2- İsnad:

 

Rivayet lafızları ile sözü nakledenlerin
isimlerini açıklayarak söyleyenine ulaştırmak. Bu anlamıyla isnâd masdardır.
İkinci bir anlamı ise isnâd hadisin tariki yani senedini ifade eder. Senet
anlamında kullanıldığında ise isimdir.

Bu ıstılaha göre senet ile isnâd farklı
anlamlardadır. Senet ravilerin isimleri isnâd ise ravilerin isimlerini “ahberenâ”
“haddesenâ” ve “an” gibi lafızlarla birlikte zikretmektir.

Meselâ: “Ahberenâ Malik’an Nâfi”an Abdillah b.
Umer enne Resulullah sallallahu aleyhi ve’s-sellem kâle lâ yebi’ ba’dukum’ale
bey’i ba’z” (Bazılarınız diğerlerinizin alışverişi üzerine alışveriş yapmaya
kalkmasın). Bu hadiste Mâlik, Nâfi, Abdullah b. Ömer senettir. Bu senedin “ahberenâ”,
“haddesenâ” ve “‘an” lafızlarıyla zikredilmesi ise isnâddır. Ancak isnâd
ekseriyetle senedle eşanlamlı kullanılmıştır.

İsnad sistemi ilk defa müslümanlar tarafından
kullanılmış bir sistemdir. Sahâbe sonrası büyük tâbiîler dönemi râvilerin
soruşturulmaya başlandığı ve isnâdın ilk ortaya çıktığı dönemdir. Muhammed b.
Sirin (ö. 110/728) “eskiden isnâdı sormazlardı; fitne ortaya çıkınca:’bize
râvilerimizin isimlerini söyleyin’ demeye başladılar. Şimdi ehl-i sünnete dikkat
ediliyor, onların hadisleri kabul ediliyor, ehl-i bid’ate bakılıyor, onların
rivayetleri kabul edilmiyor” demiştir.[1]

Bu ifadede anlatıları fitne ile h. 37
tarihindeki Sıffin savaşı ve sonrasındaki olaylar kasdedilmiştir. Ancak bu demek
değildir ki Hz. Peygamber’in hadisleri bu tarihten önce kontrolsüz rivayet
ediliyordu. Hz. Peygamber ve Râşid halifeler döneminde bu tarihe kadar siyasî
gruplaşmalar olmadığı için yalan söyleyen olmamıştır. Bunun için hadis
rivayetinde isnâdın soruşturulması kalplerin itminanı ve Hz. Peygamber’in
hadislerinin değerinin düşmemesi için yapılmıştır.

Nitekim Berâ b. Âzib (r.a) “her birimiz
Resulullah’ı dinleyemezdik fakat o zamanlar insanlar aralarında yalan
söylemezlerdi, duyan duymayanlara anlatırdı” demiştir.[2]
Bu tarihten sonra yalancıların ortaya çıkması ile birlikte isnâd daha sistemli
bir şekilde soruşturulmaya başlanmıştır. İsnâd sonraki dönemlerde râvi adedi
arttıkça daha fazla önem kazanmıştır. Muhaddisler isnâda çok önem vermişler
isnâdı olmayan hadisleri kabul etmemişlerdir. Nitekim İmam Abdullah b. Mübarek
(ö. 181/797)’e bir hadis rivâyet edilir; Abdullah b. Mübarek “bu hadisin sağlam
direklere (isnâd) ihtiyacı var” der.[3]
Yine Abdullah b. Mübârek (ö. 81/797) “isnâd dindendir, eğer isnâd olmasaydı her
rasgelen dilediği sözü söylerdi” demiştir.[4]

Haberi nakledenlerin ne derece güvenilir
şahıslar olduğunu göstermesi bakımından muhaddisler isnâdı hadisin bir garanti
belgesi saymışlardır.[5]
Tayyib Okiç “hadis münekkidlerinin muhtelif ifadelerle ehemmiyetini anlatmaya
çalıştıkları isnâd, müslümanlar tarafından icad edilmiş olan orjinal bir
sistemdir” demiştir.[6]

İbn Hazm bu konuda şöyle der: “Hadisin Hz.
Peygamber’e varıncaya kadar muttasıl bir şekilde rivayet edilmesi, Allah’ın
yalnız müslümanlara has kıldığı bir sistemdir. Her ne kadar yahudilerde isnâda
benzer rivayet şekilleri mevcut ise de, bunlar vasıtasıyla Hz. Musa’ya
yaklaşmaları bizim Hz. Peygambere yaklaşmamız gibi değildir. İsnâd bizi tabiûn
ve sahabe vasıtasıyla Hz. Peygambere yaklaştırdığı halde, onları Hz. Musa’dan
otuz asır sonrasına kadar götürebilmiştir. Hristiyanlarda ise talâkın tahrimi
ile ilgili bir haber dışında isnâdla gelen hiç bir haber mevcut değildir.[7]

Müsteşrik 1. Horovitz İsnâdın yahudilerdeki
rivayetleri te’yid sistemine benzediğini menşe’ itibariyle oradan geldiğini
iddia etmiştir. Ancak yine kendisi bu sistemin yahudiler arasında Miladi
dokuzuncu yüzyılda müslüman memleketlerinde yaşayan yahudiler tarafından
başlatıldığını kabul eder. Yahudilerin İslâm isnâd sisteminin mükemmelliğinden
etkilenerek onları taklid etmeye başladığını da itiraf eder.[8]

Hadislerde kullanılan isnâd sisteminin
mükemmelliği hadis ilminin dışındaki ilim dallarını da etkilemiş ve şiir,
tasavvufi tarih, kıraat ve tefsir gibi İslâmi ilim disiplinlerinde de rivayetler
ile sevkedilmiştir.

Yine icazetnamelerdeki silsileler de isnâd
sistemine benzer bir sistem cahiliyye dönemi şiir rivayetlerinde de
kullanılmışsa da bu hiç bir zaman yaygınlık ve güvenirlik açısından hadislerdeki
isnâdın seviyesine ulaşmamıştır. Hadislerde uygulanan isnadın bir özelliği de
râvilerin ölüm doğum tarihlerinin yani kronolojinin dikkatle uygulanmasıdır.[9]
Bu sistem sayesinde râviler arasındaki ittisalin bulunup bulunmadığı kontrol
edilmiştir.

[10]

 

a) Sened:

 

Buna isnâd ve tarik (yol) de denir. Sened
kelimesinin dilimizdeki mânâsı günlük hayatta ne ifâde ediyorsa, hadîs hakkında
da onu ifade eder. Ev senedi veya tarla senedi veya bir başka mal-mülk senedi
vardır. Bu sened o ev veya tarla veya mal-mülkün kime ait olduğunu gösterir veya
mülkiyet iddiamızı isbat eder.

Şu halde hadîsteki sened de, hadis metninin
kaynağa olan nisbetini isbatlar. Sözgelimi merfu bir hadîs mevzubahis ise, o
sözün Hz. Peygamber’e olan nisbetini garantiler, mevkûf bir hadis mevzubahis
ise, sahâbeye olan nisbetini garantiler. Bir başka deyişle sened, bir sünnetin
Resûlullah’a ait olduğuna dair olan iddiamızı isbat eden yegâne delildir.
Senedsiz bir sözü “hadîs”dir diye ileri sürmek mümkün değildir. Burada şöyle bir
soru sorulabilir: Senet uydurulamaz mı? nitekim mülkiyet senetleri bile sahte
olabilmektedir!

Tabiî ki yerinde bir itiraz. Ancak hadîs ilminin
gayesi bu sahteliği önlemek, sahtekârlıklarını ortaya çıkarmaktır. Hattâ -daha
önce de belirttiğimiz üzere- hadîs ilimlerinin doğmasına ve gelişmesine, büyük
ölçüde bazı sahtekârlık teşebbüsleri sebep olmuştur.

Öyle ise hadîsin sıhhat derecesi ölçüsünde Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselam)’e olan nisbeti kesinlik kazanır.

Bir hadîs esas itibariyle metni yani, metinde
ifâde ettiği mâna ve mefhum, ihtiva ettiği ahkâm sebebiyle kıymet taşır.
Hadîsten esas maksad bu ahkâmdır. Ancak unutmamak gerekir ki, muhaddisler
açısından hadîsin sened kısmı en az metin kısmı kadar değerlidir. Hatta senedin
ehemmiyeti metinden önce gelir. Zîra, önce de söylediğimiz gibi metni “hadîs”
yapan, Resûlullah (aleyhissalatu vesselâm) sözü yapan, o hususta müteakip İslâm
nesillerine kanaat veren, senettir. Hadîste sened olmasaydı o, hadîs olmaktan
çıkar, sıradan bir “söz” olurdu.[1]

Güvenmek, dayanmak anlamın gelen “sened”
kelimesi, bir hadis terimi olarak, metnin başında yeralan ve biri diğerinden
almak ve nakletmek suretiyle hadîsi rivâyet eden kişilerin, Rasûlüllah’a
varıncaya kadar sayıldığı kısımdır. Başka bir deyişle, râvîler zincirinin adı
olup bu zincir, hadîsin Hz. Peygamber’den kimler aracılığıyla ve hangi yollarla
bize ulaştığını gösterir: Meselâ:

“Haddesenâ Muhammed İbn Beşşâr, kâle; haddesenâ
Yahyâ kâle; Haddesenâ Şu’be, kâle; haddesenâ Ebu’t-Teyyâ’h, an Enes, ani’n-Nebiyyi
sallallahü aleyhi ve sellem kâle: (Enes’ten Ebu’t-Teyyâh, ondan Şu’be, ondan
Yahyâ, ondan da Muhammed İbn Beşşâr naklederek, Rasûlullah (s.a.v.)’in şöyle
dediğini rivayet etmişlerdir:).” Senette geçen “haddesenâ” (bize nakletti,
rivayet etti) ve “an” (ondan) kelimelerine “rivâyet lâfızları” denir. “Kâle”,
dedi anlamındadır.

Senedi, yani râvîler zincirini zikretmeye, bir
başka ifade ile sözü Rasulullah’a iletmeye “isnâd (sened zikretme)” adı verilir.
Şimdilerde sened ve isnad birbirinin yerine kullanılmaktadır. Râvîlerin
hadisleri nakletmesine “rivâyet”, rivâyet ettikleri hadise de “mervîyy” denir.
Senede “târik” veya “vecih” adı da verilmektedir. Sened daha çok hadis uzmanları
için, hadisin sıhhatini, yani, hadîsin Hz. Peygamber’e âit olup olmadığını
kontrol edebilmek açısından önem taşımaktadır.

[2]

 

HADÎSİN TAHLİLİ

 

1- Sened ve Metin

 

Hadisler yakından incelendiği zaman, birbirinden
farklı iki ana kısımdan oluştuğu görülür:

1-
Sened

2-
Metin.[1]

RİVÂYET:

 

Sünnet, hadîs, eser, haber gibi birbirine yakın
ve hatta müterâdif (eşmânâlı) kelimelerin hepsini ifade edebilecek bir tâbir,
rivâyet kelimesidir. Çünkü rivâyet, daha önce meydana gelen bir hadiseyi, bir
haberi nakletmek, anlatmak mânâsına gelir. Meselâ “Bir rivâyette şöyle
denmiştir” derken pekâla Hz. Peygamber’in sözünü kastedmiş olabiliriz. Nitekim
rivâyet kelimesi haber, sünnet mânasına sıkça kullanılmıştır. Hadîs ilimlerinde
en çok kullanılan bir kısım isim ve fiiller bu kökten gelir, râvi-ruvât, mervî-merviyyât,
ravâ-ruviye… gibi.[1]

Rivayet, “reva” fiilinden türeyen bir kelimedir.
Masdardır. Sözlükte sulamak, su taşımak, kuyudan su çekmek, nakletmek manalarına
gelir. Terim olarak bir sözü veya olayı, duyduğu ya da gördüğü şekilde
başkalarına nakletmek anlamında kullanılır. Rivayetü’l-Hadis, hadislerin
rivayeti demektir ki hadislerin çeşitli yollarla kişiden kişiye aktarılmasıdır.
Hadis rivayet edene bildiğimiz gibi ravi denir.

[2]  
 

Haberlerin Tetkiki:

 

Gelen haberlerin doğruluğunu tetkik etmek, fâsık
kimselerin getirdiği bilgileri hemen kullanmayıp araştırmak.

İslâm’ın ilk günlerinden günümüze kadar toplum
içinde yayılan haberlerin doğruluğunun araştırılmadan kabul edilmesi
anlaşmazlıklara sebep olduğu gibi huzursuzluk ve problemler çıkarmaktadır. Onun
için islâm her probleme çözüm getirdiği gibi bu hususu da halletmiş ve
müslümanların bu konuda nasıl davranacaklarını Kur’an nassıyla belirlemiştir:
“Ey iman edenler; Bir fâsık size bir haber getirirse onu iyice araştırınız.
Yoksa bilmeyerek bir kavme kötülük yaparsınız da yaptığınız işten pişman
olursunuz” (el-Hucurât: 49/6) buyurulmaktadır. Bu ayetin nüzul sebebi olarak
Hz. Peygamber devrinde meydana gelen şöyle bir olay rivayet edilmektedir:
Resulullah, Huzaa kabilesinin ileri gelenlerinden olan Haris b. Dirâr’ın İslam’ı
tebliğ etmesine, müslüman olanların zekâtlarını toplamasına izin verir. Toplanan
zekâtın teslimi ile ilgili olarak bazı hususlar üzerinde anlaşırlar. Buna göre
Resulullah (s.a.s) zamanı gelince Hâris b. Dırar’a bir elçi gönderecek, o da
topladığı zekâtı teslim edecektir.

Hâris kabilesi içinde İslâm’ı tebliğ etti;
müslüman olanların da zekâtlarını topladı. Aralarında belirlenen zaman gelince
de Resulullah (s.a.s)’ın elçisini beklemeye koyulur. Fakat kimsenin gelmediğini
görünce Hâris, kabilesinin ileri gelenlerini toplayarak durumu anlatır, elçinin
gelmemesini, yaptığı bir hatadan dolayı Resulullah’ın elçi göndermekten
vazgeçtiği şekilde yorumlar. Toplanan zekâtı alarak birlikte Hz. Peygamber’e
gitmelerini ister. Onlar da bunu kabul ederler ve birlikte Medineye doğru
çıkarlar.

Diğer taraftan günü gelince Resulullah (s.a.s)
toplanan zekâtı almak üzere Hâris’e elçi olarak Velid b. Ukbe’yi görevlendirir.
Velid bir süre gittikten sonra geri döner ve Resulullah (s.a.s)’e Hâris’in
zekâtı vermediğini, bununla da kalmayarak kendisini öldürmeye kalkıştığını
söyler. Bunun üzerine Resulullah (s.a.s) askerî bir birlik hazırlayarak Hâris’in
üzerine gönderir.

Hâris ve arkadaşları Medine yakınlarında
üzerlerine gönderilen bir birlikle karşılaşırlar. Durumu öğrenince hep beraber
Resulullah’a gelirler. Hâris yemin ederek zekâtı topladığını, fakat onu almak
için kimsenin gelmediğini anlatır. Bunun üzerine yukarıda sözkonusu olan ayet
nazil olur.[1]

Ayetin nüzul sebebi anlamını hiçbir tevil ve
yoruma gerek bırakmayacak biçimde ortaya koymaktadır. Buna göre fıskı sabit olan
bir kimsenin şehadeti ve rivayetleri kabul edilemez. Fâsıkların haberlerinin
mutlaka araştırılması gerekir. Haberlerin araştırılmadan kabul edilmesi halinde,
ayette bildirildiği üzere, pişman olunacak sonuçlarla karşılaşılması
kaçınılmazdır.

Burada açıklanması gereken nokta fısk’ın ve
fâsıkın ne ve kim olduğu konusudur. İslâm tarihinin ilk dönemlerinde fısk,
genellikle imandan çıkarmayan yasak davranışlar; fâsık da bu yasak davranışları
yapan kimse olarak kabul edilmiştir. Bu anlamıyla fısk İslâm şeriatın’ın koymuş
olduğu sınırlardan çıkmak demektir. Kelimeyi Lisanu’l-Arab, “İsyan ederek
Allah’ın emrini terketmek” olarak tanımlarken, Rağıb el-İsfâhânî de fâsıkı,
“İman ettikten sonra şerîatın bazı hükümlerini çiğneyen ve uygulamayan kimse
olarak açıklamaktadır. Muhammed Hamdi Yazır fısk’ı üç mertebeye ayırır: 1-
Günahı çirkin saymakla birlikte açıkca işlemek, 2- Günahın üzerine
düşmek, yani günahta ısrar etmek, 3- Çirkin olduğunu inkâr ederek günah
işlemek fıskın bu üçüncü çeşidi küfürle aynı kategoride ve aynı anlamdadır.

Ayetin tefsirinde müfessir Kurtubî şöyle
demektedir: “Fıskı sabit olan kimsenin haberlerindeki sözleri geçersizdir. Çünkü
haber emanettir; fısk ise onun iptalini gerektirir.”

Diğer bir hukukçu müfessir Cessâs da sözkonusu
ayetin tefsirinde şunları söyler: “Ayetteki “tahkik ve tetkik edin” ifadesi
fâsıkın şehadetinin kabulünün yasaklandığını gösterir. Çünkü şehadet birliğini
haber vermektir. Fâsıkın şehadeti kabul edilmediği gibi diğer hususlardaki
haberleri de kabul edilmez”

Durumu belirsiz olan, yani adil veya fâsık
olduğu kesin olarak bilinmeyen kimsenin şehadet ve rivayetleri kabul edilir mi?
Hanefî bilginleri böyle bir kimsenin şehadet ve haberinin kabul edileceği
görüşündedirler. Çünkü ayette ancak fâsıkların haberlerinin araştırılması
emredilmektedir. Müminlerin temel niteliği ise adalettir. Başka bazı bilginler
ise durumu belirsiz olan kimsenin haberinin de ancak durumun araştırılmasından
sonra kabul veya reddedilebileceğini söylemektedirler. Bunlara göre araştırma
sonunda adaleti kesinlik kazanırsa haberi kabul edilir, fıskı sabit olursa
haberi reddedilir.

Söz konusu ayetin hemen devamında, “İçinizde
Allah’ın peygamberi vardır” (el-Hucurât: 49/8) buyrulmaktadır. Fahreddin er-Râzî
bu cümleyi şöyle açıklar: “Ey kullarım, herhangi bir güçlüğün çözümünde Allah
Resulune başvurunuz.” Buna göre bu ayet, bugün bize gelen haber ve rivayetler
konusunda takınmamız gereken tavır konusunda da uyarıda bulunmaktadır. Öyleyse
müminler gelen haberler konusunda bir çıkmazla karşılaştıkları zaman öncelikle
bu haberi Kur’an ve Sünnet ölçülerine vurarak çıkan sonuca göre hareket etmek
zorundadır.[2]

 

b) Meşhur Haber:

 

Âhâd haberler içinde râvî sayısı en fazla olan
hadis. Herkes tarafından bilinen ve nakledilen haber manasına gelen haber-i
meşhûrun hadîs ıstılahındaki tarifi şöyledir: En az üç isnadla rivayet edilen,
fakat tevâtür derecesine erişmeyen hadîslere “meşhûr” denir.[1]
Tarifte yeralan “en az üç isnad” şartı ilk tabakada aranmaz. Bu sebeple her
tabakada en az üç râvîsi olduğu halde bir veya iki sahabîden rivayet edilen
hadîsler de meşhûr hadîs sayılırlar. Nitekim “Ameller ancak niyetlere
göredir…” hadîsi sadece Hz. Ömer tarafından rivayet edildiği için,
sonradan çok meşhûr olmasına rağmen mütevâtir değil, meşhûr hadis kabul edilir.[2]
Rivayet edenlerin sayısı her tabakada eşit olursa o hadise “müstefiz” denir.
Buna göre müstefiz hadîs, meşhûrun bir çeşidi olmaktadır.

Tariften anlaşıldığı üzere bir haberin meşhûr
olması, onu rivayet edenlerin sayısı bakımındandır. Bu itibarla meşhûr hadisler,
sıhhat bakımından sahih, hasen, zayıf, hatta mevzû olabilirler. Sahih olan
meşhûrun misali şu hadistir: “Allah Teâlâ, ilmi, insanların arasından çekip
almak sûretiyle değil, alimleri vefat ettirmek sûretiyle ortadan kaldırır.
Nihayet ortada alim kalmayınca, halk birtakım câhilleri kendilerine lider seçer.
Bunlara birşeyler sorulur, onlar da bilmeden fetva verirler. Böylece hem
kendileri doğru yoldan saparlar, hem de başkalarını saptırırlar.” Hasen olan
meşhûrun misali şudur: “İlim öğrenmek her müslümana farzdır.” Zayıf olan
meşhûr hadîse örnek: ise “İlmi, Çin’de bile olsa, öğreniniz” hadîsidir.

Halk arasında hadîs olarak meşhûr olmuş ıstılah
anlamının dışında kullanılan meşhûr rivayetlerden bazıları ise şunlardır:
“Kendini (nefsini) iyi tanıyan Rabbini de bilir”, “Ben bilinmeyen bir hazine
idim…”; “Ümmetimin âlimleri İsrail oğullarının peygamberleri gibidir”[3]

Hadîslerin meşhûr olması nisbîdir. Dolayısıyla
bazı hadîsler sadece muhaddisler arasında meşhûr olduğu halde bazıları hem
hadîsçiler hem diğer âlimler hem de halk arasında meşhûrdur. Meselâ, “Resulullah
(s.a.s) bir ay müddetle rükûdan sonra kunût olarak Ra’l ve Zekvân kabîlelerine
beddua etmiştir.” hadîsi özellikle hadisçiler arasında meşhûrdur. “Allah
indinde helâlın en sevimsizi, bir kimsenin eşini boşamasıdır” hadîsi İslâm
hukukçuları arasında meşhûrdur. “Ümmetim, hata, unutma ve zorlanmak suretiyle
yaptıkları hareketlerden mesûl tutulmamıştır” hadîsi de usulcüler arasında
meşhûrdur. “Halka iyi muamele etmek sadakadır”, “Bizi aldatan bizden
değildir” hadîsleri ise halk arasında meşhûr hadislerdendir.

“Müslüman, elinden ve dilinden diğer
müslümanların zarar görmediği kimsedir”
hadîsi, hem hadisçiler hem bütün İslâm alimleri hem de halk arasında meşhûrdur.[4]

c) Mütevatir Haber:

 

Yalan üzerine anlaşma ihtimali olmayan bir
topluluğun verdiği ve ilim vasıtalarından biri sayılan haber.

Mütevâtir, lügatte “arkası kesilmeksizin
birbirini takip etmek, birbirinin peşisıra gelmek”[1]
manâsındaki “tevâtür”den ism-i fâildir. Nitekim Kur’an-ı Kerîm’de “Sonra
birbiri peşinden peygamberlerimizi gönderdik” (el-Mü’minûn, 23/44)
buyurulmuştur. Ayetteki “tetrâ” kelimesi aynı köktendir.

Mütevâtir haber, yalan üzere birleşmelerini
aklın tasavvur edemeyeceği bir topluluğun, mümkün ve mahsûs olan bir şeye dair
verdiği haberdir.[2]

Bir haberin mütevâtir olmasının şartlarını
şöylece özetlemek mümkündür:

1)
Haber, yalan üzerinde kasıtlı veya kasıtsız birleşmelerini aklın kabul etmediği
kalabalık bir cemaat tarafından nakledilmelidir.

2)
Haber, aklen mümkün olan, görülen ve işitilen şeylerden olmalıdır. Dolayısıyla,
doğruluğu nakle değil burhana muhtaç olan veya muhal olan şeyleri nakledenler ne
kadar çok olursa olsun tevâtür sayılmaz. Meselâ, Allah’ın varlığını inkâr
edenlerin sayısı ne olursa olsun bu hakikati ifade etmez.[3]

“Yukarıdaki şartları taşıyan mütevâtir haber,
ilm-i zarûrî ifade eder; yani onu işiten red ve inkârı mümkün olmayan, aksine
tasdik ve kabulü zorunlu olan bir bilgi hasıl olur. Bu bilgi dine taalluk eden
bir bilgi olduğu zaman, ona inanmayı, amele taalluk ediyorsa onunla amel etmeyi
gerektirir. Hz. Peygamber’in hadisleri arasında yukarıda belirtilen şartları bir
araya toplamış olanlara “Mütevâtir hadis” denir”[4]

Mütevâtir haberin kat’î ve kesin bilgi ifade
etmesi, nakledenlerin çokluğu sebebiyledir. Onun için, herkes tarafından haber
verilen şey hakkında insan aklı, bu kesinlikle doğrudur, hükmünü verir.[5]
Halkı kâfir olan bir şehir halkının verdiği haber hakkında bile ilm-i yakînî
hasıl olur.[6]
Nitekim görülmeyen ve ulaşılmayan, şimdiki ve tarihteki birçok ülke ve şahıs
hakkındaki haberler mütevâtir haberlerdir. Bu tür bilgilerin doğruluğundan şüphe
edilmez; ilim sebeplerinden ve vasıtalarından sayılır.[7]

Mütevâtir haber İslâm hukukunda da kesin bir
delil olarak kabul edilmiştir. Mecelle’de bu meyanda şu maddeler yer almıştır:

“Tevâtür, ilm-i yakîn ifade eder. Binaenaleyh
tevâtürün hilâfına beyyine ikame olunmaz”[8]

“Tevâtürde muhbirlerin aded-i muayyeni yoktur.
Ancak akıl, onların kizb üzere ittifaklarını tecvîz etmeyecek mertebede bir cemm-i
ğafîr olmaları lâzımdır.”[9]

a) Ahad Haber:

 

Râvî sayısı bakımından mütevâtir derecesine
ulaşmamış hadîsler için kullanılan bir usûl-i hadîs ıstılahı.

Âhâd, lügatta, “bir” manasına gelen “ehad” ve “vâhid”
kelimelerinin çoğuludur. Matematikte birler hanesini ifade eder. Haber, herhangi
bir şey veya mesele ile ilgili olarak nakledilen bilgi anlamındadır. Hadîs
ilminde ise Hz. Peygamber’in kavlî, fiilî ve takrîrî sünnetlerinin sözle ifadesi
demek olan “hadîs” kelimesinin müterâdifi olarak kullanılır. Bazı âlimler, Hz.
Peygamber hakkındaki rivayetler için “hadîs”, Sahâbe ve Tâbiûn sözleri için de
“haber” tabirini kullanmayı tercih etmişlerdir. Bu itibarla “âhâd hadîs” yerine
“âhâd haber” deyimi yaygınlaşmıştır.

Hz. Peygamber’den, Sahâbe’den ve Tâbiûn’dan
nakledilen haberler, onları rivayet edenlerin sayıları bakımından değişik
isimler almışlardır. Bir haber, ilk kaynağından itibaren her nesilde yalan üzere
birleşmeleri aklen mümkün olmayan bir kalabalık tarafından rivayet edilmişse
buna “mütevâtir haber” denir. Eğer herhangi bir nesilde haberin râvî sayısı en
az üçe düşerse “meşhûr” veya “müstefiz”; ikiye düşerse “azîz”; bire düşerse “garîb”
veya “ferd” adını alır. Mütevâtir dışında kalan haber çeşitlerinin hepsine
birden “âhâd haber” denir.[1]

İlk asırlarda yalnız bir kişinin rivayet ettiği
hadisler hakkında “haber-i vâhid” tabiri kullanılıyordu. Nitekim İmâm Şafiî,
haber-i vâhidi, “Hz. Peygamber’e veya ondan sonraki bir şahsa ulaşıncaya kadar
bir kişinin bir kişiden rivayet ettiği haber” şeklinde tarif etmiştir.[2]
Ancak daha sonraki devirlerde bu tabir, iki, üç ve hatta daha çok kimsenin
birbirinden naklettikleri fakat mütevâtirin şartlarına hâiz olmayan bütün
haberler hakkında kullanılmıştır.[3]

Haber-i vâhidin kesin bilgi ifade edip-etmediği
ve buna bağlı olarak da onunla amel edilip-edilemeyeceği konusundaki görüşlere
gelince, şöyle özetlenebilir. İslâm âlimlerinin bir kısmı, râvileri âdil
(güvenilir) ve senedi Hz. Peygambere kadar muttasıl (kesiksiz) olan âhâd haberin
ilim yani kesin bilgi ifade ettiğini ve ameli gerektirdiğini kabul etmişlerdir.
Bazıları ise “zan ifade eder” demişlerdir. Zan ifade etmesi, râvilerinde yanılma
ihtimalinin bulunması dolayısıyladır.[4]

Âhâd haberler kesin bilgi vermezler. Gerekli
bilgilerin bulunması halinde bile sadece zan ve galip zan ifade ederler. Âhâd
haberler küfür ve iman konusunda delil olamazlar. Zira akîdeyi ilgilendiren bir
konudaki deliller zan ifade etmemelidirler. Akâid’te zan geçerli değildir. Âhâd
haberler fıkhi ve ahlâkî konularda amel edilen haberlerdir.

Âhâd haberlerin delil olamayacağını savunan
âlimler genellikle şu ayetleri delil göstermişlerdir:

“Bilmediğin şeyin peşine düşme.”
(el-İsrâ: 17/36) ve “Zan, hakdan hiçbir şey
ifade etmez.” (en-Necm: 53/28). Ayrıca bu görüşü savunanlar ashâbın tek kişi
tarafından rivâyet edilen bir haber için genellikle şahid istediklerini ve bazı
sahâbelerin tek yoldan gelen haberle amel etmeyişlerini de ileri sürerler. Ama
genellikle âhâd yolla gelen haberler kabul edilmiş ve akîde dışındaki konularda
amelde delil sayılmışlardır.

Aralarında Ahmed b. Hanbel’in (241/855) de
bulunduğu bir grup, haber-i vâhidin kat’iyyet ifade ettiği görüşündedirler.[5]
İbn Hazm der ki: “Resulullah’a (s.a.s.) varıncaya kadar hep adil kimselerin
rivayet ettiği haber-i vâhid hem ilim hem de amel ifade eder.”[6]

İslâm âlimlerinin çoğuna göre âhâd haberler zan
ifade ettiğinden itikadî meselelerde tek başına huccet sayılmazlar. Zira
itikatta zannî olmayan kesin delîle itibar edilir. Mâmafih bu görüşte olmayan ve
akâîd meselelerinde de, sahîh olmak şartıyla mütevâtir âhâd farkı gözetmeksizin
bütün hadîsleri delîl olarak kabul eden âlimlerde mevcuttur. Ahmed b. Hanbel,
İbn Teymiyye, İbn Kayyim[7]
ve İmâm Eş’arî[8]
bu kanaattedirler.

Amelî konulara gelince; İslâm âlimlerinin genel
kanaatı bu çeşit haberlerin amelî ve ahlâkî konularda delil olması şeklindedir.
Ancak burada en önemli şart, haberin Hz. Peygamberden sudûr etmiş olduğunun ve
doğru nakledildiğinin tespitidir. Bunun için de, râvisi gereken şartlara haiz
olmalı, hadîs her türlü illet ve kusurdan uzak ve hadîs tenkidinin gerektirdiği
şartları kendinde toplamış bulunmalıdır.[9]
İmâm Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel başta olmak üzere fakihlerin çoğunluğu haber-i
vâhidin sıhhati hakkında, Hz. Peygamber’den itibaren güvenilir (sika) râvîler
tarafından rivayet edilmesinden başka bir şart aramamışlardır.[10]
İmam Mâlik ayrıca, Cumhûr’un ve Medînelilerin büyük ekseriyetinin haber-i vâhid
hilâfına hareket etmemiş olmalarını şart koşar.[11]
İmâm Ebû Hanîfe’nin haber-i vâhidleri kabulü için ileri sürdüğü şartların en
mühimleri şunlardır:

1.
Mütevâtir ve meşhûr sünnete aykırı olmaması.

2.
Kur’an-ı Kerim’in genel hükümlerine ve manası açık ayetlere aykırı olmaması.

3.
Herkesin bilmesi ve nakletmesi gereken konularda olmaması.

4.
Güvenilir râvîlere muhalefet edilmemiş olması.[12]

Ebû Hanîfe zamanında hadis uydurma hareketi
korkunç bir şekilde yayıldığı için o, haber-i vâhidlerle amel etme konusunda
ağır şartlar ileri sürmüş, pek titiz davranmış, haber-i vâhidlerin çoğunu
reddetmiş, kıyası birtakım hadîslere tercih etmiştir. O bunda mâzûrdur.[13]

Haber-i vâhidin dinde delil olarak kullanılıp
kullanılamayacağı hususundaki münakaşaların, Mu’tezilenin zuhuru ile ortaya
çıktığı göz önünde bulundurulursa, bu münakaşalarda söz konusu edilen haber
çeşidinin sadece bir kişinin haberi olduğunu, aziz ve meşhur denilen haber
çeşitlerini bu münakaşaların şümûlü içinde mütalâa etmemek gerektiğini kabul
etmek icap eder.[14]

Hz. Peygamber’den yapılan her rivayetin tevâtür
derecesine ulaşması elbette mümkün değildir. Ona nisbet edilen her haberi tenkid
süzgecinden geçirmeden kabul etmek ne kadar yanlış ise, râvîlerin hatası veya
yanılma ihtimali var diye hadîsleri reddetmek de o derece yanlıştır. Bu gerekçe
ile hadîsleri bütünüyle reddedenler sapıklığa hatta küfre düşerler. Sahîh
hadîsin şartlarını taşıyan âhâd haberler, sadece amelî ve ahlâkî konularda
değil, itikâdî konuların açıklanmasında da birer dînî delil sayılırlar.[15]

HABER:

 

Hadîs mânâsında kullanılan kelimelerden bir
diğeridir. Haber de geçmişten bir nakli ifâde eder, tıpkı hadîs gibi. Lügat
yönünden mânanın aynı olmasına rağmen, çoğunlukla tarihî hâdiselerin nakline
haber, Hz. Peygamber’le ilgili nakillere hadîs denmiştir. Ahbârî de tarihçi
demektir. Şu halde, hadîs ve haber kelimeleri husus-umum münâsebeti
içindedirler: Her hadîs bir haberdir, ancak her haber hadîs değildir.[1]

Birşey veya konu hakkında aktarılan bilgi.
Çoğulu “ahbâr” gelir. Kur’an-ı Kerîm’de, Tebük seferine çeşitli bahanelerle
katılmayanlar hakkında inen şu ayette sözkonusu kelime çoğul olarak geçmektedir:
“Münâfıklar (savaştan) döndüğünüz vakit sizden özür dilerler. De ki, özür
dilemeyin! Size asla inanmayacağız. Allah bize haberlerinizi açıkça
bildirmiştir.” (et-Tevbe: 9/94). Nitekim Allah’ın sıfatlarından olan ve
herşeyden haberdar olan manasına gelen “Habîr” sıfatı da aynı kökten gelir.

Hadis ıstılahı olarak haber kelimesi birkaç
manada kullanılmıştır. En yaygın ve kabul gören tanımı;”hadis” terimiyle eş
anlamlı olarak kullanılmış ve Hz. Peygamber’in hadislerine “haber” denmiştir. Bu
tarif özellikle Horasan hadisçilerinin tarifinden biraz farklı olup, onlar,
sahabe ve tâbiinden gelen rivayetlere “eser” ismini vererek iki kelime arasında
ayırım yapmışlardır.[2]
Fakat yukarıda da belirtildiği gibi, bu iki terimi, birbirine benzeyen luğat
manasının yanında, râvilerin bizzat Hz. Peygamber (s.a.s)e ulaşan hadisleri (merfû)
nakletmekle yetinmeyerek, ayrıca sahabeye dayanan (mevkuf) ve tâbiîn’e varan
(maktu’) nakillerle de meşgul olduklarını göz önüne alarak, hadisçilerin büyük
çoğunluğu, her türlü rivayeti ihbar manasında kullanmışlardır. Bu duruma göre
“hadîs”e, “haber”; “haber”e de “hadîs” demekte bir sakınca yoktur.[3]

Buna karşılık hadis ile haberi farklı manada
kullananlar da olmuştur: Bunlara göre de, “hadis” sadece Hz. Peygamber’e ait “merfû”‘
rivayetleri; “haber” ise Hz. Peygamber’in’ hadîsleri dışındaki (mevkûf ve
maktu’) rivayetleri ifade eder. Bunun içindir ki, hadisle meşgul olanlara “muhaddis”
dendiği halde, tarih, hikâye veya kıssa ile uğraşanlara “ihbarî” denmiştir. Bu
izahların yanında “iki kelime arasında umum, husus, mutlak farkı vardır. Her
hadis haberdir; Fakat her haber hadis değildir” şeklinde izah edenler de vardır.[4]
Buna mukabil “Sadece sahabe ve tabiinin sözlerine eser denmesi doğru değildir;
zira mevkuf ve maktu “haberler içinde merfû sayılan rivayetler vardır” gerekçesi
ile bu ayrıma karşı çıkanlar vardır.[5]

Genel olarak haberleri ikiye ayıran usûl ve
kelâm alimleri, bunlardan birincisine “mütevâtir” ikincisine ise “âhâd” haberler
ismini vermişlerdir. Haberlerin bu şekildeki taksimi, o haberlerin rivayet
şekline ve râvîlerine göre yapılmıştır.

Mütevâtir Haberler:
Mütevâtir kelimesi, arkası kesilmeksizin, birbiri peşi sıra gelmek, birini takib
etmek manasına gelen “tevâtür” fiilinin ism-i fâilidir. Arapça’da “vetertil’l-Kütübe”
dendiği zaman, “birbiri ârkasına mektup gönderdim” mânâsı kasdedilir. Fakat bu
gönderme işinde biraz fâsıla veya fetret olduğu da kesindir. Yani “mütevâtir”
kelimesi, sürekliliği veya hiç kesintisizliği ifade eden “muvâsele” veya “müdâreke”
kelimelerinden bu yönüyle ayrılır. Meselâ “vetere’s-savme” denildiğinde, bu
orucun gün aşırı veya iki günde… bir tutulduğu anlaşılır. Nitekim Allah (c.c),
“Sonra birbiri arkasına peygamberlerimizi gönderdik” (el-Mü’minin: 23/44)
ayetinde, peygamberlerini arka arkaya gönderdiğini bildirmiş ve kelime olarak da
mütevâtir kelimesinin diğer bir türevi olan “tetrâ”yı zikretmiştir. Buradan da
anlaşıldığı gibi, bu kelime “arka arkasına gelmek” manasına gelirse de, ayetteki
ifade edilen peygamberlerin gönderilişi gibi; arada fasılaların da olduğunu
anlatır.[6]

Hadis ıstılahı olarak mütevâtir kelimesi, hemen
hemen tüm usul kitaplarında şöyle tarif edilir: “Yalan üzere birleşmeleri aklen
ve adeten mümkün olamayacak kadar çok kimsenin; senedinin başından sonuna kadar
birbirinden rivayet ettikleri hadis”[7]
Bu tariften de anlaşıldığı gibi, bir hadisin mütevâtir olabilmesi için,
öncelikle, kalabalık bir cemaat tarafından nakledilmiş olması gerekir. Bu
kalabalığın sayısı hakkında belli bir rakam vermek esasen mümkün değildir. Zira
haberin rivayetinde herhangi bir kasıt olmaksızın, sayısı belli olmayanların
ittifak etmeleri veya yalan üzerinde birleşme ihtimali de olmaması sebebiyle bu
sayıyı tesbite çalışmak da gerekmez. Her ne kadar bazıları Kur’an-ı Kerîm’den
delil getirdikleri bazı ayetlerden hareketle, bu sayının dört, beş, yedi, on, on
iki, kırk, yetmiş… Ve daha fazla olması gerektiğini söylemişlerse de, sözü
edilen ayetlerin konu ile alâkasını kurmak ve mütevâtir habere delil olarak
getirmek oldukça güçtür.[8]

Tarifte sözü edilen konulardan biri olan mezkur
kalabalığın kasıtlı veya kasıtsız yalan üzerinde birleşmelerinin mümkün olmaması
keyfiyeti de, delillerin veya karinelerin delâleti ile anlaşılır.[9]
Ayrıca haberi nakledenlerin sayısı her devirde veya her kuşakta azalmamalı;
hatta artarak devam etmelidir. Diğer önemli bir konu da, bu haberi nakledenlerin
görme ve işitme fiillerine dayanan cinsten (mahsûs) olmalıdır. Meselâ adâletin
güzel; zulmün ise çirkin olduğu mütevâtir haber konusuna girmez. Çünkü’ bu
bilgiler görme veya işitme fiili ile bilinmezler.[10]

Bu şartları taşıyan mütevâtir haber “ilm-i
zarûrî” ifade eder; onu işiten için red ve inkârı mümkün olmayan, aksine tasdik
ve kabulü zorunlu olan bilgi olur. Şayet bu bilgi akide ile, alakalı ise ona
inanmayı; amele taalluk ediyorsa, onunla amel etmeyi gerektirir. Bu şartları
taşıyan hadislere de mütevâtir hadis denir. Bu tür haberler görme (âyân)
menzilesindedir[11]
ve kendi nefsinde ilim ifade eder.

Bu şartları taşıyan mütevâtir hadis, hadis
usûlünün inceleme konuları dışındadır. Çünkü hadis usûlü bir nevî isnad ilmidir.
Halbuki mütevatir hadiste sened aranmaz.[12]

Kavlî ve amelî sünnetlerden bir kısmı tevâtür
derecesindedir. Fakat bazılarına göre, Kur’an-ı Kerîm tevâtüren sabit olduğu
halde, sünnet ve icmâ hem tevâtür hem de âhâd yolla sabit olmuştur. Ancak gerek
sünnetten ve gerekse icmâdan mütevâtir derecesinde olanlar oldukça azdir. Hatta
sünnette sadece mana yönünden mütevâtir durumunda olanlar vardır. Meselâ beş
vakit namaz, rekâtlarının sayısı bu kabil sünnetlerdendir. Bazı alimler bu
şekilde mütevâtir sünnetin oldukça az olduğunu iddia ederken; bazıları buna
karşı çıkmış ve birçok mütevâtir sünnetin olduğunu belirtmişlerdir. Nitekim
mütevâtir hadisleri biraraya getirerek, eser yazanlar bile olmuştur.[13]

Mütevâtir hadisler de kendi aralarında lâfzî ve
manevî diye ikiye ayrılırlar. Lâfzî mütevâtir, bütün râvîleri tarafından ortak
lâfızlarla; diğer bir ifade ile aynı anlama gelen lâfızlarla rivayet edilmiş
olan hadislere denir. Mesela, “Kim bana, kendime ait olmayan bir söz isnad
ederse ateşteki yerine hazırlansın”[14]
hadîsi buna örnektir. “Sözümü işitip ezberleyen, muhafaza eden kimsenin
Allah, yüzünü ağartsın. Nice insan vardır ki ilmi, kendisinden daha alim olan
kimselere ulaştırır”[15]
hadîsini de konuya örnek olarak verebiliriz.

Manevî mütevâtir ise, râvîler tarafından lâfzan
değil de, çeşitli olaylara binâen muhtevâsı ortak olarak rivayet edilen
hadislerdir. Duada elleri kaldırmak manevî mütevâtire örnek olarak verilir.[16]

2) Ashabu’r-Rey:

 

Görüş, akıl fikir ve tedbir sahibi kimseler. Rey
taraftarları, reyciler.

Terim olarak rey; ortaya çıkan yeni bir
meselenin hükmünün Kur’an-ı Kerim ve hadislerde açıkça bulunamaması durumunda
umumî prensipler ve İslâm’ın ruhundan hareket edilerek akıl ve kıyasla varılan
netice ve çıkarılan hükme denir. Sahabe ve Tabiînin ilk döneminde bu anlamda
kullanılan rey, tabiîn devrinin sonlarına doğru kıyası ifade etmek için
kullanılmıştır.

Rey ekolü sahabe devrinden itibaren başlamıştır.
Sahabe’den bazıları Hz. Peygamber (s.a.s.)’den hadis vârid olmayan hususlarda
kendi rey ve ictihadlarıyla hüküm verme yolunu tutmuşlardı. Zaten bu ruhsatı
bizzat Peygamber Efendimiz (s.a.s.) vermiştir.[1]

Hz. Peygamber (s.a.s.) devrinde teşrî vahye
dayanıyordu. Vahiy devam ettiği için re’y ve ictihada geniş çapta lüzum yoktu.
Ancak bununla beraber Hz. Peygamber (s.a.s.)’in bazen re’y ve ictihadiyle hüküm
verdiği olmuştur. Meydana gelen meseleler hakkında bizzat Hz. Peygamber hüküm
verdiği için bir itiraz ve ihtilaf sözkonusu olmazdı.

Hz. Peygamber’in vefatından sonra, İslâm
devletinin sınırları genişleyip müslümanlar birçok yerlere dağılıp değişik
toplumlarla temasa geçtiklerinden problemler çoğalmış, bu problemlerin çözümü
hususunda değişik ictihadların ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştu.

İslâm alîmlerinin her bir grubu kendi görüş ve
ictihadı için uygun deliller aramış ve ayrı ictihadlarda bulunmuşlardır. Hadis’e
dayanarak görüş ve ictihadlarını açıklayanlar fıkıh meselelerini inceleme ve
çözümünde izledikleri usûle göre iki kısma ayrılmıştır. Bir kısmı nasslara bağlı
kalmıştır. Bunlara “Ehl-i Hadîs” adı verilir. Diğer bir kısmı nassların
illetlerini inceleyip kıyas yoluyla yeni hükümler verme yolunu izlemişlerdir ki
bunlara da “Ehl-i Re’y” adı verilmiştir. Ehl-i Hadîs’in merkezi Medine’de (Hicâz
Ekolü), Ehl-i Re’yin merkezi ise Irak’ta (Irak Ekolü) idi.[2]

Her iki grubun mensupları da derece farkıyla
hadis ve re’yi kabul etmektedirler ve aralarında karşılıklı temaslar ve düşünce
alış verişleri olmuştur. Irak’ta Ahmed b. Hanbel (241/855) gibi hadis
taraftarları olduğu gibi Hicaz’da da İmam Mâlik (179/795) gibi re’ye önem veren
bilgin ve müctehidler vardı. İmâm Şafiî (204/819) ise bu iki grup arasında yer
almıştır.

Ehl-i re’y arasında başta sahabîlerden Hz. Ömer,
Hz. Ali ve Abdullah İbn Mes’ud’u zikredebiliriz. Tabiîn’den de:

1-
Alkame b. Kays en-Nahâî (62/681 ),

2-
Mesruk b. el-Ecda’ el-Hamdânî (63/682),

3-
Kadı Şureyh b. Haris b. Kays (78/697 veya 80/699),

4-
Saîd b. Cübeyr (95/713),

5-
Habib b. Ebi Sabit el-Kâhilî (119/737),

6-
İbrahim en-Nehâî (95/713),

7-
Hammâd b. Ebi Süleymen (Ebu Hanife’nin hocası) (120/738), gibi alimler
kaydedilmektedir.

İbn Kuteybe “el-Maarif” adlı eserinde “Re’y
Taraftarları” başlığı altında şu isimleri zikretmiştir: İbn Ebi Leyla (148/765),
Ebu Hanîfe (150/767), Rabîatu’r-Re’y diye meşhur olan Rabia bint Ebi Abdurrahman
(136/753), Züfer b. Huzeyl (158/774), Abdurrahman b. Amr el-Evzaî (157/774),
Süfyan es-Sevrî (161/778), İmam Ebu Hanife’nin talebeleri ve Ebu Yusuf (182/798)
ve Muhammed b. el-Hasan eş-Şeybânî (189/804).

Aslında “Ehl-i Re’y”. (Re’y taraftarları)
deyimi, hükümlerde re’y ile ictihad eden herkesi kapsamakta olup bütün İslâm
âlimleri buna dâhildir. Çünkü müctehidlerin hepsi, ictihadlarında akıl ve re’ye
başvurmadan yapamazlar. Ancak bu deyim, “halk-ı Kur’ân” meselesi ortaya
çıktıktan sonra raviler tarafından Iraklılar’a yani Ebû Hanife ve ona tâbi olan
Kûfeli fakihlere ad olarak verilmiştir. Onun için ehl-i Re’y denilince ilk
etapta hanefî fukahası akla gelir.

Hanefîler’in “Re’y taraftarları” diye
adlandırılması hüküm çıkarırken re’yi çok iyi kullanmalarından ileri gelmiştir.
Yoksa Irak’ta veya Medine’de, yani fıkhın bulunduğu her yerde re’y de vardır.
Ayrıca bu tabirin Ebû Hanife ve taraftarları için kullanılması onları küçümsemek
için değildir. Bu, onların kendi görüşlerini, sünnete ve sahabilerin
ictihadlarına tercih ettiklerini söylemek gayesini de gütmez. Çünkü Ebu Hanîfe
ve arkadaşları böyle bir anlayışa sahip değildirler.[3]

Ehl-i Re’y fukahasının başı sayılan ve aynı
zamanda kıyas üstadı olan Ebu Hanife, ictihadlarında şu metodu takip ederdi:
Önce Kur’ân-ı Kerim’e başvururdu. Kur’ân’da bir hüküm bulamadığı zaman Sünnete
başvururdu. Sünnet’te de bulamazsa âlimlerin icmâını kabul ederdi. Bir konuda
İcmâ’ da yoksa sahâbîlerin söz ve uygulamalarına bakardı. Sahâbiler’in ittifak
ettikleri görüşü tartışmasız benimser, ihtilafa düşmeleri halinde onlardan
birisinin görüşünü tercih ederdi. Tabülerin görüş ve fetvalarına uymayı zorunlu
bulmaz ve: “Onlar nasıl insan iseler biz de öylece insanız” yani biz de onlar
gibi ictihad ederiz derdi.

Kıyas, Ebu Hanife’nin çok iyi kullandığı bir
metod idi.

İstihsân, yani maslahattan dolayı kıyası
terkedip daha uygun bir hükme varmak ve örf ve teâmül gibi geri kaynaklara
dayanarak rey’ini ortaya koyardı.

Re’yi kabul edenler onun metodu hakkında görüş
ayrılığına düşmüşlerdir. Şâfiîler’e göre re’y metodu kıyastan başka bir şey
olamaz. Hanefiler bunun yanında istihsan prensibini de getirmişlerdir.
Mâlikîler’le Hanbelîler’in bir kısmı, re’yin manasını daha da genişleterek
kıyası, istihsanı ve “mesail-i mürsele”yi de kabul etmişlerdir.[4]
 

Reâ fiilinden mastar olan re’y görmek, inanmak,
bilmek, sanmak ve sonunu düşünmek demektir. Bir isim olarak re’y; görüş, inanç,
akıl, tedbir anlamlarına gelir. Daha sonra bu kelime, “mer’îyyün”; görülen ve
düşünülen şey anlamında kullanıldığı gibi, terim olarak; iyice düşünüp
taşındıktan ve doğru olan yönü araştırdıktan sonra ulaşılan görüş ve kanaat
anlamına gelmektedir. Sahâbe ve Tâbiîler re’yi; Kitap ve Sünnetin açıkça çözüme
kavuşturmadığı meseleleri, âyet ve hadislerin ışığı altında hükme bağlamak için
tutulan yol olarak anlamışlardır. Fıkıh usulünde re’y, hakkında nas bulunmayan
konularda şerîatin gösterdiği düşünme yollarından gidilerek yapılan aklî bir
faaliyettir.[5]

Re’y, ikiye ayrılır. İslâm nazarında övgüye
değer bulunan re’y ve kınanan re’y. İslâm’ın ruhuna uygun olup, ciddi bir
araştırma ve kafa yorma ürünü olan re’yler övülmüştür. Bunlar fıkıh usulünde,
ictihad derecesinde görüşlerdir.

Hubâb b. el-Münzir (ö. 19/640), Bedir savaşına
çıkıldığında Rasûlüllah’a, konakladığı yeri vahiyle mi yoksa kendi re’yi ile mi
seçtiğini sormuş, vahye dayanmadığı cevabını alınca sebeplerini anlatarak başka
bir yer tavsiye etmişti. Bunun üzerine Cebrâil (a.s), Hubâb’ın re’yinin isâbetli
olduğu, haberini getirmiştir.[6]

Hz. Peygamber Muaz b. Cebel’i (ö.
18/639).Yemen’e görevli olarak gönderirken ona; “Ne ile hükmedeceksin?”
diye sormuş; Muaz da “Allah’ın kitabı ile” cevabını vermiştir. Hz. Peygamber;
“Allah’ın kitabında bir hüküm bulamazsan?” buyurunca, Muaz; “Allah’ın
elçisinin sünnetiyle” demiştir. Hz. Peygamber; “Onda da bulamazsan?” diye
sormuş, Muaz ise; “Re’yimle ictihad ederim” cevabını vermiştir. Bunun üzerine
çok memnun olan Hz. Peygamber; “Rasûlünün elçisini, Peygamberinin razı olduğu
şekilde muvaffak kılan Allah’a hamd olsun” buyurmuştur.[7]

İkinci kısma giren kınanan re’yler ise İslâm’ın
ruhuna aykırı olan re’ylerdir. Hz. Ömer bu çeşit re’yleri kastederek; “Re’y
sahiplerinden sakınınız. Çünkü onlar, Sünnetin düşmanıdırlar; hadisleri öğrenip
hıfzetmekten aciz oldukları için re’y ile konuşurlar ve böylece hem kendileri
saparlar, hem de başkalarını saptırırlar”[8]
Abdullah b. Amr Hz. Peygamber’in şöyle dediğini nakletmiştir: “Allah size
ilmi verdikten sonra zorla söküp almaz. Ancak sizden onu, âlimleri ilimleriyle
birlikte öldürerek alır ve geriye kara cahiller kalır ki, onlardan fetvâ
sorulur, onlar da reyleriyle fetvâ verirler; böylece hem kendileri saparlar, hem
de başkalarını saptırırlar”[9]
Bu duruma göre bazı re’yler merdûdtur. Re’yle ictihad arasındaki önemli fark da
budur.

Tâbiîler devrinin sonlarına doğru “re’y”,
özellikle inanç sahasında Hâricîlerin görüşü gibi bid’at inançlar; fıkıh
sahasında ise kıyâsı ifade etmek üzere kullanılmıştır.[10]
Daha önceden Hz. Ömer devrinde Fustat (eski Kahire), Küfe ve Basra gibi büyük
İslâm şehirleri kurulmuş ve bu merkezlere aralarında birçok sahâbenin de
bulunduğu binlerce müslüman yerleşmişti. Diğer yandan Hz. Ömer (ö. 23/643),
Abdullâh b. Mesud’u (ö. 32/652) Kûfe’ye göndermiş, Hz. Ali (ö. 40/660) de idare
merkezini oraya nakletmişti. Emevîler idareyi ele alınca, özellikle onlardan
memnun olmayan Sahâbe âlimleri yeniden Hicaz’da toplanmaya başladılar. Böylece,
Ashâb-ı kiramdan ilim, irfan ve feyz almak isteyen Tâbiîn nesli âlimleri,
aradıklarını daha çok Hicaz veya Irak’ta bulmuş ve iki merkezde yerleşmiş olan
Sahâbe bilginlerinin çevresinde halkalanmışlardı. Yer ve üstad farkından dolayı
zamanla bu bölgelerde iki ilmî grup teşekkül etti. Merkezi Küfe olan “Irak
Ekolü” ve merkezi Medîne olan “Hicaz Ekolü”. Irak ekolüne “re’y ehli” de denir.
Bunların Sahâbeden olan üstadları; Hz. Ömer, Alî b. Ebî Tâlib ve Abdullah b.
Mesud’dur. Hz. Ömer’in Irak ekolüne etkisi Abdullâh b. Mesud vâsıtasıyla
olmuştur. Ömer Küfelilere “İbn Mesud’a ihtiyacım olduğu halde sizi kendime
tercih ettim” diyor; İbn Mes’ud da “Ömer, ilmin onda dokuzunu alıp gitmiştir”
diyerek takdirlerini bildiriyordu.[11]
Bu Sahâbî üstadların yetişdirdiği başlıca Küfe ekolü mensupları; Alkame b. Kays,
Mesruk b. el-Ecda’, İbrahim en-Nehâî, Kâdî Şurayh b. el-Hâris, el-Esved b. Yezid
ve Ebû Hanife’nin hocası Hammad b. Ebî Süleyman’dır.

Ebû Hanîfe’nin temsil ettiği re’y ekolünün
önemli özellikleri şunlardır: Bunlar Sünneti reddetmez, onu da delil olarak
kabul ederler. Fakat hadis kaynağı olan Hicaz’dan uzakta bulunmaları ve kendi
devirlerinde uydurma hadislerin yaygınlaşması üzerine, hadisin sıhhati konusunda
titiz davranırlar. ve rivayetinden çekinirler. Hz. Ali’nin râvîlere yemin
ettirmesi, Abdullah b. Mesud’un hadis rivâyet ederken sararıp titremesi ve
“yahut Hz. Peygamber’in dediği gibidir” cümlesini eklemesi bu tedbir ve
çekingenliğin örnekleridir. Buna karşılık Küfelîler kıyas, istihsan ve maslahat
gibi re’ye dayanan usullerle hüküm ve fetvâ vermekten çekinmezler. Meseleler
meydana gelmiş olsun veya olmasın müzâkere edilmeli ve hükme bağlanmalıdır.
Bunlar kendi üstadlarına çok bağlı ve re’ye fazla yer vermekle birlikte sahîh
bir hadisle karşılaşırlarsa hemen re’yi terkedip hadisi tercih ederler. Ancak
Ebû Hanîfe âhad haberi, yani tek râvili hadisleri şu şartlarla kabul eder: a)
Râvinin amelinin, rivâyet ettiği Sünnete uygun olması; b) Râvînin
güvenilir ve fakîh olması[12]
Meselâ, Ebû Hüreyre (ö. 57/676)’nin rivâyet ettiği “Birinizin kabına köpek
batarsa, birisi temiz toprakla olmak üzere yedi defa yıkasın”[13]
hadîsini Ebû Hanife kabul etmez. Çünkü Ebû Hüreyre bu hadisle amel etmez ve
böyle bir kabı üç defa yıkamakla yetinirdi. İşte bu durum, o hadisi rivâyet
yönünden zayıflatmakta, hattâ onun Ebû Hüreyre’ye nisbetini dahi şüpheli bir
duruma sokmaktadır.

Merkezi Hicaz olan eser veya hadis ehlinin,
oradaki temsilcisi ise Mâlik b. Enes’tir (ö. 179/795). Fazlaca hadis rivâyeti
yapılan bir bölgede bulunması onun ehl-i hadis veya ehl-i eser sayılmasına neden
olmuştur. İmam Mâlik Kitap ve Sünnet yanında Medînelilerin amelini de delil
olarak alıyor ve âhad haberleri, ancak Medînelilerin ameline ters düşmemesi
şartıyla kabul ediyordu. Çünkü o, Medînelilerin dinî işlerle ilgili
uygulamasını, Hz. Peygamber’e ulaşıncaya kadar bin kişinin bin kişiden rivâyeti
sayar ve bunu “meşhûr hadîs” derecesinde görür.[14]

Hicaz ve Irak bölgelerinde gelişen bu fıkıh
ekollerini birbirinden kesin çizgilerle ayırmak mümkün değildir. Çünkü re’yci ve
Küfeli olarak tanınmış Alkame (ö. 62/682), İbrahim en-Nehâî (ö. 96/914) ve Ebû
Hanîfe gibi müctehidler sıhhat şartları bulununca âhad haberi de kabul ve tatbik
etmişlerdir. Yine Medîneli ve eserci olarak tanınan Saîd b. el-Müseyyeb (ö.
94/712), ez-Zuhrî (ö. 124/741), Ahmed b. Hanbel (ö. 241/855), İmam Şafii (ö.
204/819) ve Mâlik b. Enes (ö. 179/795) gibi müctehidler de re’y ve kıyası
uygulamışlardır.[15]

Bu iki ekolün ictihad ve ihtilafına şunları
örnek verebiliriz:

a.
Küfe ekolü, cehrî olsun hafî olsun, imama uyularak kılınan namazda cemaatin
kırâatini uygun bulmuyor. Bu konuda Câbir b. Abdillâh’ın (ö. 74/693) rivâyet
ettiği “Kim bir imama uyarak namaz kılarsa, imamın okuyuşu ona yeterlidir”
hadîsi ile, Hz. Ali’nin (ö. 40/660) “İmanın arkasında okuyan, çirkin hareket
etmiş olur” sözüne dayanır.[16]

Medîne ekolü ise cehrî namazlarda okunmamasını,
hafî namazlarda ise okunmasını tercih eder. Dayandıkları deliller şunlardır:
Abdullah b. Ömer (ö. 74/693) “Biriniz imama uyarak namaz kılarsa ona imamın
kırâati yeterlidir” demiş; Ebû Hüreyre’nin naklettiği bir hadiste de, cehrî
olarak kılınan bir namazda, Hz. Peygamber cemaatten birinin Kur’ân okuduğunu
işitmiş; kendi okumasını zorlaştırdığı için, namaz sonunda onu bundan
menetmişti. Bundan sonra halk cehrî namazlarda imamın arkasında okumayı
terketmişlerdi.[17]

b.
Re’y ehlinden İbrahim en-Nehâî Hz. Peygamber’in namazda, yatırılan sol ayak
üzerine oturduğunu ifade eden rivâyetlere dayanıyor. Eser ehlinden el-Kâsım b.
Muhammed (ö. 102/720) ise namazda oturuş şeklini çevresindekilere gösterirken,
sağ ayağını dikiyor ve sol kabası üzerine oturuyor. Bunu yaptıktan sonra da
Abdullah b. Ömer’in aynı şekilde yaptığını naklediyor.[18]
Buna göre, her bölge, kendi üstadlarından elde ettiği bilgiyi nakletmiş ve
uygulamıştır.

c.
Yine iki ekol arasında mahkemede, tek şahid ve bir yeminle karar verilebileceği
konusunda ihtilaf edilmiştir. Medine ekolü “Hz. Peygamber’in bir şahid ve bir de
yeminle hükmettiği” rivâyetini esas alarak uygulamada bulunmuştur.

Küfe ekolü ise, “İki erkek şâhidin
şâhitliğini alın, iki erkek bulunamazsa bir erkek ile iki kadının şâhitliği de
olur” (el-Bakara: 2/282) meâlindeki âyet ile, “Beyyinenin davacıya, yeminin
ise davalıya âit olduğunu” bildiren hadîse dayanarak, “Bir şâhid ve bir yeminle
hüküm verme” görüşünü kabul etmez. Diğer yandan Küfeliler; “Şâhid ve yeminle
hüküm verme” hadisini sağlam bir yoldan işitmemişlerdir.[19]

Sonuç olarak vahiy ve Sünneti akıl ve tecrübe
ile yorumlayan ve toplumda karşılaşılan problemleri toplum yararı yönünde
çözmeye çalışan re’y veya Irak ekolü İslâm hukukuna akılcı bir dinamizm
kazandırmış, yüzyıllar boyunca uygulamayı kolaylaştırmıştır. Ancak gelişen ve
değişen hayat şartları karşısında bu dinamizmin de yenilenmesi ve geliştirilmesi
gereklidir.[20]