vicâdeden hilafsız
daha üstün bir tahammül yoludur. Şâfiî başta, bir çokları nezdinde ma’mulün bîh
(amel olunan, tatbik edilen) bir hadis tahammül metodudur” der. Bu görüş
esastır.

[2]

5- Kitabet (Mükatebe-Yazışma):

 

Hocanın huzurunda bulunan veya bulunmayan bir
öğrencisi için kendi eliyle bir veya birkaç hadis yazıp veya yazdırıp vermesi
veya göstermesine kitabet denilmektedir. Bu, şeyhin mesmu’âtını tamamen ya da
kısmen yazıp veya yazdırarak hazır veya gâib birisine göndermesidir.

Mukatebe de denilen bu usûl, münavelede olduğu
gibi, ya icâzetle birlikte tatbik olunur, ya da icâzetsiz olur.

[1]

İcâzete makrun olana şöyle yazar: (Eceztuke ma
ketebtu leke) “Sana yazdığımı rivayete sana icazet verdim” veya: (Eceztuke ma
ketebtu ileyke) veya (Eceztuke ma ketebtu bihi ileyke) bunlar gibi icâzeti ifade
eden başka tabirler. Bu tabirler kuvvet ve sıhhat yönüyle münâvele-i makrûne’ye
denktir.

İcâzetten mücerred kitabet’e gelince, bunun
sıhhati hususunda ihtilâf edilmiştir. Alimlerden bir kısmı bunun caiz olmadığını
beyân etmişse de asl olan câiz olmasıdır. Eyyûb Sahtiyânî, Mansûr İbnu Mü’temir,
Leys İbnu Sa’d… gibi. Tâbiîn ve Etbauttâbiîn’den bir çokları cevazına
kâildirler. Onlardaki tatbikattan başka, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm)’in de valilerine gönderdiği ahkâm tebliğ eden mektuplar da bunun
cevâzına delil olmaktadır.

İcâzetten mücerred kitabetle ilgili sîgalar
şöyledir: (ahbaranâ fülânun mükâtebeten)= Falan bana yazarak bildirdi veya (ahbaranâ
fülânun kitâbeten kâle) veya (Ketebe ileyye fülânun kâle haddesenâ)

Bütün bu sîgalar icâzet manasını ihsan ettiği
için mevsul addedilmiştir.

Burada da mutlak şekilde Ahberenâ denebileceğini
söyleyenler olmuş ise de, aslolan kitabeti belirtecek bir kaydın konmasıdır.[2]

 

4- Münâvele (Elden Verme):

 

Hocanın, kendisinden nakil ve rivâyet etmesi
için öğrencisine bir kitap ya da yazılı bir metin vermesine münavele denilir.
Eğer hoca, kitabı verirken “Bunu sana temlik ediyor” veya “İstinsah için emanet
ediyor ve rivâyet etmene de izin veriyorum” derse, buna icâzetli münavele
(icazete makrun münavele) ismi verilir ve geçerli bir yoldur. Bunun için
“Haddesena fulanun münaveleten ve icazeten” ifadesi kullanılır. Yok eğer hoca,
öğrencisine “Benim işittiğim hadisler bunlardır” diyerek icâzetten söz etmeden
bir kitap teslim ederse bu, “icâzetsiz münavele (mücerred münavele)”dir ve bu
yolla elde edilen hadislerin rivâyet edilmesi câiz değildir.

[1]

Usûl uleması, her prensibe sünnetten bir örnek
bulma gayretini bunda da göstererek Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’ın,
Bedir Savaşı’ndan önce Batn-ı Nahl denen mevkiye gönderdiği seriyyenin (askerî
birlik) komutanı Abdullah İbnu Cahş (radıyallahu anh)’a verdiği mektubu
zikretmişlerdir. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) mektubu verirken iki gün
sonra açmasını ve içinde yazmış olduğu emirlere göre hareket etmesini söyler.
Resûlullah’ın sünnetinde bunun benzeri başka vak’a da var.

Münâvele iki çeşittir:

1-
İcâzet’e makrûn münâvele,

2-
İcâzetten mücerred münâvele.

İcâzete makrûn münâvele, icâzet çeşitlerinin en
a’lâsıdır. Şu şekilde olur: Şeyh, mesmu’âtını hâvi “asl”ını veya onunla mukabele
edilmiş “fer”i[2]
tâlibe verir ve şöyle der: “Bu benim mesmu’atım’dır” veya: “falancadan yazdığım
rivayetimdir bunu rivâyet et! – veya: “Bunun benden rivâyeti hususunda sana izin
verdim”. Sonra da bu “asl”ı onun yanında temliken veya istinsâh etmesi için
bırakır. Temliken vermediği takdirde bilâhare Şeyh’e “asl”ı iâde edeceği
tabiîdir.

Bunun bir başka sûreti şöyle cereyan eder: Tâlib,
şeyhten işittiklerini yazmış bulunduğu nüshayı, kendi rivâyetlerine uygunluğunu
kontrol ettirmek üzere Şeyh’e verir. Şeyh bunu gözden geçirerek kontrol eder ve
tekrar tâlibe iâde eder ve: “Bu benim hadislerimdir…” veya “…Rivâyetimdir,
bunu benden rivâyet et!” veya “…Bunun rivâyet edilmesi hususunda sana izin
verdim” der.

Bu tarza birçok hadîs âlimi, münâvele değil arz
demiştir. Daha önce de geçtiği üzere Şeyh’e okuma tarzına da arz denmiş idi. Bu
sebeple ikisini tefrîk etmek için buna arzı’l-münâvele, ötekisine de arzı’l-kırâa
denmiştir.

Bu münâvele, kuvvet yönüyle, bazı muhaddislere
göre, semâ gibidir: Zührî, Rebî’a, Yahya İbnu Sa’îd el-Ensârî, Mücâhid, Şa’bî,
Alkame, İbrahim, Ebu’l-Âliye, Ebu’z-Zübeyr, Ebu’l-Mütevekkil, İmam Mâlik, İbnu
Vehb, İbnu’l-Kâsım vs. gibi. Ancak, sahîh görüş’e göre, münâvele semâ’dan da,
kırâat’dan da düşüktür: Sevrî, Evza’î, İbnu’l-Mubârek, Ebu Hanîfe, Şâfiî,
Büveytî, Müzenî, Ahmed, İshâk, Yahyâ İbnu Yahya bu ikinci görüşü iltizam
edenlerdendir.

İcâzete makrun münâvele’nin bir başka şekli
şudur: şeyh, mesmuâtını hâvi kitabı tâlib’e verir ve rivayetine müsaade eder,
sonra şeyh derhal geri alır. Bu münâvele mertebece öncekinden düşüktür. Tâlib,
bilâhare bu kitabı, veya bununla mukâbelesi yapılmış ve uygunluğu kesinlik
kazanmış bir fer’ini ele geçirebildiği takdirde rivayeti câizdir. Ancak, Tâlib
bunu, şartına uygun şekilde rivâyet etse de, bunun değeri, herhangi bir kitabın
icâzet-i mücerrede ile rivâyetinde elde edeceği mertebeden daha üstün bir
mertebeye ulaşamaz.

İcâzete makrun münavele’nin bir başka şekli
şöyledir: Tâlib, şeyhe bir kitap getirip verir ve şöyle der: “Şu kitap senin
maneviyatındır. Muhtevâsını münâvele ile bana ver ve rivâyetine müsâade et”.
Şeyh, tâlibe olan itimadına binâen, muhtevayı kontrol etmeden tâlibe kendi adına
rivayet izni verir. Bu tarzda, tâlib bilinen sika birisi ise ve şeyh onun bu
vasfı sebebiyle böyle davranmışsa hem münâvele, hem de icâzet sahîhtir. Aksi
durumda, yani tâlib ihbârına itimad edilmez birisi ise münâvale de icâzet de
batıldır.

İcâzetten mücerred münâvele’ye gelince, bu,
şeyhin, tâlibe rivâyete iznini ifade eden bir tâbir kullanmaksızın: “Bu benim
sema’ımdır” veya “Bu, benim hadisimdendir” diyerek kitabı sunmasıdır. Fukahâ ve
usulcülerin sahîh olan kavline göre bundan rivâyet câiz olmaz. Üstelik bunlar,
câiz olduğunu söyleyen muhaddisleri ayıpladılar da. Esasen muhaddislerin de
hepsi değil bir kısmı câiz görmüştür. Fahreddin-i Râzi bu meselede daha açık
sözlüdür. Ona göre bir şeyh’in kitabını rivâyet için ne izin ne de münâvele
şarttır. Bir muhaddisin bir kitabı göstererek: “Bu benim falan şeyhten
sema’ımdır” demesi kâfidir. Bu sözü işiten bir kimse o kitabı ondan rivayet
edebilir. “Zira, der, bu işâret izin ifâde etmekten uzak değildir.”

İcâzet ve münâvele ile tahammül edilen hadisleri
edâ ederken kullanılması gereken görüşler ileri sürmüş, sema için kullanılan
Ahberenâ ve haddesenâ tabirlerinin mutlak şekilde münâvele için de
kullanılabileceğini söyleyenler bile olmuştur (Zührî ve Mâlik gibi). Ancak,
cumhur, münâveleyi tasrîh eden bir kayıtla ihbar ve tahdîs sigalarının
kullanılabileceğini kabul etmiştir. Büyük ekseriyetiyle tatbîkat da öyle
olagelmiştir. İcâzeten, münâveleten tabirleri en ziyade kullanılan kayıtlardır:(haddesena
icâzeten) Bize icâzet yoluyla rivayet etti.

(haddesena münâveleten) Bize münâvele yoluyla
rivayet etti.

(Ahberenâ icâzeten) Bize icâzet yoluyla rivayet
etti.

(Ahberenâ münâveleten ve icâzeten) Bize icâzete
makrun münâvele yoluyla haber verdi ki…

Ahberenâ münâveleten ve iznen.

Ahberenâ münâveleten fi iznihî.

Ahberenâ münâveleten fî-mâ ezine lî fîhi:
İcazete makrun münavele ile bana haber verdi ki…

Haddesenâ münâveleten fî-mâ etlaka lî
rivâyetehu.

Münâvele yoluyla rivâyet etti ve kendisinden
rivâyet etmeme izin verdi.[3]

Not:

*
Ahberenâ ve haddesenâ tabirlerinin mutlak şekilde münavele için kullanılması
uygun görülmemiştir. Hatta Ahberenâ mukayyed olarak kullanmayı uygun görmeyenler
de var. Onlara göre Ahberenâ sadece semâ’ya has olmalıdır.

*
Müteahhirîn’den bazıları münâvele için Enbeenâ ıstılahlaştırmışlardır.
Mütekaddimîn nazarında ise Enbeenâ ile Ahberenâ arasında fark yoktur.

*
Müteahhirînden bazıları lafzan vâkî olan icâzet için (Ahberenâ muşâfihetun,
şafihenî) yazılı olan icâzette ise (Ketebe ileyye, enbeena kitabeten, enbeena fi
kitabetin) tabirlerini kullanmışlardır.[4]

3- İcazet
(İzin):

 

Hadis öğrenim ve öğretim yollarından icâzet,
hocanın talebesine rivayet hakkına sahip olduğu hadîslerin veya kitapların
tamamını yahut bir kısmını rivayet etmesi için, yazılı veya sözlü olarak müsaade
etmesidir.  Bunda ne semâ’ usûlünde olduğu gibi hocanın okuması, ne de kırâet
metodunda görüldüğü gibi talebenin okuyup hocanın dinlemesi ve tasvibi vardır.
İbn Hazm, bu usule çok sert bir şekilde karşı çıkmakta ve “bid’at” demektedir.

İcâzet, sözlü veya yazılı olarak verilir. Yazılı
icazete itiraz edenler olmuşsa da her ikisini eşit kabul etmek daha doğrudur.

İcazetlerin yazılı vesika halinde verilmesi
yaygındır. Yazılı icazetlerin yerini bugün “Müessese icazeti” demek olan
okulların verdiği diplomalar almış gözükmektedir.

İcazette, kendisine icazet verilenin (mücazun
leh) kabulü şart olmadığı gibi, icazet verenin (muciz) icazetten vazgeçmesinin
de neticeye tesiri yoktur.

İcazetin bütün çeşitlerine ait rivayet lafızları
bu bahsin sonundaki alfabetik listede yer alacaktır.[1]

Rivayeti için izin verilen rivâyâta; mücâz, izni
veren zâta mücîz, iznin verildiği kişiye de mücâzün-leh denir.

İcâzetin muhtelif çeşitleri vardır:

1-
Muayyen şeyin rivâyet edilmesi için muayyen bir zâta izin verilmesi. Belli bir
hocanın belli bir öğrenciye belli bir malzemeyi rivâyet veya istinsaha izin
vermesi: Şu siganın ifade ettiği gibi Sana Buhârî’yi rivâyet etmen için izin
verdim veya Sana fihristimde olan kitapları rivâyet etmene izin verdim veya
Falan kimseye falanca kitabı rivâyet etmesi için izin verdim.

Bu çeşit icâzet, münâveleden mücerred en yüce
icâzet çeşididir. Cemâhir-i ulema bu çeşid icâzetin câiz olduğu hususunda
müttefiktir. Âlimler de bununla âmel etmişlerdir. Ebu’l-Velîd el-Bâci ve Kadı
İyaz bu hususta icma olduğunu söylemiştir.

Muhtelif cemaatlere mensup bazıları ise buna
karşı çıkmış, câiz olmaması gerektiğini söylemiştir. Muhaddislerden Şû’be gibi.
O: “İcâzet caiz olursa ilim için seyahat ortadan kalkar” der. İcâzeti caiz
görmeyenler arasında İbrahim Harbî, Ebu Nasr el-Vailî, Ebu’eş-Şeyh el-Isbehânî;
fakihlerden de Kâdı Hüseyn, el-Mâverdî, Ebu Bekr el-Hocendî, Ebu Tâhir ed-Debbâs
da zikredilir. İmam Şâfii’den yapılan iki rivayetten birine göre o da karşı
çıkmıştır. Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’un da rıza göstermediklerini Amîdi nakleder.
Keza Malik’in de bu düşüncede olduğunu el-Kâdı Abdu’l-Vehhâb nakletmiştir. İbnu
Hazm da “Bu bid’attır, caiz olamaz!” demiştir. Bunlara göre birine “Benden
işittiğin şeyleri rivâyet etmene izin verdim” demek, “Benim ağzımdan yalan
söylemeye sana izin verdim” demekten farksızdır. Çünkü şeriat, işitilmeyeni
rivâyeti mübâh addetmez.

Ancak, bazıları da mûcîz ve mücâz kitabı biliyor
iseler caizdir, aksi halde câiz değildir demiştir.

Hatibu’l-Bağdadî, icazetin cevazına bazı
âlimlerin sünnetten delil getirdiklerini kaydeder. Onlara göre, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm)’in Berae sûresini bir sahifeye yazdırıp, hac sırasında halka teklif
etmesi için Hz. Ebu Bekr (radıyallahu anh)’e verip arkadan da Hz. Ali’yi
göndermesi hadisesi buna delildir. Çünkü Hz. Ali, Sâhîfe’yi Hz. Ebu Bekr’den
alınca ne Resûlullah’a ne de Hz. Ebu Bekr’e okumadı. Mekke’ye varınca sahîfe’yi
açıp halka okudu. Şu halde surenin tebliğini Hz. Ali icâzetle yapmış olmaktadır.
Tebliğden önce sema veya arz mevzubahis değil.

Râmahurmuzî’nin rivâyetine göre, el-Kerâbîsi,
İmam Şâfiî (radıyallahu anh)’ye müracaatla kitaplarını huzurunda okumak ister.
Şafiî buna rıza göstermez ve: “Git Za’feranî’den kitapları al, istinsah et, ben
sana rivâyet izni verdim!” der.[2]

Cumhura göre, ihtiyaca binâen câiz olduğu kabul
edilen münâveleden âri icâzet için farklı fikirler ileri sürülmüştür:
Zerkeşi’nin Ahmed İbnu Meysere el-Mâlikî’den yaptığı rivâyete göre, normal
şekilde yapılan bir icâzet, şartlarına riayet edilmeyen semadan daha iyidir.

Zerkeşi, icâzeti semaya -mutlak olarak- üstün
görenlerin olduğunu da kaydetmiştir. Yine Zerkeşî’nin zikrettiği üçüncü bir
görüşe göre icâzet ile sema ve arz arasında fark yoktur. Bakî İbnu Mahled böyle
düşünenlerdendir ve şöyle demiştir: “İcâzet, benim nazarımda, babamın nazarında
ve hatta dedemin nazarında da sema gibidir.”

En makulünü Tûfî söylemiş olmalı, meseleyi
açıklayarak neticeye bağlamalıdır: “Selef devrinde sema (gerekli ve) evlâ idi.
Ancak hadîsler kitaplar halinde tedvîn edilip sünen toplanmış olduktan ve
te’lifler şöhret kazandıktan sonra, sema ile icâzet arasında fark kalmamıştır.”

2-
Muayyen olmayan rivâyetleri muayyen kimseye rivâyet izni. Belli bir şahsın,
belli bir öğrenciye belli olmayan malzemeyi rivâyet izni vermesi: Bu çeşit
icâzet şu sigalarla ifade edilir: Bütün işittiklerimi rivayet etmen için sana
izin verdim. Veya: “Bütün merviyyatımı rivâyet etmen için sana izin verdim”.

Bu tarz bir icâzetin câiz olup olmayacağı daha
çok ihtilaflara sebebiyet vermiştir. Ancak cumhur bunu da câiz görmüş, şartına
uygun olarak yapılan rivâyetin sahîhliğini kabul etmiştir.

3-
Umumi İcâzet ‘icazet-i amme): İzni herkese şamil kılan bir icâzet çeşididir. Bir
nevi icâzet-i amme’dir. Bunda şu ifâde kullanılır: “Bütün müslümanlara rivayet
izni verdim” veya “Herkese rivâyet izni verdim”, veya “Zamanıma yetişmiş
olanlara rivâyet izni verdim” veya “halen yaşamakta olanlara rivâyet izni
verdim”, veya “Lâ ilahe illallah diyenlere rivâyet izni verdim.” gibi genel
ifadelerle verilen izin. İbn Salah bu tür icazeti kabul etmez.

Belli bir şehir halkına veya “daha önce
kendisinden okumuş olanlara” gibi genelliği biraz daraltarak (mukayyed) verilen
icazetin geçerli olma şansından bahsedilmektedir.

Bunun câiz olup olmayacağı müteahhirîn ulema
tarafından şiddetle münâkaşa edilmiştir. Nevevî’ye göre “Şu beldenin ilim
tâliblerine…” veya “Daha önce bana okumuş olanlara izin verdim” şeklinde
sınırlayıcı bir ifade kullanmış olsaydı cevaza yakın olurdu. İbnu’s Salâh da
bunun menedilmesine meylederek: “Ne seleften ne de müteahhirînden hiç kimsenin
buna uyduğunu işitmedik, icâzet aslında zayıf bir tahammül yoludur, bu şekilde
hududu genişletilince zayıflığı daha da artar” demiştir.

Ancak başta İbnu Mende olmak üzere, Ebu’t-Tayyib
et-Taberî, Ebu Abdillah İbnu Attâb, Ebu’l-Velîd İbnu Rüşd el-Mâlikî,
Ebu’l-Haccâc el-Mizzî, Ebu Abdillah ez-Zehebî gibi birçokları bunun cevazını
kabul etmiştir.

Zeynü’d-Dîn el-Irâkî, bir kısım hadîs cüzlerini,
Bağdatlı ve Mısırlı bir kısım âlimlerin icâzet-i ammeye dayanarak yaptıkları
rivâyetten kıraet yoluyla ahzettiğini belirtmekle birlikte, bu tarzın sıhhati
hususunda mütereddit olduğunu ve “o tarîklerden rivayet hususunda tevakkufu
ihtiyar ettiğini” söyler. Keza İbnu Hacer el-Askalâni de bu suretle tahammül
edilen hadisi pek zayıf addettiğini şu şekilde ifade etmiştir: “Gerçi icâzet-i
âmme-i mutlaka ile rivayeti büsbütün terketmek daha iyi ise de, hadîsin mu’dal
olarak rivâyeti yerine ona binâen rivâyet evlâdır”.

Görüldüğü üzere ulema çoğunluk itibariyle
icâzet-i âmme suretiyle hadîs tahammülüne kesin bir dille “caîz değildir”
dememiş, sıhhatini -ihtiyatla da olsa- kabul etmiştir.

4-
Meçhul bir kitab için muayyen bir kimseye veya muayyen bir kitab için meçhul bir
şahsa rivâyet izni verilmesi. Meselâ şeyh, rivâyet etmekte olduğu birçok sünen
kitabından, hangisi olduğunu tasrîh etmeksizin: “Sana, Sünen kitabını rivâyet
etmene izin verdim” demesi veya Muhammed İbnu Hâlid ed-Dımeşkî adında pekçok
insan bulunduğu halde hiçbir tasrihe yer vermeden, “Muhammed İbnu Hâlid
ed-Dımeşkî’ye izin verdim…” demesi.

Her iki tarz ifadeyle yapılan icâzet bâtıldır.
Tasrîh edici bir karineye yer verildiği takdirde sahîh olur.

İcâzet’te isimleri belirtilen bir cemaate veya
bir ferde izin verse, bunları şahsen tanımasa, neseblerini, sayılarını bilmese
de icâzet sahîh olur. Nitekim, hadîs tahammülünün en kuvvetli yolu kabûl edilen
sema’da, rivâyetin sahîh olması için, şeyh’in dinleyenleri ismen, neseben
tanıması şart değildir. Şeyh onları şahsen tanımasa da onların bilâhare
yapacakları rivâyet sahîh olur.

5-
el-Irâkî ve el-Kastalânî’nin müstakil bir icâzet çeşidi addettikleri beşinci
nevi bir icâzet şu sigayla ifade edilmiştir: “Falan’ın dilediği kimseye izin
verdim”. Burada izin muayyen veya gayr-ı muayyen bir kimsenin arzusuna bağlı
kılınmaktadır. Görüldüğü gibi, izin verilen şahıs belli değildir. Bu sebeple
bunun da bâtıl olacağına hükmedilmiş, bunun “Halktan birine izin verdim”
demekten farksız olduğu belirtilmiştir. Böyle hükmeden el-Kadı Ebu’t-Tayyib
vekâletin tâlîk edilemeyeceği prensibine dayanmıştır.

Ancak Ebu Ya’lâ İbnu’l-Ferra el-Hanbelî ile
Ebu’l-Fazl Muhammed İbnu Ubeydullah İbni Umrus el-Mâlikî gibi bazıları,
“arzusuna bağlı kılınan zât, arzusunu izhâr edince cehâletin ortadan
kalkacağını” ileri sürerek bu tarzın sahîh olacağını söylemiştir. Bu düşüncede
olanlar kendilerine sünnetten delîl de gösterirler: Hz. Peygamber efendimiz
(aleyhissalâtu vesselâm) Mûta gazvesine Zeyd İbnu Hârise’yi komutan tayin
edince: “Şayet Zeyd öldürülürse Cafer, Cafer de öldürülürse İbnu Ravâha
komutan olacak” diye tenbihlemiş idi.

Şeyh’in “İcâzeti arzu eden herkese izin verdim”
demesi de batıl bir tarz ise “Benden icâzet isteyen herkese izin verdim”
şeklindeki bir icâzetin câiz olacağı kabul edilmiştir. Zira burada icâzeti
başkasının arzusuna tâlik mânâsı yoktur, çünkü her icâzetin gereği zâten,
rivâyeti, mücâzün leh’in arzusuna bırakmadır.

Keza: “Falan kimse falan şeyi benden rivayeti
arzu ederse kendisine izin verdim” veya “Sen arzu edersen, sana icâzet verdim”
denmesi halinde mücâz (izin verilen rivâyet) belirlenmiş, tâlik işi de belli bir
şahsın arzusuna yapıldığı için böyle bir icâzetin câiz olduğu söylenmiştir.

6-
Ma’dum’a yâni henüz mevcut olmayana icâzet. Bu şöyle ifade edilmiş olabilir:
“Falanın doğacak çocuğuna izin verdim”. Bu tarzın sıhhati hususunda müteahhirîn
ihtilâf etmiştir. Şaz olarak cevaz veren olmuş ise de sahîh olan bâtıl
olduğudur.

Ancak ma’dum mevcûda atfedilir ve: “Falana ve
nesli devam ettikçe evlad ve soyuna izin verdim” şeklinde olursa caiz olacağını
daha çok kabûl edenler çıkmıştır. Bunlar kendilerine, Ebu Dâvud’un kendisinden
icâzet isteyen bir kimseye: “Sana da, doğacak çocuklarına da izin verdim” sözünü
de delîl olarak gösterirler. Ancak bunun mübâlağa maksadıyla söylenmiş olacağına
dikkat çekilmiştir.

7-
Şeyhin, henüz tahammül etmemiş olmakla beraber ilerde tahammül edeceği
merviyyata verdiği rivâyet iznidir. Kadı İyaz: “Ben bunu tenkîd edeni görmedim,
üstelik müteahhirinden buna başvuran da gördüm” der ve Kurtuba kadısı
Ebu’l-Velîd’in bunu yasakladığını anlatır, kendisi de bunun uygun bir icâzet
olmadığını söyler. Nevevî de: “Doğru olan bu icazetin caiz olmamasıdır” der.

Ancak, şeyh: “Nazarında benden olduğu sabit olan
ve alacak olan bütün rivâyetlerim için sana izin verdim” diyecek olsa bu
icâzetin sahîh olduğu, Dârâkutnî ve başkalarının da yaptığı, Tedrîb’te
belirtilir.

8-
İcâzetü’l-Mücâz’dır. Yani icâzetle tahammül olunmuş rivâyete verilen izindir.
“Bana izin verilmiş olan bütün rivayet için sana izin verdim” demesi veya
“Rivayet etmem için bana icâzet verilmiş olsa bütün rivâyet için sana izin
verdim” demesi ile verilen izindir.

Bu çeşit icâzetin caiz olmayacağına dair Hâfız
Ebu’l Berekât el-Enmârî telifde bile bulunmuştur. Ancak, çoğunluk itibariyle
cevazına hükmedilmiştir.[3]

Dikkat:
Bulkînî’nin de açıkladığı üzere icazetin
tahakkuku için, kendisine icâzet verilen kimsenin (mücâzün-leh) icazeti kabul
etmesi şart değildir. Keza icazeti verdikten sonra şeyh’in bundan vazgeçmesi
icâzeti iptal etmez.

Âlimler: “Mücîzin, izin vermediği şeyi bilmesi,
mücâzun leh’in ilim ehlinden olması müstahsendir” demiştir. Başta İmam Mâlik,
bir kısmı ise bunu şart koşmuştur. İbnu Abdilberr: “Sahîh olan şudur ki “İzin
verilen kimse, nisbet edilmesi müşkil olmayan belli bir sanatta mâhir olmalıdır”
der.[4]

Ğayr-i mümeyyiz çocuk, deli, kâfir, fasık ve
bid’atçıya verilen icâzet ise ihtilaflıdır.

İcazet, hocanın bizzat okuttuğu talebesine,
okuttuklarını rivâyete izin vermesi anlamında gerçekten Müslümanlara has bir
usûldür.

[5]

 

2- Kırâat Ala’ş-Şeyh (Arz, Sunma, Okuma):

 

Talebe, ezberinde veya elindeki bir kitaptan
hocanın huzurunda hadis okur. Hoca da ya ezbere veya elindeki bir nüshadan takip
ederek dinler. Gerekirse, düzeltme yapar. Böylece öğrenci hocadan o hadisleri
öğrenmiş olur. Bu usûle kıraat veya arz denir. Kıraât yoluyla öğrenilen bir
hadis rivâyet edilirken “Kare’tû alâ fülan ve huve yesme’u” (…nın huzurunda bu
hadisi okudum) ifadesi kullanılır. Eğer hadis, kıraât meclisinde hazır bulunan
ve fakat sadece dinlemiş olan biri tarafından rivâyet edilirse, bu takdirde, “Kurie
alâ fülan ve ene esme’u” (…nın huzurunda bu hadisi okunurken dinledim) ifadesi
kullanılır.

Bu yolla elde edilen hadis, “haddesenâ fülân,
kıraeten aleyh” terimiyle de rivâyet edilir. Ancak burada “kıraaten aleyh” kaydı
mutlaka konulmalıdır. Aksi halde semâ, yoluyla alınmış olanlarla karıştırılır.
Bu da doğru değildir. İmam Müslim, ahberana lafzını bu yolla aldığı hadisleri
rivayet ederken özellikle kullanmaya çalışmıştır.[1]

Burada tâlib, şeyhten öğrendiği hadîsleri,
bilâhare rivâyet edebilmek için, şeyhin huzurunda okumasıdır. Tıpkı, Kur’an-ı
Kerim’in mukriye arzına benzediği için çoğu âlimler buna arz da demiştir. Ancak
İbnu Hacer, Kıraâtlı arz’ı iki ayrı tahammül yolu kabul edip, aralarında
umum-husus münasebeti görür. “Zira, der, kırâet, “arz”dan ve diğer tahammül
yollarından daha umumîdir, arz ancak kırâetle mümkündür…”

Her hal u kârda kırâet’in vukuu, tâlibin,
şeyhten tahammül etmiş bulunduğu merviyyatı şeyhin huzurunda, ezberden veya
elindeki nüshasından şahsen okuması, veya mecliste hazır bulunan bir başkasının
okuması, şeyhin de bunu, ezberden veya elindeki yazılı nüshadan bizzat veya
mecliste hazır bulunan bir başkası tarafından tâkip edilmesiyle meydana gelir.
Bu işe, kırâet veya arz ala’ş-şeyh, okuyan kişiye de kârî denir.

Görüldüğü üzere, okunanın ezberden tâkibi câiz
addedilip, fiilen de çokça tatbik edilmiş ise de, İbnu Hacer, takip işinin elde
bulundurulacak kitaptan yapılmasının daha uygun olacağını, hâfızanın kişiyi
aldatabileceğini söyler. Ahmed İbnu Hanbel ise, Kâri’nin okuduğunu bilip ve
anlayacak seviyede olmasını şart koşar. İmamu’l-Harameyn ise şeyh’in, kâri
herhangi bir tahrîf ve tashif yapacak olsa derhal müdâhale edecek uyanıklık ve
kapasitede olması şartını koşar. Bu şartlar yerine gelmedikçe, kırâet yoluyla
tahammül sahîh olmaz.

Tedrîb’de “rivâyet sahîhse” kaydıyla zikredilmiş
bulunan birkaç istisna dışında[2]
selef ulemasının, arz’ı, muteber bir tahammül yolu kabul ettiği belirtilir.
Bunlar arasında başta Kütüb-i Sitte imamları, dört mezhep imamları, Saîd İbnu’l-Müseyyib,
Ebu Seleme İbnu Abdirrahman, Sâlim İbnu Abdillah İbni Ömer, Hârice İbnu Zeyd,
Urve İbnu’z-Zübeyr, Zührî, Atâ İbnu Ebî Rebâh, Mekhûl, Hasan Basri, Ebu Ubeyd
el-Kâsım İbnu Sellam vs.

Usulcüler, bu meselede, Hz. Enes, İbnu Abbâs ve
Ebu Hüreyre gibi Ashab’ın ileri gelenlerinden (radıyallahu anhüm ecmaîn)
bazılarının da arz’ı fiilen kabul ettiklerini belirttikten sonra Resûlullah’tan
da örnek verirler. Buna göre, Benû Sa’d İbnu Bekr kabîlesinden elçi olarak gelen
Zımâm İbnu Sa’lebe, İslâm üzerine öğrenmiş bulunduğu esâsları, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’a teker teker arzeder ve doğru olup olmadığını sorar. Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm) her seferinde sadece “evet” cevabını verir “…Senin ve senden
evvelkilerin Rabbi aşkına söyle bütün halka seni Allah mı gönderdi? dedi.
Resûlullah: “Evet” buyurdu. Zımâm: “Allah aşkına söyle senenin, şu mâlum
ayında oruç tutmayı sana Allah mı emretti?” dedi. Resûlullah: “Evet”
buyurdu…”

Âlimler, arz mı yoksa şeyhin kendisini dinlemek
mi daha üstün, yoksa ikisi de eşit mi? diye münakaşa etmişlerdir:

1-
İmâm Mâlik, ashâbı, Medineli şeyhleri, Hicaz ve Kûfe ulemasının çoğu, Buhârî;
ikisi de mertebece eşittir, aralarında fark yoktur demiştir. Râmahurmuzî İbnu
Abbas ve Hz. Ali’nin de bu görüşte olduklarını belirttikten sonra Hz. Ali’nin:
“Alim üzerine kıraat, kendisinden dinlemek gibidir” dediğini kaydeder. İbnu
Abbas da şöyle buyurmuştur: “(Benden öğrendiklerinizi) bana okuyun, zira sizin
bana okumanız benim sizlere okumam gibidir”. Buna yakın bir ifâde Şâfiî
hazretlerinden (radıyallahu anh) rivayet edilmiştir. Arzın semadan farksız
olduğuna inanan İmam Mâlik, şeyhine arzettiği kitapları rivâyet ederken tâlibin:
 حدثنيdemesini
de tecvîz etmiştir.

2-
İbnu Salah, el-Irâkî, Nevevi, Suyûtî gibi meşrıklıların cumhûru, sema’ı arz’a
tercih etmiş bu görüşün en doğru görüş olduğunu söylemiştir.

3-
Ebu Hanîfe, İbnu Ebî Zi’b ve başkalarının görüşüne göre arz, semâ’dan üstündür.
Dârakutnî, İbnu Fâris ve Hâtîbu’l-Bağdadî’nin rivayetlerine göre İmam Mâlik de
bu görüşte imiş. Keza Dârakutnî, Leys İbnu Sa’d, Şu’be, İbnu Lehî’a, Yahya İbnu
Sa’îd Ebû Hâtim, Yahya İbnu Abdillah, Abbas İbnu’l-Velîd İbni Yezid vs. bir
çoklarının da bu görüşte olduklarını anlatmıştır.

Kitâbu’l-Bedî’in sâhibi Muzafferuddîn Ahmed İbnu
Ali el-Bağdadî (694/ 1294) arz ve kıraatın eşit mertebede olduğunu belirttikten
sonra şunu söyler: “İhtilâf edilen husûs şeyhin kendi kitabından okumasıdır.
Zira o da tâlib gibi hata yapabilir. Öyle ise yanında okunması ile kendisinin
okuması arasında fark kalmaz. Ancak şeyh hıfzından okuyacak olursa bu,
bilittifak arzdan üstündür”. İbni Hacer de: “Sema’ı tercih’in yeri, tâlib ile
şeyhin eşit olması veya tâlibin daha âlim olması durumundadır. Çünkü talebe
işittiğini daha iyi öğrenir. Tâlibin ilmi daha az olduğu takdirde okuyup
arzetmesi uygundur. Zirâ bu, zabtına daha ziyâde yardım eder. Bu sebepten,
tâlibin, imlâ hâlinde şeyhi dinlemesi en üstün dereceyi teşkil eder. Çünkü bu
takdirde şeyh ve talebe her ikisi de dikkatli bulunurlar” der.

Arz yoluyla hadîs tahammül eden râvinin edâ
sigaları, en üstünden en düşüğe doğru tedricen şöyle sıralanır:

1-
Bizzat okumuş ise:
قرأت على فن
  Falanın huzurunda okudum. Kendi hazır iken
başkası okumuşsa:
قُرَءَ عليه وأنا اسْمَع  Falanın
huzurunda okunurken ben de oradaydım”.

Bundan sonraki sikalarda sema bahsinde
kullanılmış olan
سمعْت  lafzından sonra gelen elfazı hep
kırâet tâbiriyle kayıtlayarak kullanmak gerekir:

2-
حدثنا بقراءتي
 veya
حدثنا قراءة عليه وانا
اسمع

3-
اخبرنا بقراءتي
veya اخبرنا قراءة
عليه وانا اسمع

4-
أنْبأنا
)نَبّأنا(بقراءتي veya
اَنْبأْنا )نَبّأنا( قراءة
عليه وانا اسمع

5-
قالَ لَنا بقراءتي
veya قال لنا قراءة
عليه وانا اسمع

6–
ذكر لَنا بقراءتي
veya ذكر لَنَا
قراءةً عليه وانا اسمع

Görüldüğü üzere arzda sâdece
سمعتُ
 lafzının kullanılması uygun görülmemiştir.

Arz yoluyla tahammül edilen hadisleri eda
ederken kırâet lafzıyla kayıtlamadan sema yoluyla tahammül edilen hadislerin
edasında kullanılan
حدثنا ، اخبرنا
 sigalarını aynen kullanma hususunda âlimler
ihtilaf etmişlerdir. İbnu’l-Mübârek, Yahya İbnu Yahya et-Temîmî, Ahmed İbnu
Hanbel ve Nesâî bu makamda bu iki siganın mutlak olarak kullanılmasını câiz
görmezler. Öte yandan Zührî, Mâlik, Süfyan İbnu Uyeyne, Yahya İbnu Saîd
el-Kattân, Buhârî, Süfyan Sevrî, Ebu Hanife, Ebu Yusuf, Muhammed Şeybânî, bir
kavle göre Mâlik, Sa’leb, Tahâvî, Ebu Nu’aym İsfehânî, bir kavle göre Ahmed İbnu
Hanbel gibi Hicazlı ve Kûfeli âlimlerin çoğu her iki siganın birbirinin yerine
kullanılmasını câiz görürler.

Üçüncü bir grup arz yoluyla tahammülde
 قرات
lafzını kullanmadan  اخبرنا
demeyi tecvîz ederler, fakat
حدثنا
demeyi uygun bulmazlar. Şâfiî ve ashâbı ile
Müslim, İbnu’s Salâh ve Nevevî’nin dediklerine göre meşrik ulemasının cumhuru
buna kâildir.

Netice olarak denebilir ki, müteahhirin
nazarında,  حدثنا
deyince sema,
اخبرنا  deyince arz kastolunur.
Mütekaddimîn nazarında  أنبأنا
 tabirî de
 اخبرنا
makamında kullanılmıştır. Aliyyül-Kârî de mütekaddimin ilk müteahhirîn arasında
orta bir tabakanın
أنبأنا
 tabirini mutlak şekliyle arzda, mukayyed olarak
da şekliyle  أنْبأنا
اجازةًicâzet’de kullandıklarını
belirtmiştir.[3]

1- Sema (İşitme):

 

Hocanın ezberden veya yazılı bir metinden
okuyarak veya imla ettirmek suretiyle rivâyet ettiği hadisi, öğrencinin bizzat
hocasının ağzından işitmesidir.

Bunların hepsi bir ise de imlâ’nın daha sıhhatli
olacağı söylenmiştir. Bütün cemâhîr’i ulema nezdinde[1]
hadis tahammül yollarının en üstünü budur.

Böylece, şartlarını haiz mütehassıs bir hocanın
ağzından cemaat (topluluk) içinde veya yalnız iken hadis duymak (semâ’), hadisi
öğrenim yollarının en üstünü sayılır. Hoca ile yüz yüze gelmek ve hocanın
telaffuzunu bizzat duymak söz konusu olduğu için sema’ ilim alma yollarının en
muteberi kabul edilmiştir. Bu durum rivâyet (yani eda) sırasında, topluluk
içinde alınmışsa “haddesenâ fülân (bize anlattı), ahberenâ veya enbeenâ fülân
(…bize haber verdi) veya semi’na fulanen” yalnız iken alınmışsa, ” haddeseni
(veya ahbereni, enbeeni) fulan veya semi’tü fülanen yekûlü (…şöyle söylerken
işittim)” vb. terimlerle belirtilir.

Hoca ezberden veya kitaptan sözlü olarak rivâyet
ettiği hadisi öğrencilerine yazdırırsa, bu imlâ olur. Kısaca, hocanın talebesine
hadis rivayet yazdırması demek olan imla, sema’ yoluyla hadis öğrenimine dahil
ve bütün usullerden üstün kabul edilmektedir. Zira semada talebenin gafleti, arz
veya kıraat’ta da şeyhin dalgınlığı –çok zayıf bir ihtimal de olsa- söz konusu
olabilir. Fakat imla’da hoca da talebe de tam faal ve uyanık olmak zorundadirlar.[2]

Önceden belirlenmiş zaman ve yerlerde büyük
kalabalıklara hadis rivayet edip yazdırmaya imla sistemi, bu meclislere imla
meclisleri, hocaya mümli, hocanın sözlerini tekrar ederek uzaktakilerin
duymasını sağlayan görevliye ve bu meclislerde hadis yazan öğrenciye müstemli;
bu yolla elde edilen rivayet metinlerinden oluşan kitaplara da emali adı
verilmektedir. İmla yoluyla alınan hadisleri rivayet ederken “Haddesena fulanun
imlaen” veya “Haddesena fulanun bitebliği fulanen” denir.

İlk örneklerini Hz. Peygamber’in, inen Kur’an
ayetlerini okuyarak vahiy katiplerine yazdırması; kendilerine hadis yazma izni
verilmiş sahabilerin Hz. Peygamber huzurunda hadisleri yazmaları; yine Hz.
Peygamber’in devlet ve kabile başkanlarına gönderdiği davet mektuplarını bizzat
yazdırması olaylarında gördüğümüz imla usulü, ashab ve tabiun dönemlerinde ilim
neşri için yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Hatta meşhur muhaddislerin
imla meclislerinde yer bulabilmek için bir gün öncesi ikindi namazından sonra
yerini alan öğrencilere bile rastlanır olmuştur.

İmla Meclisleri’nin kuruluşu, işleyişi, tarihi,
adabı ve değerlendirilmesi apayrı bir tetkik konusudur. Es-Sem’ani (562/1166)
Edebü’l-İmlâ ve’l-İstimlâ”[3]
adlı kitabında özellikle bu konuyu işlemiştir. Hatibu’l-Bağdadi (463/1071) de
el-Cami li ahlakı’r-ravi ve adabi’s-sami’ adlı eserinde konuya dair bilgiler
vermiştir.[4] 

Kadı İyaz: “Sema yoluyla (dinleyerek) tahammül
edilen hadîsi eda ederken, râvinin haddesenâ, ahbaranâ, enbeenâ, semi’tü fülânen,
kâle lenâ, zekere lenâ sigalarından birini kullanabilir” der. Ulema, çoğunluk
itibariyle, bu tabirlerden her birinin semaya yani hadîsi dinleyerek aldığına
delâlet ettiğini belirtmiştir. Ancak İbnu Salâh: “Buna olduğu gibi iştirak
edemeyiz. Doğru olanı, bu lâfızlardan, şeyh’ten sema olmaksızın tahammül
edilenler için kullanılması şayi olanları sema için kullanılanlardan tefrîk
etmesidir. Aksi takdirde, hepsinin mutlak olarak sema için kullanılması iltibasa
ve vehme sebep olur” demiştir. Zeynü’d-Dîn el-Irâkî, İbnu’s-Salâh’ı teyiden: “Enbeenâ
tâbirinin icâzet yoluyla tahammülde kullanılması şâyi olduktan sonra, bu sîganın
mutlak şekilde semâda kullanılması, bunun icâzetle alınmış olacağını
zannetmemize sebep olur. Hatta, icâzet yoluyla tahammül edilen hadîsle ihticacı
caiz görmeyenler bu rivayeti atabilirler” der.

Hatîbu’l- Bağdadî, bu tabirleri en üstününden
başlamak suretiyle şöyle bir hiyerarşik derecelemeye tâbî kılar:

1-
Falandan dinledim diyordu ki,

2-
Fülan bana söyledi ki,

3-
Fülan bana haber verdi ki.

4-
Fülan bize haber verdi ki,

5-
Fülan bana söyledi,

6-
Söyledi.[5]

Notlar:

1.
Sevk sigâsı müfred ise “bana söyledi”, “bana haber verdi” gibi, bu durumda
hadisi şeyhinden dinlediği zaman yalnız olduğunu ifâde eder. Eğer siga cem’ ise
bize söyledi, bize haber verdi şeklinde, şeyhten o hadîsi dinlerken yanında
başkalarının da bulunduğunu ifâde eder.

2.
Şeyh imlâ ederek tahdîs etmişse “Bana (veya Bize) falan kimse imla ettirerek
söyledi… ” diye imlâen’i ilave etmesi gerekir. Irâkî’nin ifâdesi ile sema’da
imla vukuunu bildirmesi râviye vâcib değilse de imlayı tasrîh eden rivâyetler
daha kıymetli, daha mûteber sayılmıştır.

3.
Ulema, semi’tu ile haddeseni tabirlerini eşit değerde görür ve tâlibin şeyhi,
kulağıyla işitme durumunda kullanır.

Ahberani lafzı da pek çoğu tarafından haddesena
makamında kullanılmıştır. Ancak Ahberana
tabirinin arz için kullanılması şâyi olduktan sonra meşrik ulemasının çoğu bu
iki tabir arasında fark gözetmiştir. Evzâî, İbnu Cüreyc, Şâfiî, Müslim, Abdullah
İbnu Vehb el-Mısrî, Nesâî gibi büyük muhaddisler aradaki tefrîki
gözetenlerdendir. Onlara göre ihbâr lafzı tahsisde olduğu gibi be-tahsîs şeyhten
semayı değil, şeyhin huzurunda okumayı da ifade ettiğinden aralarında tam bir
eşitlik değil umum-husus münâsebeti vardır. Her tahdîs aynı zamanda ihbâr ise de
her ihbar tahdîs demek değildir.

Enbeena ve nebbe’na tâbirleri aynı mânâdadır ve
ahberana tabirinde olduğu üzere, daha ziyade arz’da kullanılmıştır.[6]

HADİSLERİN
TAHAMMÜL VE EDÂSI

 

Bir ravinin başkalarına rivâyet etmek gayesiyle,
hadis rivâyet eden bir şeyhten rivâyet ettiği hadisleri semâ, kıraât, icazet,
münavele, kitabet, i’lam, vasiyyet, vicade gibi yollarla alması, yani aldığı
hadisleri başkasına nakletmek üzere yüklenmesidir.[1]

Hz. Peygamber (s.a.s), ashabını hadisleri
öğrenmeye ve başkalarına da tebliğ etmeye teşvik ederdi. O’nun rivâyet konusuna
ait teşvik ve tavsiyelerinden birinde “Sözümü işitip güzelce belleyen ve
bellediği gibi başkalarına (ileten, tebliğ eden) kimsenin Allah yüzünü ağartsın”[2]
buyuruyordu. Bir başkasında ise; tebliğ görevini açıkça hatırlatıyordu:
“…Burada bulunanlarınız bulunmayanlara (duyduklarını) ulaştırsın.”[3]
Bu görevin yerine getirilmesinde ilmî gayelerin mevcudiyetini de Hz. Peygamber
şöyle açıklıyordu: “… Zira olur ki, burada bulunanlarınız sözü kendisinden
daha anlayışlı bir kimseye tebliğ etmiş olur.”[4]
Bu hadislerden anlaşıldığı gibi, rivâyetle hüküm çıkarılması (istihrac) için
hadisin daha kavrayışlı, fakih bir kimseyle ulaştırılması gayesi vardır. Bundan
dolayı fakih, çıkaracağı hükmün İslâm’ın ruhuna uygun olmasını sağlamak için,
hadisi kimden aldığına dikkat etmek zorundadır. Çünkü hadisin sıhhati; hadisi
rivâyet eden ravilerin güvenilir olmaları ile yakından ilgilidir. Güvenilir
(sika) olmanın en önde gelen şartı da dini bütün olmaktır. İşte bu sebepledir ki
hadisçiler, kâfir olan bir kimsenin hadis almasında mahzur görmemiş olsalar
bile, kâfirin rivâyet ettiği bir hadisin alınamayacağı görüşü üzerinde ittifak
etmişlerdir.[5]
Nitekim sahabeden Cubeyr b. Mut’im, Hz. Peygamber (s.a.s)’in akşam namazında Tûr
sûresini okuduğunu İslâm’a girmeden önce işitmiş, fakat bu hadisi ancak Müslüman
olduktan sonra rivâyet edebilmiştir.

Hadis almak için yaş sınırı tayin etmede çeşitli
görüşler ileri sürülmüştür. Sahih olan görüşe göre, hadis dinlemek, yazmak ve
zaptetmek için yaş sınırı belirtmeye gerek yoktur. Çocuk temyiz dönemine
girdikten sonra, âlimlerin meclisine katılıp, hadis dinleyebilir. Önemli olan
çocuğun söylenen sözü anlayabilmesi ve sorulan soruya cevap verebilmesidir. Beş
yaşında da olsa, her şeyi birbirinden ayırma yeteneğine sahip olan bir çocuk,
hadis alabilecek bir yaşa gelmiş demektir.[6]

Hadislerin zamanımıza kadar ulaşması rivayet
yoluyla olmuştur. Hz. Peygamber’in bir sözünü işiten veya bir hareketini gören
sahabe onu Tabiin, Tebe-i Tabiin’in denilen nesle aktarmış… Hal böyle devam edip
nesilden nesile geçerek yazılı metinler tespit edilmiştir. Yazılı metinler bile
çeşitli usullerle rivayet edilip hadisler Hz. Peygamber’den nakledildiği şekilde
kitaplara geçerek zamanımıza kadar gelmiştir. Bu nesilden nesile, kişiden kişiye
aktarma işine aynı zamanda Tahammulu’l-ilim (İlmi Yüklenme) adı verilir.

[7] 
  

Hadîslerin şeyhten alınması ve talebeye
aktarılması bir kısım âdab ve tarzlara tâbidir. Belki de bu hususî durumları
ifade maksadıyla, hadîs öğrenim ve öğretimi için “taallüm” ve “ta’lîm” tabirleri
pek kullanılmaz. Nitekim hiçbir usul kitabında taallümu’l-hadîs veya talimu’l-hadîs
tâbirine yer verilmez. Bunların yerine “tahammül” ve “edâ” tabirleri kullanılır.
Birincisi hadîsin şeyhten (râviden) alınmasını, ikincisi de alınmış olan
(bilinen, öğrenilmiş bulunan) hadîslerin tâlibe aktarılmasını ifâde eder.

Tahammül, lügat olarak yüklenmek, sırtına almak
manasına gelir. Edâ da, üzerindeki borcu ödemek, bir vecibeyi yerine getirmek
manasına gelir. Şu halde, hadîs öğrenimini ifâde için kullanılan kelimeler bile
gösteriyor ki, buradaki alma-verme ameliyesi mahiyetçe, bir başka ilim
maddesinin taallüm ve ta’lim’inden farklıdır. Bir başka ifade ile tahammülü’l-hadîs,
“taallumü’l-hadîs” demek değildir, tıpkı edâ’u’l-hadîs’in de ta’lîmu’l-hadîs
olmadığı gibi.

Tahammül’de iradî olarak bir vecîbe, bir yük
altına girme var. Eda ise, borcu ödemek, bu vecîbeyi yerine getirmek sûretiyle
yükten kurtulmayı ifâde eder.

Şu halde, hadîs’in öğrenilmesi, sıradan bir ilim
öğrenme değil, iradî olarak bir sorumluluk altına girmektir. Onu ehil kişiden,
en uygun şartlarda almak, eda edinceye kadar aldığı şekilde korumak, en uygun
şartlarda, âdabına muvafık şekilde eda etmek hadîs tâlîm ve taallümünün
hususîyetlerini teşkîl eder.

Hadîs talibinin taşıması gereken şartları ve
uyması gereken âdâbı daha önce zikrettiğimiz için burada, sâdece tahammül ve edâ
yolları ile bunlara muvâfık sevk sigaları üzerinde duracağız.[8]

A) Hadîs Öğrenim ve Öğretim Yolları (Tahammül Ve
Edâ Yolları):

 

Hadis tahammülünün çeşitli yolları
bulunmaktadır. Hemen bütün hadis usûlü kitapları bu konuda sekiz yoldan söz
etmektedirler. Bu sekiz yolun öncelik ve değer sıralamasında ittifak vardır.
Bunlar sırasıyla, semâ, kıraât, icâzet, münâvele, kitabet, i’lam, vasiyyet ve
vicâdedir.

İslâm dininin Kur’an-ı Kerim’den sonra ikinci
kaynağı olan hadise fevkalade ehemmiyet veren Müslümanlar, onun hangi yolla
öğrenildiğinin tespitine, bunun belli teknik terimlerle sonraki nesillere de
bildirilmesine de pek önem vermişlerdir. Söz konusu hadis öğrenme ve öğretme
(tahammül ve edâ) yolları işte bu dikkatin belgeleri mahiyetindedir.

Muhaddisler, hadîslerin sekiz surette tahammül
edileceğini belirtmişlerdir. Hadislerin bir hocadan öğrenilip rivâyet edilmesini
ifade eden tahammülü’l-hadis yolları önem ve kuvvet sırasına göre şöyledir[1]:

8- Şeyhine Saygılı Olmak:

 

Muhaddis şeyhini de hayırla senâ ile anmalıdır.
Vekî’in, hocası Süfyân-ı Sevrî’yi andıkça: “Emîrü’l-mü’minîn fıl-hadîs” diye
övdüğü rivayetlerde gelmiştir. Keza hiç kimseyi, sevmediği bir lakabıyla
zikretmemelidir. Ancak bu lâkab, onu diğerlerinden tefrik içinse mahzuru yok:
Gunder (vefasız), A’rec (topal), A’meş (görmesi zayıf) gibi. Keza mesleğini
zikrederek anması -Hannât gibi- veya annesine nisbet ederek anması -İbnu Uleyye
gibi- câizdir, yeter ki bütün bu tesmiyelerde ayıplamak maksadı değil, târif
gayesi gütmüş olsun.[1]