Basra Dil Mektebi:
Nahvin bânisi ve Basra Dil Mektebi’nin kurucusu sayılan Ebul-Esved, bu mektebin ilk hocası olup çok talebe yetiştirmiştir. En meşhur talebeleri Anbese b. Ma’dân ile Yahyâ b. Ya’mer (v. 129/746)’dır. Devrinin âlimlerinden Anbese b. Ma’dân’m talebesi olan Abdullah b. Ebî İshâk el- Hadramî (v. 127/745) ile Ebû Amr Zebân b. el-’Alâ’ nm ilk filolojik çalışma yapanlardan oldukları bilinmektedir
Ebu’l-Esved’in ve talebelerinin gayretli çalışmaları neticesinde diğer ilimlerde olduğu gibi nahiv ilminde de te’lif devri başlamış ve hicri 2] asırdan itibaren Arap dili (sarf ve nahvi)’ne dair büyük-küçük birçok eser yazılmıştır, ilk teliflerin çoğu zamanımıza kadar ulaşmamıştır. İsim ve mâhiyeti bilinmemekle beraber, nahiv sahasındaki ilk telifin Abdullah b. Ebî İshâk’a ait olduğu rivâyet edilir.
Bu sahada kaleme alınmış ve isimleri tesbit edilmiş en eski iki eserin müellifi, Abdullah b. Ebî Ishâk’m talebesi Isâ b. Ömer es-Sakafı (v. 194/811)‘dir. Onun, zamanımıza kadar müstakil olarak intikal etmemiş olan Kitâbui-câmi’ ve Kitâbui-mükemmel adında bu iki önemli eseri ile nahiv olgunlaşmaya başlamıştır15.
Isâ b. Ömer es-Sakafî’nin talebesi olan el-Halil b. Ahmed (v. 175/791) lügat ve gramer çalışmalarına yön vermiş, Arapçada ilk lügat kitabı olan Kitûbui-Ayn’ı telif etmiştir. el-Halîl’in nahiv İlmînde yazılmış eseri olmamakla beraber, Arap filolojisine en az bir yüzyıllık bir zaman kandırdığına kesin gözüyle bakılmaktadıri6.
Bu arada nahiv ilmine son derece hizmet etmiş olan kaynaklarca Basra dil mektebine mensup olduğu rivayet edilen Kitabül Emsal ve Kitabül Lügatın müellifi Yunus b. Habib’i de zikretmek gerekir.Zamanının meşhur âlimlerinden ve özellikle Halil b. Ahmed’den nahvi öğrenen, Sıbeveyh lâkabıyla meşhur olan Ebû Bişr Amr b. Osman (v. 180/796)’m el-Kitâb adındaki eseri, günümüze kadar gelmiş ilk büyük nahiv kitabıdır. Sibeveyh’in Arapça gramerinin çok defa en küçük noktalarını bile tesbit ettiği bu eserinde îsa b. Ömer es-Sakafînin Ûitâbu’l-câmi’ini esas aldığı bilinmektedir. Sibeveyh’in daha sonraki nahiv çalışmalarına esas kabul edilmiş, hakkında birçok şerh yazılmış ve bu sahanın bir numaralı kaynağı haline gelmiştir18.Asıl adı Ebu’l-Hasen Said b. Mes’ade (v. 215/830-31) olan Ahfeş, hocası Sibeveyh’ten sonra Basra Dil Mektebinin en büyüklerinden biri olarak dikkat çekmektedir. Ahfeş’in Kitâbu’l-mekâyis fi’n-nahv ve iştikâk adlarında iki eserinin olduğu bilinmektedir. Ancak bunlar zamanımıza kadar ulaşmamıştır19.Eserlerinin büyük çoğunluğu gibi gramerle ilgili olanları da zamanımıza kadar ulaşmamış olup sadece kitaplarının adlarını öğrendiğimiz nahivci Ebû Ubeyde20 (v. 210/825), edîp, nahivci, lügatçi ve muhaddis Ebû Zeyd el-Ensârî21 (215/830), câhiliyyeye dair bilgilerimizin çoğunu kendisine borçlu olduğumuz el-Esmaî22 (v. 216/831), lügatçi ve dilci Ebû Amr el-Yezîdî, Halil b. Ahmed’in öğrencisi lügat ve dil çalışmaları ile meşhur olan Müerric b. Amr b. es-Sedûsî (v. 195/810), Ebu Ubeyd (v. 223/837), sarfla nahvin hudutlarını belirli bir şekilde ayıran ve nahve dair İlelu’n-nahv ve sarfa dair Kitâbu’t-tasrif adlı eserlerin yazan el-Mâzinî24 (v. 246/860-61), meşhur râvi ve dilci Ebû Hâtim es- Sicistânî26 (v. 256/868-869), el-Muktadab ve el~Kâmiln yazan Ebulı- Abbâs el-Muberred el-Ezdî (v. 285/898), Kitâbıı’l-Muhtasar fi’n-nahv ve Kitabül iştikak ın yazarı olan ve ez-Zeccâc en-Nahvî diye anılan Ebû İshâk İbrahim b* Muhammed (v. 316/928-29), Muberred’in talebesi Kitâbu’l-usûl fi’n-nahv ve Kitâbul mucez ‘in müellifi İbnu’s-Serrâc26 (v. 316/929), IbnDureyd27 (v. 321/933), Şerhu Kitâbi Sibeveyh’in müellifi es- Sîrâfi28 (v. 368/ 980) Basra Dil Mektebi’ne mensûb dilcilerden bazılarıdır29