Ay: Ocak 2014

1) Ashabu’l-Eser:

 

Eser, meydana getirilen şey, nişan ve alâmet
demektir. Terim olarak ise
gerek Hz. Peygamber (s. a. s.)’ den ve gerekse sahabeden rivayet edilen şeylere
denir.[1]
Ashâbu’l-Eser de eser sahipleri, eser taraftarları ve eserciler demektir.

Hz. Peygamber (s.a.s.)’in bu dünyadan
göçmeleriyle başlayarak İmam Şafiî’nin yaşadığı asra kadar gelip geçen fıkıh
bilginleri iki kısma ayrılır:

a) Ashâbu’l-Eser.
Buna ashab-ı rivayet de denir.

b) Ashâbu’l-Rey.
Buna ehl-i rey de denir.[2]

Asr-ı saadette müslümanlar, ortaya
çıkan problemlerini Hz. Peygamber (s.a.s.)’e arzediyorlar, gerekli cevabı alarak
dönüyorlardı. Hz. Peygamber (s.a.s.)’in vefatından sonra İslâm devletinin
hudutları genişledi. Örf ve âdetleri başka başka olan yeni milletler İslâmiyet’e
girdiler. Ashab’ın bir kısmı da Hicaz bölgesinden çıkıp başka yerlere
dağıldılar. Hayat hadiseleri çoğaldı. Ortaya yeni yeni meseleler atıldı. Halk bu
meseleleri sahâbelere sordular.

Ashab’ın bazıları Hz. Peygamber (s.a.s.)’den
hadis rivayet ederek esere bağlanmayı tercih ettiler. Rivayete çok yer verdiler.
Allah’ın dinine kendi reylerini karıştırmaktan kaçınmak için fetva vermemeyi
tercih ettiler.[3] 
Vuku’ bulmayan hadiseler hakkında peşin hüküm vermiyorlardı. Bunlar Hicaz
bölgesinde bulunuyorlardı. Medine, merkezleriydi. Burada başka ırktan insanlar
ve hâlli gerekli hukuki meseleler yok denecek kadar azdı. Çok nadir durumlarda
rey ile fetva verilirdi. Medine ekolüne mensup hukukçular Ömer b. el-Hattab,
Zeyd b. Sabit, Abdullah b. Ömer, Hz. Âişe ve Abdullah b. Abbâs’dır (Allah
hepsinden razı olsun)[4]
Bu ekole bağlı tabiin âlimlerinin başlıcaları şunlardır: Sâid b. el-Müseyyeb,
Urve b. Zübeyr, Kasım b. Muhammed, Ebû Bekir b. Abdurrahman b. Hâris, Ubeydullah
b. Utbe, Süleyman b. Yesâr, Harice b. Zeyd.[5]

ESER:

 

Hadîs veya sünnet yerine kullanılmış olan
kelimelerden biri eser kelimesidir. Zira kelime lügat olarak bir sözü nakletmek
manasına gelir. Dilimize bile me’sur dua tabiriyle girmiştir. Yani nakledilmiş
dua, daha açık ifâdeyle Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’den rivayet
edilmiş dua demektir.

Hadîs’e eser dendiği gibi, muhaddîs’e de eserî
denmiştir. Çok fazla olmasa da bu tâbire rastlanır. Teferruata inildiği takdirde
eser kelimesinin daha hususî kullanılışlarına rastlamak mümkündür. Suyutî’nin
Tedrîb’de belirttiği üzere, bir kısım muhaddisler merfu ve mevkuf rivâyetlere
“eser” derken, Horasan fakîhleri mevkuf a “eser”, merfû’a “haber” demişlerdir.
Keza Şiîler, masum imamların söz, fiil ve takrirlerine “hadîs”, masum olmayan
kimselerden gelen sözlere “eser”, masumların dışındaki Sahabi, Tabiî ve
Tebeuttâbîi’nden gelen sözlere de “haber” derler.

Şu halde esas olan cumhur’un kullandığı
şekildir. Buna göre eser “hadîs”in müterâdifidir. Tahâvî’nin Müşkilü’l-Âsâr adlı
kitabı, ihtilaflı hadislerin te’viline tahsis edilmiştir, müşkilü’l-hadîs
demektir. Keza cezerî’nin en-Nihâye fi Garîbi’l-Hadîs ve’l-Eser’i ile, el-Irâkî’nin
Nazmud-Dürer fî ilmi’l-Eser veya İbnu Hacer’in Nuhbetu’l-Fiker fi Mustalahı
Ehli’l-Eser adlı kitaplarında eser kelimesinin hadîs manasında kullanıldığını
görmekteyiz.[1]

İz, belirti, bir şeyden arta kalan, bakiyye. Hz.
Peygamber’in mübarek emânetlerine de eser denilir. Çoğulu âsâr’dır. Hadis ve
haberle eş mânâda kullanılan bu terim, ıstılahta Hz. Peygamber, sahâbe ve
tâbiûna âit söz, fiil ve takrirler demektir.[2]

Nitekim Nevevî; ‘haber ister merfû, ister
mevkûf, ister maktû’ olsun hadisçiler nazarında hepsi de eserdir’[3]
demek suretiyle mezkûr târifi benimser. Yine bu anlayışa göre “hadisi rivâyet
ettim” mânâsında “esertü’l-hadise” ifadesinin kullanıldığı ve hattâ esere
nisbetle kendilerine “esefi” de denildiği kaynaklarda yer alır.[4]

Ancak, İbn Hacer gibi bazı muhaddislerin, eser
tabirinden hadisin mevkûf veya maktûunu kastetmeleri[5]
Horasan fakihlerinin ise ‘mevkûf’a eser, ‘merfû’a haber demeleri[6],
eser teriminin değerlendirilmesinde bu tür özel mânâları da göz önünde
bulundurma gereğini ortaya koymaktadır. Son zamanlardaki ilmî yayınlarda eser,
mevkûf ve maktu’ haberler için özellikle kullanılmakta, merfu’ât da “hadis
terimi ile değerlendirilmektedir. Felsefede âsâr, ‘müessir’den yani Allah’tan
sudur eden tesirlere denilmektedir.

Muhaddisler, merfû ve mevkûf hadislere eser
adını verirler. Hâfız Tahâvî’nin bu konu ile ilgili kitabının adı, ”Şerhu
Meâni’l-Âsâri’l Muhtelifeti’l-Me’sûre” dir. Taberî, ”Tehnibu’l-Asâr” adıyla
bir kitab yazmıştır. Hz. Peygamber’den gelen dualara da ”el-edviye-tü’l-me’sûre”
denilmiştir.

Horasanlı fukahâ ve muhaddisler ise, hadis
kelimesini merfû olanlara isim; eser kelimesini de sahâbe ve tâbiîne isim
yapmışlardır. Bunlar mevkûf hadise eser demişlerdir.

Muhaddis, esere nispetle “esefi” ismini alır, “Esertü’l-hadise”
cümlesi, onu rivâyet ettim anlamındadır. Tarihle meşgul olana “ahbari”
denilmiştir. Ehl-i eser: Burada eser, hadis ve ashâb-tâbiûn fetvâları
anlamındadır.[7]
Tarihte ehl-i re’y-ehl-i eser ihtilâfı tâbiûn zamanında ortaya çıkmıştır. Ehli
eser, re’y ve kıyası zayıf saymış, zorunlu kalmadıkça fetvâ vermemişlerdir. Yine
ehl-i eser, farazî olaylara farazî fetvâlar vermemişlerdir. Onlar sadece hadis
toplama ve yazma işine ağırlık vermişlerdir. Zâhiriyye mezhebi aşırı eserci bir
mezhep kabul edilir. Çünkü kıyası, sahâbe ve tâbiûn fetvâlarını delil olarak
kabul etmezler.

“Allah’ın rahmetinin izlerine bir bak…”
(er-Rûm: 30/50) ayetindeki gibi, yüce Allah’ın âlemdeki bütün eserlerine âsâr
denilir.[8]

 

Ahad Hadisle Amel Etmenin Şartları:

 

Hanefilere göre âhad haberin delil olarak
kullanılabilmesi için şu özellikleri taşıması gerekir.

1.
Râvinin, naklettiği hadisle kendisinin amel etmesi gerekir. Buna aykırı
davranışı veya fetvası belirlenirse, hadis değil, onun amel veya fetvası esas
alınır. Çünkü râvi, bu hadisin neshedildiğini gösteren bir delil bilmese, hadise
aykırı davranmaz. Aksi halde “adâlet” vasfını kaybeder.

İşte bu prensipten hareket edilerek Hanefiler,
Ebû Hureyre’nin naklettiği; “Birinizin kabına köpek ağzını soktuğu zaman, onu
döksün, sonra biri toprakla olmak üzere yedi kere yıkasın”[1]
anlamındaki hadisle amel etmemişlerdir. Çünkü ed-Dârekutni’nin naklettiğine göre
Ebû Hüreyre bu hadise aykırı olarak böyle bir durumda kabı üç kere yıkamakla
yetiniyor ve bu yönde fetva veriyordu. Hanefiler onun fetvasını, bu hadisin
neshedilmiş bulunduğuna delil saymışlar, yani yedi defa yıkama yerine üç defa
yıkama ile yetinmişlerdir.

Başka bir örnek de, Hz. Âişe’den rivayet edilen
ve kadının kendi başına evlilik akdi yapamayacağını bildiren şu hadistir:
“Velisinin izni olmadan evlenen kadının evliliği bâtıldır.”[2]
Hz. Âişe bu hadise aykırı olarak kardeşi Abdurrahman Şam’da iken onun kızını
evlendirmişti. Abdurrahman yolculuktan dönünce bu evlendirme işinden hoşnut
olmadığını ifade etmişse de, nikâh akdini iptal yoluna gittiğine dair bir haber
nakledilmemiştir.

2.
Hadisi rivayet eden ravi, fıkıh bilgisi ve ictihad ehliyeti ile tanınmış bir
kimse değilse hadis, kıyasa ve genel şer’i esaslara aykırı olmamalıdır.

Buna göre, kıyasa aykırı düşen hadis dört halife
gibi, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes’ud ve Abdullah b. Ömer gibi hem hadis
rivayeti ve hem de fıkıhtaki ve ictihattaki ehliyeti ile tanınmış biri ise hadis
kabul edilir ve onunla amel edilir. Fakat Enes b. Malik ve Bilâl gibi yalnız
hadis rivayeti ile tanınan, ictihada ehliyeti bulunmayan birisi ise, bu hadis
kabul edilmez.

Bu nitelik, hadislerin “mânâ rivayeti” usulünün
yaygın olması yüzünden öngörülmüştür. Fakih olan ravi, bir kelime yerine hadiste
başka bir kelime kullansa, hadisin aynı anlamı koruduğunu söylemek mümkün olur.
Aynı esası, fakih olmayan ravi için söylemek güçtür. Özellikle; ortada kıyasa ve
genel şer’i esaslara aykırı düşen bir rivâyet varsa, bu ravinin yanılma ihtimali
güç kazanır.

Hanefiler bu esastan hareketle “musarrât” hadisi
ile amel etmemişlerdir. Ebû Hüreyre, Hz. Peygamberden şunu nakletmiştir:
“Develerin ve koyunların memelerini sütlü göstermek için şişirmeyin. Birisi
böyle bir hayvanı satın almış olur ve sütünü de sağmış bulunursa iki şeyden
birisini seçebilir: Ya hayvanı bu hali ile kabul eder, veya hayvanı iâde eder ve
ayrıca bir sâ’ da hurma verir.”[3]

Bu hadisi Ebû Hüreyre rivayet etmiştir, Ebû
Hüreyre ictihad ehliyeti ile tanınmamıştır. Hadisin taşıdığı hüküm İslam’ın
genel prensipleri ile çelişmektedir. Çünkü istihlâk edilen bir şeyin tazmini
misli mallarda misliyle, kıyemî mallarda kıymetiyle olur. Hadiste bildirilen süt
karşılığı bir sâ’[4]
hurma, sütün ne misli ve ne de kıymetidir. Diğer yandan bu hadis “el-Harâcu bıd-dımân”[5]
diye ifade eden “nefi (yarar) ve hasarın dengelenmesi” ilkesi ile de
çelişmektedir. Buna göre, bir şeyin tazmin sorumluluğu kime aitse o şeyin
semereleri de ona aittir. Şu halde, sağdığı süt, bir bedel ödemesine gerek
olmaksızın alıcıya aittir. Çünkü, hayvanı teslim aldıktan sonra, ona gelecek
zararı da üstlenmiş bulunmaktadır. Durum böyle olunca, alıcının süt karşılığı
bir sâ’ hurma vermekle yükümlü tutulması bu prensiple de çelişmektedir.

3.
Âhad haber sık sık tekerrür eden ve her yükümlünün bilmesi gereken olaylar
hakkında olmamalıdır. Usûl ilminde bu duruma “umumî belvâ” denir. Burada olayın
tevatür veya şöhret yoluyla nakli için gerekli şartlar oluşmuştur. Buna rağmen
haberin tek ravi yoluyla gelmesi, onun Hz. Peygamber’e nisbetinin sağlam
olmadığını gösterir.

Bu esastan hareketle, Hanefi mezhebi bilginleri
Abdullah b. Ömer’den rivayet edilen; “Hz. Peygamber rukûya giderken ve başını
rukûdan kaldırırken ellerini kaldırırdı.”[6]
anlamındaki hadis ile amel etmemişlerdir. Çünkü bu durumda ellerin kaldırılması,
çok sık vuku bulan ve herkesin hükmünü bilmeye muhtaç olduğu bir olaydır. Eğer
bu konuda varid olan hadis sahih olsaydı, bunu çok sayıda başka râvilerin de
nakletmesi gerekirdi.

Hz. Peygamber’in namazda Fatiha Süresi’ni
okurken besmeleyi de yüksek sesle okuduğunu bildiren âhad haber[7]
de aynı prensip gereği kabul edilmemiştir. Çünkü bu haber sağlam olsaydı, çok
sayıda râvi tarafından nakledilirdi. Olayın çok tekrarlanması bunu gerektirir.[8]

 

Muhaddîs, Fakîh Ve Usûlî’nin Sünnet Anlayışları

 

Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’a bu üç
sınıf ulemânın bakış tarzı biraz farklı olduğu için sünnet anlayışları ve sünnet
karşısındaki tavırları az çok farklı olagelmiştir. Şöyle ki:

Muhaddîsler Resûlullah (aleyhisselâtu
vesselâm)’ı öncelikle -kendisinde her hususta en iyi örneğin bulunduğu- hayat
rehberi görürler. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm, aleyhissalâtu vesselâm’ı en iyi örnek
takdim ediyor:

“Allah’ın Resûlünde sizin için güzel bir örnek
vardır.” (Ahzab: 33/21). Muhaddislere
göre Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’dan bize rivayet edilen her şey: söz,
fiil, takrir, şemâil, ahval, halkî veya hulkî sıfatlar, etvâr… sünnettir,
rivâyet edilmelidir, korunmalıdır. Bu merviyyatın fıkhî bir hükme delâlet etmesi
de gerekmez. Keza bunların nübüvvetten sonraki döneme ait olması da gerekmez,
binaenaleyh çocukluk devresiyle ilgili rivâyetler de sünnettir. Çünkü O (aleyhissalâtu
vesselâm) ilâhî korunma altında idi.

Halbuki fakîhler, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm)’e öncelikle bir şeriat koyucu olarak bakarak, onun fiillerinin mutlaka
şer’î bir hükme delâlet edeceğini kabul ederler. Böylece Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın fiil ve sözlerinden kulların fiillerine -farz, vâcib, haram, mübah
v.s. nevinden- terettüp edecek ahkâm ararlar. Bu sebeple, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın nübüvvetten önceki hayatıyla ilgili olan veya herhangi bir hükme
delâlet etmeyen rivâyetlere fukahâ fazla itibar etmez, sünnet demez.

Sünnet tâbiri, fukahâ dilinde, bâzan “şer’î bir
delil”le sâbit olan her şeye itlak olunur. Bu şer’î delil, Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın sünnetinden olabileceği gibi, Kur’ân’dan da olabilir, fukahânın
içtihadından da olabilir. Sözgelimi abdest uzuvlarının belli bir sırayla
yıkanması Kur’ân’la sâbit olduğu halde Hanefilerce “sünnet”tir, Şâfiî’lerce
farzdır. Kurban kesmek ve bayram namazı kılmakla ilgili emir de böyle, Kur’ânî
bir delille sabit olduğu halde fukahâ ıstılahında “sünnet” olarak ifade
edilebiliyor. Keza Ashab tarafından yapılan bazı işlere de sünnet denmiştir:
Mushaf’ın cem’i, ümmetin tek bir kıraate sevki, devlet divanlarının teşkîli,
hadîslerin tedvîni v.s.

Bu geniş manadaki sünnet’in şümûlüne ilk üç asra
mensûp selef’in tasvîbinden geçen her şeyi dahil etmek mümkündür. Nitekim
Sünnet; “merfu”, “mevkuf” ve “maktu” olmak üzere üçe ayrılmaktadır, izahı
gelecek.

Usûl uleması’nın hadîs anlayışına gelince;
usulcüler, Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’a biraz daha farklı bir nokta-i
nazarla bakmışlardır. Onlar Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)’e kendisinden
sonra, içtihâd yapacak müçtehidlere, bu işte yardımcı ve dayanak olacak kaideler
koyan, insanlara hayat düsturlarını açıklayan bir müşerri’ (şeriat koyucu)
olarak baktılar. Bu sebeple bir ahkâm tesbit ve takrir eden kavl, fiil ve
takrirlerine yöneldiler, onlara sünnet dediler.

Biz sünnet deyince, öncelikle muhaddislerin
nokta-i nazarını benimsiyoruz. Bu nokta-i nazar daha şümullü daha geniştir. Bu
nokta-i nazardır ki, Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)’la ilgili olan ve fakat
bir çoğunun herhangi bir fıkhî ahkam göremediği tâli teferruatın bile “sünnet”
diye derlenip muhafazasına sebep olmuş, böylece Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’la alâkalı çok daha zengin bir rivâyet hazînesi bize intikal etmiştir.
Bu telakkînin ümmet-i merhûmeye bahşettiği zenginlik ve vesîle olduğu rahmetin
ehemmiyetini anlamak için şunu bilmemiz yeterlidir: Bir sünnetten bir zamanda
hiçbir hüküm çıkarılmadığı halde başka bir zamanda çıkarılabilir veya
bazılarının ahkâm göremediği bir hadîsten diğer bazıları görebilir ve hem de pek
çok ahkâm çıkarabilir. Bunun en güzel örneğini İbnu Hacer kaydeder. Ehemmiyetine
binaen burada yer vereceğiz.

İbnu Hacer, Buharî’de geçen ve Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)’ın Enes (radıyallahu anh)’in ailesini zaman zaman ziyaret etmesiyle
ilgili hadîsi şerh ederken mevzûmuzla ilgili çok kıymetli bir açıklama, ikna
edici bir örnek sunar.

Şerhte açıklandığı üzere, zaman zaman Enes’in
ailesini ziyaret eden Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) her defasında kırmızı
başlı ve kırmızı gagalı bir kuşla oynar bulduğu Enes’in küçük kardeşini daha
sonraki ziyaretlerinden birinde üzgün bulur ve kırmızı gagalı nugayr denen
kuşunu da göremez. Bunun üzerine Fahr-ı âlem efendimiz (aleyhissalâtu vesselâm)
çocuğun annesi Ümmü Süleym vâlidemizden (radıyallahu anha) sorar ve öğrenir ki,
çocuğun nugayr adındaki kırmızı başlı ve kırmızı gagalı kuşu ölmüştür, bu
sebeple çocuk üzgündür.

Her muhatabın seviyesine tenezzül buyuran
Efendimiz (aleyhissalâtu vesselâm) Ebu Umayr diye daha önceden künyelenen (veya
böyle isimlenmiş olan) sütten yenilerde kesilmiş çocuğa teselli için
hitabederler:

“Ey Ebu Umayr Nugayr’a ne oldu?”

İbnu Hacer bu hadîste pek çok fevâid (çıkarılan
hüküm) olduğunu, bunları açıklamak üzere İbnu’l-Kaas diye meşhur Ebu’l-Abbâs
Ahmed İbnu Ebî Ahmed et-Taberî’nin müstakil bir cüz te’lif ettiğini belirttikten
sonra, şu bilgiyi verir:

“İbnu’l-Kaas, kitabının başında açıklar ki,
“Bazıları, ehl-i hadîs’i hiçbir fâidesi olmayan şeyleri rivâyet etmekle
ayıplayıp, şu Ebu Umeyr hadîsi’ni misal verdiler.” İbnu’l-Kaas, devamla:
“Bunlar, şu hadîste mevcut olan pek çok fıkhı, güzel edeb örneklerini, altmışı
aşan fâideyi anlamamış” deyip hadîsten çıkardığı hükümleri genişçe kaydeder.”

İbnu Hacer eseri böylece tanıttıktan sonra ilave
eder: “Ben eseri, onun demek istediğini gösterecek şekilde özetleyip,
İbnu’l-Kaas’ın kitabında yer vermediği ve fakat ilavesi kolay bazı hükümleri de
ekleyerek aşağıya kaydediyorum…”İbnu Hacer’in kaydettiklerinden birkaçı:
“…İhvanları ziyâret; kadın genç olmadığı, fitneden de emîn olunduğu takdirde
yabancı kadını ziyaret etmenin cevâzı; devlet reisinin râiyyetten sâdece
bazılarını ziyaret etmesi, raiyyetten bazılarıyla görüşmesi (muhâlata), devlet
reisinin tek başına yürümesi, çok ziyâretin sevgiyi azaltmadığı… çocuğun kuşla
oynamasının cevâzı, ebeveynin küçük çocuğu oynaması caiz olan şeyle oynamaya
terketmesinin cevâzı, çocuğun oynaması mübah olan şeye infâk etmenin cevâzı,
kuşların kafes vs.’ye konmasının cevâzı… hayvana bile olsa ismi tasgîr’in
konmasının cevâzı, küçük çocuğa hitâbedilmez diyenlerin aksine, çocuğa hitâbın
caiz olması… insanlara, aklî seviyelerine uygun olarak hitabetmek..
ziyaretçinin evin her ferdi ile ilgilenmesinin cevâzı… Soran kişi, muhâtabının
durumunu bilmekle berâber, hâlinden sormasının cevâzı- çünkü Hz. Peygamber
(aleyhissalâtu vesselâm) kuşun ölümünü öğrenmiş olduğu halde “Nugayr’a ne
oldu?” diye sormuştur.”

Yeri gelmişken belirtelim ki, Kettânî’nin
et-Terâtîbu’l-İdâriye’de kaydettiğine göre, bu hadîsten ahkâm çıkarma işine
başka eğilenler de olmuş, 250, 300 ve hatta 400 fevâid elde eden çıkmıştır.[1]

Mâlikîlerin Âhad Haberi Delil Kabul Etmesi:

 

İmam Mâlik, senedi sahih olan haber-i vahidle
amel etme konusunda, sadece bu hadisin Medinelilerin ameline uygun düşmesini
şart koşar.

Örnek: Rivayete göre Hz. Peygamber; “Namazdan
çıkmak istediğinde biri sağ tarafına, diğeri sol tarafına olmak üzere “es-Selâmü
aleyküm ve rahmetullah” diyerek selâm verirdi”[1]
Fakat İmam Mâlik Medine uygulamasına dayanarak bir selâmla yetinmiş ve bu
hadisle amel etmemiştir. Çünkü Medineliler sadece bir selâm vermekle
yetiniyorlardı.

İmam Mâlik Medinelilerin amelini meşhur hadis
derecesinde kabul etmiştir. Ona göre, Medinelilerin ameli Hz. Peygamber’e
ulaşıncaya kadar bin kişinin bin kişiden rivayeti kuvvetindedir:

Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel de, sahih hadisin
şartlarını taşıyan haber-i vahidi delil olarak kabul ederler.[2]

Senedinde Kopukluk Bulunan Hadisler:

 

Senedinde kesinti bulunan hadis sened bakımından
Hz. Peygamber’e ulaşmayan hadistir. Buna “Mürsel” veya “Münkatı”‘ hadis denir.
Sahabe atlanıp, tâbiinden birisinin Hz. Peygamberden işitmiş gibi hadis rivayet
etmesi gibi.

Ebû Hanife ve İmam Mâlik, mürsel hadisi kayıtsız
şartsız kabul ederler. Onlar yalnız mürsel hadisi rivayet eden ravinin güvenilir
olup olmamasına bakarlar.

İmam Şâfiî mürsel hadisi, bunu rivayet eden
tâbiî, Medineli Sâid b. el-Müseyyeb ve Iraklı Hasan el-Basrî gibi meşhur ve bir
çok sahabî ile görüşen bir tâbiî ise kabul eder. Ancak Şâfiî bunun için ayrıca
mürsel hadisin şu dört şeyden biriyle desteklenmesini şart koşar.

l.
Mürsel hadisi, senedinde kesinti olmayan ve anlamı aynı olan başka bir hadis
desteklemelidir.

2.
Mürsel hadisi, ilim adamlarının kabul ettiği başka bir mürsel hadis
desteklemelidir.

3.
Mürsel hadis, bazı sahabi sözüne uygun düşmelidir.

4.
İlim ehli, mürsel hadisi kabul edip çoğu onunla fetvâ vermiş olmalıdır.

Şâfiî’ye göre, mürsel hadis, senedi kesintisiz
olan bir hadisle çatışırsa bu sonuncusu tercih edilir.[1]

3. Âhad Sünnet:

 

Bunlar, Hz. Peygamber’den bir, iki veya daha
fazla sahabi tarafından rivayet edilen ve meşhur hadisin şartlarını taşımayan
hadislerdir. Âhad hadisi bir kişiden yine bir kişi rivayet etmiş olup, bize
kadar ulaşan senedindeki kişiler hiçbir zaman tevatür sayısına ulaşmamıştır.
Hadis kitaplarında toplanmış bulunan hadislerin çoğu bu kısma ait olup, bunlara
tek kişinin haberi anlamında “haber-i vâhid” veya birer kişilerin haberi
anlamında “âhad haber” denir.

Ahad sünnet kesin bilgi ifade etmez, zanlı bilgi
verir. Çünkü bunların Hz. Peygamber’e ulaştığında şüphe vardır. Bu yüzden
inançla ilgili konularda âhad habere dayanılmaz. Ancak belirli şartları taşıyan
âhad haberler amel konularında delil olarak kabul edilir.

Hanefiler dışındaki bilginlere göre, hadisler
mütevatir ve âhad olmak üzere ikiye ayrılır. Onlar meşhur sünneti de “âhad
haber” içinde değerlendirirler. Çünkü meşhur sünnetin ilk tabaka ravileri,
gerçekte âhad sünnet sayısındadır. Ancak bu görüşte olanlar âhad haberi, kendi
içinde “Garib”, “Aziz” ve “Müstefiz” olmak üzere üçe ayırmışlardır.[1]

 

b) Manevî Mütevatir:

 

lafız ve anlam bakımından farklılıklar taşımakla
birlikte, bütün râvilerin ortak bir anlamda birleştiği mütevatir haberdir. Dua
sırasında ellerin kaldırılması bu çeşit mütevatire örnek gösterilebilir. Çünkü
Hz. Peygamber’in dua sırasında ellerini kaldırdığına dair yüz kadar hadis
rivayet edilmiştir. Fakat bunlar değişik olaylarla ilgili, değişik şekillerde ve
farklı ifadelerle nakledilmiştir. Belki her olay hakkında lafzî tevatür
gerçekleşmemiştir, fakat bütün rivayetlerin birleştiği ortak anlam, dua
sırasında ellerin kaldırılmış olmasıdır.

Yine İslâm bilginleri, Hz. Ömer’den rivayet
edilen “Âmeller niyetlere göredir. Herkes niyet ettiği şeyi görecektir”[1]
hadisinin anlamı üzerinde görüş birliği içindedir.

Mütevatir sünnetin hükmü, Hz. Peygamber’e
nisbetinin kesin oluşudur. Buna göre, mütevatir sünnetle amel etmek farz olup,
onu inkâr eden dinden çıkar. Bu çeşit hadislerin delâleti zannî olmadıkça,
ortaya koyduğu hüküm kesinlik ifade eder. Mütevatir hadisler, delil olma
bakımından Kur’ân’a yakın kuvvettedir.

2. Meşhur Sünnet:

 

Meşhur sünnet, Hz. Peygamber’den bir veya iki
yahut tevatür sayısına ulaşmamış sayıda sahabi tarafından rivayet edilmişken,
Tâbiün veya Etbâu’t-tâbün devirlerinde tevatür sayısındaki ravilerce nakledilen
sünnettir.

Mütevatir ve meşhur sünnet arasındaki fark
şudur; birincide her üç tabaka ravileri tevatür sayısında iken, meşhur sünnette,
sahabeden olan raviler tevatür derecesine ulaşmamıştır. Buna göre mütevatir
hadisin Hz. Peygamber’e nisbeti kesin iken meşhur hadisin, Hz. Peygamberden
rivayet eden sahabiye nisbeti kesin olmakla birlikte, Hz. Peygamber’e nisbeti
kesinlik taşımaz.

Meşhur sünnetin hükmü, kesine yakın bir bilgi
vermesidir. Bu yüzden mütevatir sünnetle Kur’ân’daki bir âmm lafzın tahsisi ve
mutlak lafzın takyidi mümkün olduğu gibi, meşhur sünnetle de “âmm” tahsîs ve
“mutlak” takyid edilebilir.

Âmm’ın tahsisine örnek: “Âllah çocuklarınızın
miras payı için şunu istiyor” (en-Nisâ: 4/11) âyetindeki “çocuklarınız (evlâdüküm)”
kelimesi âmm olup bütün çocukları kapsamına alır. Hz. Peygamber’in;
“Öldüren öldürdüğü kimseye mirasçı olamaz”[1]
şeklindeki meşhur hadis, miras bırakanını öldüren çocukları kapsam dışı
bırakmıştır.

Mutlak ifadenin takyidine örnek:

Mirasla ilgili âyette; “(Bütün bu miras
payları, ölenin) yapmış olduğu vasiyetin ve borcun ifasından sonradır”
(en-Nisâ: 4/11) buyurulur. Burada “vasiyet” sözcüğü mutlak olup, malın belli bir
parçası ile sınırlandırılmış değildir. Fakat Hz. Peygamber’in, “Üçte bir daha
bayırlıdır.”[2]
şeklindeki meşhur hadisi vasiyet miktarını üçte birle sınırlamıştır.

a) Lafzî Mütevatir:

 

Lafiz ve anlam birliği içinde nakledilen
mütevatir haberdir. Meselâ; “Kim bilerek bana yalan söz isnat ederse,
cehennemdeki yerini hazırlasın”[1]
hadisi, tevatür derecesinde kalabalık bir sahabe topluluğunca aynı lafızlarla
rivayet edilmiştir.