Ay: Ocak 2014

B) Muhtelif:

 

Makbul bir hadisin muaraza ettiği makbul
hadistir. Şayet muaraza olan hadis makbul değilse, muaraza yok demektir ve o
hadis yine muhkem olur.

Muhtelif hadis, muarazadan zorlanmaksızın
kurtarılabilirse, bir başka ifade ile iki hadisin arasını cem ve Te’lif
edebilirse, aralarında tearuz olmadığı anlaşılır ve her ikisi de muhkem olmuş
olurlar. Değilse, tearuz ya nesh ye tercih ya da tevakkuf gibi bir takım çözüm
yollarıyla halledilmeye çalışılır.[1]

A) Muhkem:

 

Muarazadan salim olan makbul hadislere Muhkem
denir. Muhkem hadislerin hükmüyle amel etmek gerekir. Hakim en-Nisaburi, muhkem
hadise şu misali vermektedir:

“Allah Teala, abdestsiz namazı ve ganimetten
çalınmış malla yapılan iyiliği asla kabul etmez.”[1] 

6) TEARUZ
AÇISINDAN HADİSLERİN SINIFLANDIRILMASI

 

Burada, makbul (Sahih ve Hasen) hadisleri tearuz
açısından ya da me’huzun bih olup olmamak bakımından taksime tabi tutacağız.

Makbul ve Me’huzun bih olan hadisler tearuz
açısından Muhkem ve Muhtelif olmak üzere iki kısma ayrılır.

L) Mütâbi, Şâhid Ve Âzıd Hadîsler:

 

Ferd olarak bilinen bir hadîsin râvisine, sika
olan ve rivâyeti kabûl edilen bir başka râvinin uygunluk göstererek (mütâbaat
ederek) diğerinin şeyhinden (veyâ bir başka sahâbi’den) rivâyet ettiği hadîse
mutâbi, şâhîd veya âzıd denir. Mütâba’ denen önceki hadîs bunlar sayesinde
kuvvetlenir. Gerek kuvvetlenen (mütâba’) ve gerekse kuvvetlendiren (mütâbi,
şâhid, âzıd) hadîsin sahîh veya zayıf olması gerekir diye bir ön şart yoktur.
Bunlar sahîh de olabilir, zayıf da. Sahîh, mütâbaat’la daha güçlü hâle gelir;
zayıf, hasen derecesine yükselir; hasen de sahîh li-gayrıhî derecesine yükselir.
Mütâbaat’ın sahîh olmasında aranan şart, kuvvetlendiren’in kuvvetlenen’e nazaran
eşit veya yüksek seviyede olmasıdır. Daha düşük derecede olursa mütabaat olmaz.

Bu bahsi de geniş olarak İ’tibâr bahsinde
işledik.[1]

Garib Hadisin Hükmü:

 

Garib hadisler tek başına rivayet eden ravisinin
durumuna göre sahih, hasen veya zayıf olabilir; fakat çoğunlukla zayıftırlar.

[1]

Garib Hadis:

 

Senedinin bir veya birkaç tabakasında râvî adedi
bire düşen hadis. Garib lugatte; yabancı, yurdundan uzakta tek başına kalmış
kimse anlamına gelir:

Istılahta; Sikalardan, zayıf râvilerle beraber
sadece bir sikanın rivayet etmesi, herkes bir hadisi aynı şekilde rivayet
ederken bir râvinin biraz farklı rivayet etmesinden dolayı hususilik arzeden
hadis. Hadisçiler “Garib” deyince bu manayı kastederler. Garib hadis sened ve
metninin durumuna göre sahih, hasen ve zayıf olabilir. Garib hadisler isnâdıyla
garib, metniyle garib olmak üzere ikiye ayrılır. İsnâdiyle Garib metni bir veya
birkaç râvi tarafından rivâyet edilmekle meşhur iken sonradan bir râvinin
bunlardan başka bir kimseden tek başına rivayet ettiği hadistir.

Metniyle, Garib; içindeki râvileri
birbirlerinden rivâyetle meşhur bir sened olmakla beraber metni yalnız bu
senedle nakledilmiş olan hadis.

Bir hadis ilk tabakalarda garib olup sonraki
tabakalarda bir çok râviler tarafından rivâyet edilip meşhur olursa bu çeşit
hadislerce de Garib meşhur hadisler denilir. Meselâ; Hz. Ömer (r.a.)’ın Hz.
Peygamber (s.a.s)’den rivâyet ettiği “Âmeller ancak niyetlere göredir”[1]
hadisi meşhur garibtir. Bu hadisi Hz. Ömer’den sadece Hikâme b. Vakkâs
Hikâme’den Muhammed b. İbrâhim, Muhammed’ten sadece Yahya b. Sa’d el-Ensârî
rivâyet etmiştir. Yahya’dan ise birçok râvi rivayet etmiş ve hadis meşhur
olmuştur.

Hadis metinlerinde az kullanılan, anlaşılması
güç kelimeleri, ifade etmek için de “garibu’l-hadîs, terimi kullanılmıştır.
Hadislerin garib kelimelerini açıklamak için de eserler yazılmıştır. İbnü’l-Esîr’in
“en-Nihâye fi Garîbi’l-Hadis ve’l-Eser” isimli eseri ile Zemahşerî’nin el-Fâik
fî Garîbi’l-Hadis isimli eseri bu eserlerin en meşhur olanlarındandır. .

Hadisçiler hadislerin isnâd ve metinlerinin
garib olanlarının aranmasını hoş karşılamamışlar. İnsanların ilgisini çekme
nadir şeylere sahipmiş gibi gözükmek için garib haberler öğrenenleri tenkid
etmişlerdir. Sözgelimi Ahmed b. Hanbel, “Garib hadisleri yazmayınız, çünkü onlar
menâkirdir (kötü şeyler) ve çoğu zayıf râvilerden gelmedir” demiş, Malik b. Enes
de, “İlmin şerrinin garib, hayrının da halk tarafından rivâyet edilen zahir”
olduğunu ileri sürmüştür. Abdurrezzak, “Biz garib hadisin hayır olduğunu
sanırdık, halbuki o şer imiş” derken, Ebu Yusuf da, “Dini kelâm ile arayan
zındıklaşır, hadisin garibini arayan yalancı olur” demiştir

Garib hadisler Ahad haberlerin kısımlarındandır.
Bir haberi Ahad olan Garib hadisin Hüccet olup olmayacağı tartışılagelmiştir.
Çünkü bu terim, tarih içinde çok farklı anlamlar ifade etmiş, farklı
değerlendirmelere tabi tutulmuştur.

Haber-i âhâdın hüccet olamayacağına ilk olarak
Mu’tezile bilginleri öne sürmüşlerdir. Fakat onlar bu terimden bir kişinin bir
kişiden yaptığı rivâyeti anlamakta idiler. Nitekim Mu’tezile’nin tanınmış
imamlarından, el-Hayyât “el-İntisaâr” isimli eserinde bunu açıkça ifade ederek
şöyle demiştir:

“Biz adil bir kimsenin haberinin hüccet olarak
kullanılabileceğini kabul etmiyoruz”. Görüldüğü gibi burada sözkonusu edilen
âhâd haber, sonraki dönemlerde garib hadis olarak adlandırılan haber ile eş
anlamlıdır.

Âhâd haberin hüccet olup olmayacağı konusu ve
hüccet olmasının şartları müctehid imamlar arasında ihtilaflıdır.

Bu konuda dikkat edilmesi gereken nokta haberin
geliş şekil veya adlandırılışı değil, onun sahih olup olmadığıdır. Sıhhati
kesinlik kazanmış bir hadisin sırf âhâd haber olması nedeniyle reddedilmesi,
hüccet kabul edilmemesi anlaşılabilir bir tavır olmaktan uzaktır.[2]

Garib hadisler, özel tarafları ile ferd
olanlardır. Garib hadislere ferd-i nisbi de denir. Bu demektir ki bir tek
ravinin rivayet ettiği hadisin ferd oluşu sebebi genel ise o hadise ferd, veya
ferd-i mutlak denir; ama hadis özel bir sebebe göre ferd olmuşsa böyle bir
hadise de ferd-i nisbi, başka bir deyişle garib adı verilir. Ebu Said el-Hudri’den
rivayet edilen şu hadis bu konuda güzel bir örnek verir. Ebu Said demiştir ki:

“Hz. Peygamber (s.a.v.) bize namazda Fatiha ve
kolayımıza gelen (bir miktar ayet) okumamızı emretti.”

Hadisteki “Bize emretti” sözleri baştan sona
kadar yalnız Basralılar tarafından rivayet edilmiştir.

Ferd hadisin nisbi, dolayısıyla garib oluşuna
sebep olan özel duruma, sikadan tek başına rivayet, tanınmış bir muhaddisten tek
başına rivayet, ravilerin hep aynı şehirden veya ülkeden oluşu gibi durumlar
misal verilebilir.

Hasen hadisler konusunu incelerken gördüğümüz
gibi, bir hadiste iki özellik birleşebilir. Bunun içindir ki “Bu hasen-garip bir
hadistir” gibi ifadeyle karşılaşabiliriz. Böyle bir ifade hadisin bir isnadla
hasen, diğer bir isnadla garib olduğunu gösterir.

[3]  

Ferd Hadisin Hükmü:

 

Ferd hadisler:

a)
Ravileri zabtı tamam ve sika iseler, tek başına rivayetleri kimseye aykırı
düşmemişse sahihdir;

b)
Ravileri sahih hadis ravileri derecesine çıkmıyorsa ve yine tek başına
rivayetlerinde kimseye aykırı düşmemişlerse hasendir;

c)
Tek başına rivayet eden ravi kendisinden daha kuvvetli birine muhalefet etmişse
zayıftır; şâz veya münkerdir;

d)
Durumu zayıfsa, şaz, münker veya metrukdur. Her üç halde de merdud sayılır.

[1]

K) Ferd (Garib) Hadîsler:

 

Aralarında küçük bir fark bulunan bu iki hadis
çeşidi bir ravinin yalnız başına rivayet ettiği hadislerdir. Bir ravinin tek
başına hadis rivayetine ise teferrüd adı verilir.

Eğer bir hadisi sahabeden yalnız bir tabiin
rivayet ederse buna ferd veya mutlak ferd denir. Mesela:

“İman altmış küsür bölümdür; haya da imandan bir
bölümdür.”

Bu hadisi Ebu Hureyre’den yalnız Ebu Salih; Ebu
Salih’den de yalnızca Abdullah b. Dinar rivayet etmiştir. Her iki ravinin tek
başına rivayeti yüzünden hadis ferd olmuştur.

[1] 

Muhaddisler, tek bir tarîkden gelen, yâni
herhangi bir tabakada râvi sayısı teke düşen hadîslere ferd veya garîb derler.
Bilhassa mütekaddimîn’in ıstılahında, şâz ve münker tâbirleri de ferd mânâsında,
yani herhangi bir tabakada râvi sayısı teke düşen hadîs için kullanılmıştır.
Haber-i vâhid, haber-i münferîd tabirleri de aynı mânâda ıstılahlaşmıştır.
Müteahhir ulemâ, bu tabirleri özde aynı kalmakla birlikte, bazı nüans
farklılıkları getirerek ıstılahlaştırmıştır. Gerekli açıklamalar, Sened Sayısına
Göre Hadîsler bahsinde yapılmıştır.[2]

J) Azîz Hadîs:

 

Daha önce belirtildiği üzere, her tabakada râvi
sayısı en az iki olan hadislere denmiştir. Sıhhatçe zayıf olabileceği gibi hasen
veya sahih de olabilir.

Ancak bir hadis tek başına alındığında zayıf
bile olsa, başka tarîklerden de gelince hasen veya sahîh li-gayrihi derecesine
yükselir.[1]

En az iki ravinin rivayet ettiği hadîs. Âhâd
haberler arasında yer alan Azîz hadîsin tarifinde muhaddisler ihtilaf
etmişlerdir. İbnü’s-Salâh[2],
ve onu izleyen İmam Nevevî[3]
Azîz hadisi şöyle tarif etmişlerdir: “Zührî ve Katâde gibi hadisleri muteber
olan imamlardan iki veya üç kişinin rivayetleriyle infirâd ettikleri hadîse azîz
denir.” İbn Hacer’e göre ise, en az üç ravisi olan haberlere meşhûr, en az iki
ravisi olanlara azîz denir.[4]
Haberin bu şekilde isimlendirilmesi, ya az bulunduğu için veya başka bir isnadla
kuvvetlenmesi sebebiyledir. İbn Hıbbân el-Büstî, Azîz hadîsi, senedinin sonuna
kadar hep iki kişinin diğer iki kişiden rivayet ettiği hadis şeklinde tarif
ettiği için, bu tür hadîsin hiç bulunamayacağını iddia etmiştir. İbn Hacer, İbn
Hıbbân’ın bu anlayışına cevaben der ki: “İbn Hıbbân, bütün tabakalarda yalnız
iki kişinin iki kişiden rivayetini kastediyorsa, bu doğrudur; gerçekten bu çeşit
bir rivayet bulmak hemen hemen imkânsız gibidir. Fakat bizim anlayışımıza göre
azîz hadîs, isnadının başından sonuna kadar ravisi ikiden az olmayan haberdir.”
Buna Buhârî ve Müslim’in Enes b. Mâlik’ten müştereken, Buhârî’nin ayrıca Ebû
Hüreyre’den rivayet ettikleri şu hadis örnek gösterilmektedir: Rasulullah
(s.a.s.) buyurmuştur ki: “Herhangi biriniz beni anasından, babasından ve
çocuğundan daha çok sevmedikçe hakkıyle iman etmiş olmaz.”[5]

Bu hadisi, Enes’ten Katâde ve Abdülazîz b.
Suheyb; Katâde’den Şu’be ve Saîd, Abdülazîz’den de İsmaîl ve Abdülvâris rivayet
etmiş; bunların herbirinden de birer cemaat rivayet etmiştir.[6]

Yalnız bir sahabîden rivayet edildiği hâlde daha
sonraki tabakalarda en az iki ravisi olan hadislere de azîz denmiştir.[7]
Bazen bir hadise azîz ve meşhur denildiği de olur. İki sahabînin rivayetiyle
azîz sayılan bir hadis, daha sonra pek çok kimsenin rivayetiyle meşhur olabilir.

Herhangi bir tabakada yalnız iki ravi tarafından
rivayet edilen hadîsler olarak tarif edebileceğimiz azîz hadîs; ravilerinin
durumuna göre sahîh, hasen veya zayıf olabilir.[8]

İ) Meşhûr Ve Müstefîz Hadîsler:

 

Meşhûr kelimesi, lügâvî mânâda kullanılarak,
sened adedine bakılmadan belli bir devrede, belli bir çevrede yaygınlık kazanmış
olan hadîsler için kullanıldığı gibi, râvi sayısı her tabakada en az üç olmak
üzere fazla olan fakat mütevâtir seviyesine de ulaşmamış olan hadîs için de
kullanılmıştır. Fakihler, bu ikinci durumdaki hadîsler için -daha önce
açıkladığımız üzere- müstefîz tabirini kullanmışlardır. Bu hadîsler kesinlikle
sahîh demek değildir. Sâdece mütevâtir hakkında “sahîh” diye cezmedilir.[1]

Garib her hangi bir tabakada yalnız bir; aziz
herhangi bir tabakada yalnız iki; meşhur ise her hangi bir tabakada en az üç
ravisi olan hadislerdir.

[2]