Ay: Ocak 2014

D) Maktu Hadîs:

 

Tâbiîn ve Etbauttâbiîn’e ait rivâyetlere verilen
addır. Bunlar da söz, fiil veya takrîr olabilir. Hadîsle ilgili ıstılahların
yeterince istikrarını bulmadığı bir sırada İmâm Şâfiî (204/819) hazretleri (radıyallahu
anh) maktu tâbirini munkatı mânasında kullanmıştır. Hadîs ilminde kendisinden
istifâde etmiş olan muhaddislerden bâzıları bu kullanışta onu taklîd
etmişlerdir. Binaenaleyh Abdullah İbnu Humeydî (v. 219/834), Taberânî (360/970)
ve Dârâkutnî (385/995) gibi bazı hadîs imamlarının te’lîfatında bu durum
görülür.[1]

Maktu’ kelimesi, Mekati veya Mekatı’ şeklinde
çoğul yapılır.

Munkatı’,
senedinde bir ravinin isminin hiç geçmediği veya kapalı olarak geçtiği hadisler
ile, senedinden, sahabiden önce bir kişinin atlandığı veya peşpeşe olmamak
şartıyla birden fazla ravinin atlanmış olduğu hadisler için kullanılmaktadır.[2]

Maktu’ hadise misal olarak Abdurrezzak b.
Hemmam’ın Ma’mer b. Raşid’den, onun da İbn Şihab ez-Zühri’den naklettiği şu
hadisi verebiliriz: “Ma’mer dedi ki: Zühri’ye, bir yere yaslanarak yemek yemeyi
sordum. Zühri bana “sakıncası yok” diye cevap verdi.”[3]

“Cenaze namazı kılarken saflarınızı düzgün tutun
kiölü hakkındaki (duanız) şefaatiniz kabul olunsun.” (Ebu’l-Muleyh)

Mevkuf ve maktu’ hadisler dinde hüccet
sayılmazlar. Bu yüzden bu iki hadis türünü zayıf hadislerden sayanlar olmuştur.

[4]  

Mevkuf Hadislerde Sahihlik ve Zayıflık:

 

Rasulullah’tan gelmeyen sözlerde, O’ndan
gelenlerdeki yücelik bulunmaz. Buna rağmen Mevkuf Hadis’e zayıf hadistir demek
doğru olmaz. Zira sahihlik, hasenlik ve zayıflık, hadis usulü kaideleri uyarınca
yapılacak sened araştırmalarına bağlı değerlendirmelerdir.

Mevkuf bir hadise “sahihtir” demekle onun, Hz.
Peygamber’e aidiyeti söylenmiş olmamaktadır. Hatta onunla amel etmenin vacib
olduğu da belirtilmiş olmamaktadır. Çünkü en sahih görüşe göre mevkuf Hadis
hüccet değildir.[1]

Mamafih Mevkuf Hadis’in hükmü konusunda görüş
ayrılığı bulunduğu da unutulmamalıdır. Hanefilerden Razi, Serahsi ve müteahhirun,
birer görüşlerinde de İmam Malik ve Ahmed b. Hanbel’e göre mevkuf hadis
hüccettir. Bazı hanefiler ve İmam Şafii’ye göre hüccet değildir. Çünkü sahabinin
kendi ictihadı sonucu ya da Hz. Peygamber’den değil de başka birinden duymuş
olma ihtimali vardır.[2]

Ebu Davud da, “Nebi’den (s.a.v.) nakledilen iki
haber tearuz edince, Ashabının hangisiyle amel ettiğine bakılır.”[3]
demektedir.

Bazı Mevkuf Hadisler de senedleri Rasulullah’a
ulaşmadığı için mevzu (uydurma) sanılmıştır. Ebu Hafs Ömer b. Bedr el-Mavsili
(622/1224) böyle yanlış bir değerlendirmeye tabi tutulmuş Mevkuf Hadisleri
“Ma’rifetü’l-vukuf ale’l-mevkuf” adlı eserinde toplamıştır. Abdurrezzak b.
Hemmam (211/826)’ın el-Musannef’inde de mevkuf hadisleri bolca bulmak mümkündür.

[4]

Mevkuf hadise örnek:

Katade: “Ömer b. El-Hattab kişinin yalnız başına
yolculuğa çıkmasını hoş görmezdi.” dedi.[5]

Ebu Eyyub el-Ensari: “İlminin artmasını,
anlayışının derinleşmesini arzu eden kendi kavm kabilesinden uzaklaşıp
yabancılarla beraberliğe (hicret’e) katlansın.” dedi.[6]

C) Mevkuf Hadîs:

 

Rivâyet edilen söz, fiil veya takrir’in kaynağı
sahâbî ise (rivayet munkatı veya muttasıl olsun) buna mevkuf hadîs denir.
Sözgelimi Ashab’tan birinin fetvası, menkıbesi, şaka veya fıkra nevinden bir
davranışı vs. rivâyet edilmişse bütün bunlar mevkuf hadîs çeşidine girer.
Nitekim Hz. Ali’ye ait sözler, İbnu Abbas’a ait açıklamalar, Hz. Ömer’e ait
ibretli menkıbeler vardır. Bunların hepsine mevkûf hadîs veya mevkûf sünnet
denir. Eskiden yapılmış bazı kitaplarımızda “…hadîsi anlattı ve Hz. Ali’ye
vakfetti” veya “mevkuf bir sünnette (veya hadîste) geldiğine göre…” gibi
ifâdelere rastlarız. Bu ve benzeri ifâdeler, hadîsin Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm)’e ait olmadığını, ismi geçen sahâbî’ye ait olduğunu ifade eder.

[1]

Bu terim, fıkıh ve kıraat ilminde farklı
istilahî kullanımlara sahiptir. Mevkuf hadislerde isnad Rasûlullah (s.a.s)’e
ulaşmaz; sahabîde son bulur. Mesela: Ravinin “İbn Abbas şöyle dedi” veya “Ali b.
Ebi Talib şöyle yaptı” yahut ta “Ebu Bekr’in önünde şöyle yapıldı da o buna ses
çıkarmadı” demesi yapılan rivayetin merfu’ olmadığını ve mevkuf olarak
nakledildiğini gösterir. Bazan da ravi; “İbn Abbas’dan mevkuf olarak rivayet
edildi” diyerek hadisin mevkuf olduğunu tasrih eder.[2]

Rasûlullah (s.a.s)’den sadır olan söz, fiil ve
takrir’i mevkuf hadiste Sahabi yapmaktadır. Büyük bir Sahabi dahi olsa bir
kimsenin sözlerinin Rasûlüllah (s.a.s)’den gelen hadislerin seviyesinde
addedilmesi imkânsızdır. Rasûlullah (s.a.s)’e ref’ edilen hadislerde bir
kutsiyet vardır. Çünkü Allah Teala O’nun hakkında şöyle buyurmaktadır:

“O kendi arzu ve hevâsından konuşmaz. Onun her
konuştuğu, Allah tarafından vahyedilen bir vahiyden başka bir şey değildir.”
(en-Necm: 53/3-4)

Bazı muhaddisler, bu durumu göz önüne alarak
mevkuf hadisleri. zayıf hadislerden saymışlardır. Ancak, sırf bu sebepten
dolayı, mevkuf hadise zayıf denilmesine itiraz edenler olmuştur. Onlar bu
itirazlarını hiç bir sahabinin Rasûlullah (s.a.s)’dan sadır olduğuna bizzat
kanaat getirmeden, dine taalluk eden konularda ne bir şey söylemesi ne yapması
ve ne de yapılanı tasvip etmesinin imkânsız olduğunu ileri sürerek cevap
vermişlerdir.[3]
Mevkuf bir hadis şartları taşıdığında, sahihtir veya hasendir dendiği zaman
Rasûlullah (s.a.s)’a ait olmayan bir hadis onâ atfedilmiş olmaz. Çünkü hadisin
rivâyet şekli onun Sahabiye ait olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Sahabîlerin Vahyin indirilişi esnasındaki
konumları, onlardan sahih olarak rivâyet edilen mevkuf hadislerin, çoğu zaman
amel etmeye elverişli olduklarını te’yid etmektedir. Bu duruma göre Abdullah İbn
Mes’ud’tan mevkuf olarak rivâyet edilen “Bir müneccime veya kâhine giderek
onun söylediklerini doğrulayan kimse Hz. Muhammed (s.a.s)e nâzil olanı inkâr
etmiş demektir” gibi haberler, amel edilmesi caiz olan haberlerdir. Bununla
birlikte İsrailiyyât türü nakillerine tesadüf edildiği için Ka’bul-Ahbâr,
Abdullah b. Selâm ve Abdullah b. Amr el-Âs’ın mevkuf hadisleri ihtiyatla
karşılanmalıdır. Onlardan kıyamet alametleri ve âhir zaman fitneleri hakkında
nakledilen hadislerin çoğu mevzu olmamakla birlikte zayıftırlar. Görüldüğü gibi
hadisin zayıf oluşu mevkuf olmasından değil; ondaki şaz, illet ve iztırâb gibi
durumlardan kaynaklanmaktadır.[4]

Bazı muhaddisler Sahabi tefsirlerinin tamamını
merfu tutarken, diğer bazıları da nuzûl sebeplerine dair olayların dışında
mevkûf olduklarını söylemişlerdir.[5]
Sahabî tefsirlerinin tamamını merfû saymak doğru değildir. Çünkü müfessir
sahabiler tefsirlerde içtihat etmiş; diğer bazı konularda ve furu’da da
aralarında ihtilâfa düştükleri görülmüştür. Bir kısmının ise tefsirlerine
İsrailiyyat türü haberleri karıştırdıkları da görülmüştür.[6]

Mevkûf tabiri bazı maktu’ hadislerin
rivayetlerinde de kullanılmaktadır. Ravinin “falan kimse hadis isnadında
Zührî’de durdu” demesi hadisin mevkuf olduğunu göstermez. Çünkü, Zührî sahabi
olmayıp tabiindendir. Dolayısıyla bu tür rivayetler maktu’durlar.

Fakihlerin mevkuf hadisi hüccet almadaki
görüşleri birbirinden farklıdır. Mevkuf ve maktu’ hadisleri Rasûlullah (s.a.s)’ın
sünnetinin farklı bir şekilde devamı kabul ettiği için İmam Mâlik, rivâyetini
sahih gördüğü mevkuf ve maktu’ hadislerle ihticac etmeyi ihmal etmemiştir.
Ayrıca Rasûlullah (s.a.s)’ın sünnetinin amelî rivâyeti kabul ederek
Medinelilerin amelini fıkıh usûlunde müstakil bir delil alması onun, bu
haberlere verdiği önemi gösterir.[7]

Mevkuf hadis sadece sarahaten (açıkça) mevkuf
olabilir. Hükmen Mevkuf diye bir şey söz konusu değildir.

Mevkuf Hadisler şu ifadelerle rivayet edilirler:

“Ömer (r.a.) şöyle dedi”

“İbn Abbas (r.a.) şöyle yaptı.”

“Ebu Hureyre (r.a.) şöyle takrirde bulundu.”

“İbn Ömer’den (r.a.) mevkuf olarak rivayet
olunur ki”

“Bu hadis İbn Abbas’a varınca mevkuftur. Senedi
daha öteye geçmiyor”[8]

Merfu hadise örnekler:

“İlmi yazarak (sağlama) bağlayınız. (Enes b.
Malik)

“Bir kimse abdestli olmadıkça cenaze namazı
kılamaz.” (İbn Ömer)

“Ensar kadınları ne yüce kadınlarmış! Hayaları,
dinlerini öğrenmelerine mani olmadı.” (Hz. Aişe)

Görüldüğü gibi mevkuf hadisler sahabilerin
ibadet haricinde söyledikleri sözlerle bazı meselelerdeki görüşlerinden
ibarettir.

Horasan’lı fıkıh alimleri mevkuf hadise daha çok
eser, merfua ise haber adını vermişlerdir.

[9] 

Merfu Hadisin Hükmü:

 

Merfû hadis, sahih, hasen ve zayıf arasındaki
müşterek ıstılahlardandır. Bu itibarla merfû hadisler, sıhhati bakımından sahih,
hasen, zayıf hattâ mevzû bile olabilirler. Sıhhat derecesinin ayrıca incelenmesi
gerekir.[1]

Hadîs kelimesi mutlak kullanıldığı takdirde de
merfu hadîs kastedilir: “Hadîste geldiğine göre” tabiri ile “Merfu hadîste
geldiğine göre” tâbiri aynı şeyi ifâde eder: Bu söz Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’a âittir.

[2]

Merfu hadis, bütün İslam bilginlerince hüccet
kabul edilmiştir. Bu sebeple de bağlayıcıdır.[3]

Muallak-Merfu:

 

Bütün sened hazfedilerekdoğrudan Hz. Peygamber’e
izafe edilen hadislere muallak-merfu denir.

[1] 

Mürsel-Merfu:

 

Aynı ifadeler, bir sahabi için değil de br tabii
için kullanılacak olursa, bu takdirde hadis mürsel-merfu’ denir.

[1]

Merfu Hadise Delalet Eden Bazı İfadeler:

 

Tabiun’dan olan ravi, senedi sahabiye
ulaştırdıktan sonra “sahabi hadisi ref ederek” “isnad ederek” “sözü sahibine (Hz.
Peygamber’e) ulaştırarak” “rivayet ederek” kayıtlarını koyarsa, bu ifadeleri
taşıyan hadisler de merfu’dur.

[1]

c) Takriri:

 

Hükmen merfû olan takrir ise, sahabînin, bir işi
Hz. Peygamber zamanında yaptıklarını “Biz Rasûl-i Ekrem zamanında şöyle
yapardık” gibi sözlerle ifade etmesidir. Hz. Peygamberin yapılmasına müsaade ve
müsamaha ettiği her iş hükmen merfû sayılır.

Sahabînin herhangi birşey hakkında “bu şey
sünnettendir” demesi de, ekseriyetin görüşüne göre merfû hükmündedir. Yine bir
ravinin, sahabî veya tâbiî hakkında “hadisi ref eder” veya “merfû olarak rivayet
eder” demesi o hadisin merfû oluşuna işarettir.[1]

“Hz. Ali’den, demiştir ki: “Namazda göbeğin
altında eli el üzerinde kavuşturmak sünnettendir”[2]
hadisi de buna örnektir. Hz. Peygamber’in haberi olduğu halde nehyetmediği kabul
edilir.[3]

“Cuma günü (namaz için) eken davranır, öğle
uykusunu Cuma (namazını kıldık) tan sonra uyurduk.”

“Hz. Peygamber zamanında biz (fıtır sadakasını)
fıtır günü (her çeşit yiyecekten) bir sa’ (ölçüsünde) verirdik.”

“İbn Abbas şunları söylemiştir: “Hac aylarında
Kâbe ziyareti için ihrama girmek sünnettir.”

“Ümmü Atıyye şöyle demiştir: “Biz iki bayram
günü genç kızlarımızı ve örtülü hanımları (musallaya) çıkarmakla emrolunduk.”

“Ümmü Atıyye demiştir ki: “Biz (kadınlar)
cenazelerin arkasından gitmekten nehyolunduk. Ne var ki bize (diğer nehiyler
kadar) ısrar edilmedi.”

Yine Ümmü Atıyye şunları söylemiştir: “Biz
(kadınlar) kocası olmadıkça bir ölüye üç günden fazla yas tutmasından men
edilmiştik.”[4]

 

Hükmen merfû söz, İsrailiyyât nakletme âdeti olmayan bir sahabînin, peygamberlere ve geleceğe dair verdiği haberler ile bir işin yapılması halinde kazanılacak sevap veya bir başka fiilin yapılması halinde maruz kalınacak ceza gibi şahsi görüş ve kanaate dayanması mümkün olmayan (mahall-i ictihad ve re’y olmayan) mevzulara dair verdiği haberlere hükmen merfu denir. Verdiği bilgileri Rasulullah’dan duyduğunu açıklamasa bile konuların özelliği açısından onları, Rasulullah’dan duymuş olduğu; ya da en azından Hz. Peygamber’den öğrenmiş olan bir başka sahabiden işitmiş olduğu düşünülür. Ne var ki böylesi haberleri veren sahabinin, İsraili nakillerde bulunanlardan olmaması önem arzeder. Aksi halde verdiği bilgilerin İsrailiyattan olması da mümkündür.[1]

[1] Ahmed Naim, Tecrîd-i Sarîh Tercemesi, Ankara 1976, Mukaddime, 134; Subhi Sâlih, a.g.e., 217; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 117.

a) Kavli:

 

Hükmen Merfu Söz’e misal olarak Abdullah İbn
Mes’ud’un şu rivayetini verebiliriz:

“Her kim bir sihirbazın yahut ğaibden haber
verebilir diye bir arraf’ın yani kahin’in yanına giderse, Muhammed’e (s.a.v.)
indirilene küfretmiş olur.”[1]