AKSAMI SEB’A/ YEDİ BÖLÜM أقْسامُ السبْعةُ
Fiiler, kök harflerini meydana getiren harflerin durumu bakımından yedi
bölümde incelendiğ için bu konu aksamu’s seba başığı altında
anlatılmaktadır.
Fiiler öncelikle kök harflerinin durumuna göre önce sahih ve mutel olmak
üzere ikiye ayrılır.
Sahih de kendi içinde, salim, mehmuz ve mudaaf olmak üzere üçe ayrılır.
Mutel ( İlletli) de kendi içinde dörde ayrılır: Misal, ecvef, nakıs ve lefif.
Şimdi bu kısımlara biraz daha yakından bakalım:
أقْسامُ السبْعةُ
الصحيح:
السالم المهموز المضعّف
المُعْتَلّ:
المِثال الأجْوَف الناقص اللفيف
1- Salim Fiil: Kök harfleri içinde hemze, illet harfi ve aynı harften iki tane
bulunmayan fiillerdir. ذهَبَ آَتَبَ gibi. Salim fiilim çekimini daha
önceden biliyoruz.
2- Mehmuz Fiil: Kök harfleri içinde hemze bulunan fiile denir. Mehmuz
fiil, hemzenin bulunduğu konuma göre üç kısma ayrılır.
a) Mehmuzul fa : أآَلَ
b) Mahmuzul ayn : سَألَ
c) Mahmuzul lam: قَرَأ
Mehmuz fiilin çekimi salim fiil gibidir. Mehmuz fiilin çekim örnekleri:
أَمَرَ (birinci babdan) fiili mazinin çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil emretmek
مُذَآَّرٌ أَمَرَ أَمَرَا أَمَرُوا
مُؤَنَّثٌ أَمَرَتْ أَمَرَتَا أَمَرْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ أَمَرْتَ أَمَرْتُمَا أَمَرْتُمْ
مُؤَنَّثٌ أَمَرْتِ أَمَرْتُمَا أَمَرْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ أَمَرْتُ —- أَمَرْنَا
يَأْمُرُ : Muzari fiilin çekimi.
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil Emretmek
مُذَآَّرٌ يَأْمُرُ يَأْمُرَانِ يَأْمُرُونَ
مُؤَنَّثٌ تَأْمُرُ تَأْمُرَانِ يَأْمُرْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَأْمُرُ تَأْمُرَانِ تَأْمُرُونَ
مُؤَنَّثٌ تَأْمُرِينَ تَأْمُرَانِ تَأْمُرْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ آمُرُ — نَأْمُرُ
مُرْ : Emri hazırın çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ مُرْ مُرَا مُرُوا
مُؤَنَّثٌ مُرِى مُرَا مُرْنَ
3- Mudaaf Fiil: Fiilin kök harflerinden ikisinin aynı olması yani şedeli
olması demektir. مَدّ شَدّ فَرّ gibi.
Bu şedde fiil çekimlerinde cemi müennes gaibe sigasında çözülür. Muzaaf
fiilin çekiminden örnekler:
حَبَّ : fiilinin çekimi
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ حَبَّ حَبَّا حَبُّوا
مُؤَنَّثٌ حَبَّتْ حَبَّتَا حَبَبْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ حَبَبْتَ حَبَبْتُمَا حَبَبْتُمْ
مُؤَنَّثٌ حَبَبْتِ حَبَبْتُمَا حَبَبْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ حَبَبْتُ —– حَبَبْنَا
يَحِبُّ : çekimi
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يَحِبُّ يَحِبَّانِ يَحِبُّونَ
مُؤَنَّثٌ تَحِبُّ تَحِبَّانِ يَحْبِبْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَحِبُّ تَحِبَّانِ تَحِبُّونَ
مُؤَنَّثٌ تَحِبِّينَ تَحِبَّانِ تَحْبِبْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَ اَحِبُّ —- نَحِبُّ
حِبّ : emir fiilinin çekimi
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ اِحْبِبْ – حِبَّ حِبَّا حِبُّوا
مُؤَنَّثٌ حِبِّي حِبَّا اِحْبِبْنَ
مُخَاطَبٌ
4- Misal Fiil: Kök harflerinden ilki و veya ي olan fiildir. وَهَبَ وَضَعَ
يَقِظَ يَبِسَ
Fiilin ilk harfi vav ( و ) ise misali vavî, ya ( ي ) ise misali yai denir.
Misal fiilerin mazi çekimi salim fiil gibidir. Misali vavilerde ise,
muzarilerinden, vav düşer. ( وَجَدَ يَجدُ gibi) Bu vavlar mastardan da
düşer.
وَعَدَ يَعِدُ عِدّةٌ : vaad
وعظَ يعِظُ عِظّةٌ : vaaz
Muzari malum sigadan kalkmış olan vav, meçhul çekiminde geri döner.
Mazi çekimi salim fiili gibi olan misalin, muzari malum ve meçhulünün
çekimine örnek:
يَجدُ : Malum muzarinin çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يَجدُ يَجدانِ يَجدونَ
مُؤَنَّثٌ تَجدُ تَجدان يَجدْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَجد تَجدان تََجدونَ
مُؤَنَّثٌ تَجدينَ تَجدان تَجدْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَ أجدُ — نَجدُ
Meçhul muzarinin çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يوُجدُ يوُجدانِ يوُجدونَ
مُؤَنَّثٌ تَوُجدُ تَوُجدان يوُجدْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَوُجدُ تَوُجدان تََوُجدونَ
مُؤَنَّثٌ تَوجدينَ توَجدان تَوجدْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَ أوجدُ — نَوجدُ
5- Ecvef Fiil: Kök harflerinden ortataki harfi yani aynul fiili illetli olan
fiildir. Bilindiği üzere illet harfleri ( ي ) ,( و ) ve ( ا ) dir. Ortada bulunan
و ve ي mazide elif ( ا )’e dönüşür.
Orta harfi aslen vav olan ecvef fiile, ecvefi vavi denir.
قَوَلَ den …. قَالَ : dedi
قَوَمَ den ….. قامَ : kalktı
خَوَف den ..… خافَ : korktu
Orta harfi aslen ye olan ecvef fiillere de ecvefi yai denilir.
بَيَعَ den… باعَ : sattı
سَيَرَ den… سارَ yürüdü
هَيَبَ den.. هابَ korktu
Ecvef fiilin ilk harfi üstün, illet harfi de harekeli ise vav ve ye, telefuz
kolaylığı açısından elife çevrilir. Ecvef fiilin mazi, muzari ve emir çekimine
örnekler:
Birinci babdan örnek:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ زَارَ زَارَا زَارُوا
مُؤَنَّثٌ زَارَتْ زَارَتَا زُرْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ زُرْتَ زُرْتُمَا زُرْتُمْ
مُؤَنَّثٌ زُرْتِ زُرْتُمَا زُرْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ زُرْتُ — زُرْنَا
İkinci babdan örnek:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ بَاعَ بَاعَا بََاعُوا
مُؤَنَّثٌ بَاعَتْ بَاعَتَا بِعْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ بِعْتَ بِعْتُمَا بِعْتُمْ
مُؤَنَّثٌ بِعْتِ بِعْتُمَا بِعْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ بِعْتُ — بِعْنَا
Muzarinin çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يَزُورُ يَزُورَانِ يَزُورُونَ
مُؤَنَّثٌ تَزُورُ تَزُورَانِ يَزُرْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَزُورُ تَزُورَانِ تَزُورُونَ
مُؤَنَّثٌ تَزُورِينَ تَزُورَانِ تَزُرْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ اَزُورُ — نَزُورُ
Muzarinin çekimi:
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يَبِيعُ يَبِيعَانِ يَبِيعُونَ
مُؤَنَّثٌ تَبِيعُ تَبِيعَانِ يَبِعْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَبِيعُ تَبِيعَانِ تَبِيعُونَ
مُؤَنَّثٌ تَبِيعِينَ تَبِيعَانِ تَبِعْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ اَبِيعُ — نَبِيعُ
زُرْ :Emri hazır:
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ زُرْ زُورَا زُورُا
مُؤَنَّثٌ زورِى زُورَا زُرْنَ
مُخَاطَبٌ
بِعْ :Emri hazır:
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ بِعْ بِيعَا بِيعُوا
مُؤَنَّثٌ بِيعِى بِيعَا بِعْنَ
مُخَاطَبٌ
6- Nakıs Fiil: Son harfi yani lamu’l fiili illetli olan fiildir.
İllet harfi aslen vav olupta ( و ) elif şeklinde yazılıyorsa buna nakısi vavi
denilir. دَعَوَ s-den — دَعَا : dua etti, çağırdı.
Son harfi aslen ( ي) olup da elifi maksura ( ى) yani noktasız ye şeklinde
ise, bu tür fiillere nakısı yai denilir. Bu fiiler sonu elifi maksuradan dolayı
uzatılarak okunur. سَعَيَ den — سَعى : çalıştı, رَمَيَ den — رَمَى : attı,
gibi.
Nakıs fiillerin çekimine örnek:
دَعَا : Nakısi vavi örneği.
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ دَعَا دَعَوَا دَعَوْا
مُؤَنَّثٌ دَعَتْ دَعَتَا دَعَوْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ دَعَوْتَ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُمْ
مُؤَنَّثٌ دَعَوْتِ دَعَوْتُمَا دَعَوْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ دَعَوْتُ — دَعَوْنَا
رَعَى : nakısı yai örneği
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ رَعَى رَعَيَا رَعَوْا
مُؤَنَّثٌ رَعَتْ رَعَتَا رَعَيْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ رَعَيْتَ رَعَيْتُمَا رَعَيْتُمْ
مُؤَنَّثٌ رَعَيْتِ رَعَيْتُمَا رَعَيْتُنَّ
مُخَاطَبٌ
رَعَيْتُ — رَعَيْنَا
يَدْعُو :Muzari
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ يَدْعُو يَدْعُوَانِ يَدْعُونَ
مُؤَنَّثٌ تَدْعُو تَدْعُوَانِ يَدْعُونَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَدْعُو تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ
مُؤَنَّثٌ تَدْعِينَ تَدْعُوَانِ تَدْعُونَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ اَدْعُو — نَدْعُو
يَرْعَى :Muzari
مُفْرَدٌ تَثْنِيَةٌ جَمْعٌ
مُذَآَّرٌ يَرْعَى يَرْعَيََانِ يَرْعَوْنَ
مُؤَنَّثٌ تَرْعَى تَرْعَيَانِ يَرْعَيْنَ
غَائِبٌ
مُذَآَّرٌ تَرْعَى تَرْعَيَانِ تَرْعَوْنَ
مُؤَنَّثٌ تَرْعَيْنَ تَرْعَيَانِ تَرْعَيْنَ
مُخَاطَبٌ
مُتَكَلِّمٌ اَرْعَى —– نَرْعَى
اُدْعُ :Emir
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ اُدْعُ اُدْعُوَا اُدْعُوا
مُؤَنَّثٌ اُدْعِى اُدْعُوَا اُدْعُونَ
مُخَاطَبٌ
اِرْعَ :Emir
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ اِرْعَ اِرْعَيَا اِرْعَوْ
مُؤَنَّثٌ اِرْعَىْ اِرْعَيَا اِرْعَيْنَ
مُخَاطَبٌ
7- Lefif Fiil: İki harfi illetli olan fiillere lefif fiil denilir. İllet harfleri ( (وَقَىَ
gibi birbirinden ayrı ise buna lefifi mefruk, illet harfleri ( قَوِيَ ) gibi yan
yana ise buna da lefifi makrun denilir.. Her iki lefif fiil türü de nakıs fiil gibi
çekilir.
وَقَى : Mazinin çekimi
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ وَقَى وَقَيا وَقَوْا
غَائِبٌ مُؤَنَّثٌ وَقَتْ وَقَتا وَقَيْنَ
مُذَآَّرٌ وَقَيتَ وَقَيْتُما وَقَيتُمْ
مُخَاطَبٌ مُؤَنَّثٌ وَقَيْتِ وَقَيتُما وَقَيتُنّ
مُتَكَلِّمٌ وَقَيتُ — وَقَيْنا
يَقِى : Muzari çekimi
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ يَقِى يَقِيَانِ يَقُونَ
غَائِبٌ مُؤَنَّثٌ تَقِى تَقِيَانِ يَقِينَ
مُذَآَّرٌ تَقِى تَقِيَانِ تَقُونَ
مُخَاطَبٌ مُؤَنَّثٌ تَقِينَ تَقِيََانِ تَقِينَ
مُتَكَلِّمٌ اَقِى — نَقِى
ق :Emir çekimi
جَمْعٌ Çoğul تَثْنِيَةٌ İkil مُفْرَدٌ Tekil
مُذَآَّرٌ قِ قِيَا قُوا
مُخَاطَبٌ مُؤَنَّثٌ قِى قِيَا قِينَ
Diğer fiiller de bu örneklerle kıyaslanarak çekilebilir.