Zâid Harfler Nerelerde Kullanılır?
Zâid harflerin kelimelerde kullanılışıyla ilgili bazı genellemeleri bilirsek, zâid
ve aslî harfleri daha kolay tanıyabiliriz:
1. Hemze ( أ ) sadece kelime başında zâid olur: افکار efkâr, اخراج ihrâc
(Osmanlı Türkçesinde bu gibi kelimelerde hemze yazılmayıp sadece
hemzenin ‘kürsüsü’ olan elif yazılmıştır.)
2. Elif ( ا ) kelime içinde uzun a (â) sesini karşılamak için kullanılır: ماهر
mâhir, مخابر muhâbir
3. Te ( ت ) kelime başında, ortasında ve sonunda zâid olarak bulunabilir:
تشکيل teşkîl, انتظار intizâr, شکايت şikâyet.
4. Sin ( س ) ist-, müst- ses grubuyla başlayan kelimelerde zâid harf olur:
استثقال istiskāl, مستقبل müstakbel.
5. Mim ( م ) harfi sadece kelime başında zâid harf olur: معلوم ma’lûm, محکمه
mahkeme.
6. Nun ( ن) harfi in-, mün- ses gruplarıyla başlayan kelimelerde başta, -ân ile
biten kelimelerde ise sonda zâid olur: انکسار inkisâr, منکسر münkesir,
عرفان irfân.
7. Vav ( و) harfi genellikle kelime içinde uzun u (û) sesini karşıladığında zâid
olur: معلوم ma’lûm, مجهول mechûl, مظلوم mazlûm, مغلوب mağlûb, هقوق hukûk.
8. He (٥ ) harfi kelime sonunda Arapçadaki kapalı te harfi yerine kullanıldığında
zâid olur: مدرسه medrese, کتابه kitâbe, ضربه darbe.
9. Ye ( ى) harfi kelime içinde uzun i (î) sesini karşıladığında zâid olur: تعليم
ta’lîm, فقير fakîr, کبير kebîr
Arapçada ‘yazmak’ fiilini oluşturan kök harfler ك ت ب (k-t-b)’dir. Şimdi bu
kökten türetilmiş, dilimizde kullanılan bazı kelimelere bakalım:
كتاب kitâb, كاتب kâtib, مكتوب mektûb, مكتب mekteb, كتابه kitâbe vs.
Görüldüğü gibi aslî harfler değişmemekte, bu köke zâid (ilâve) harfler
getirilerek yeni kelimeler yapılmaktadır.
Şimdi “sakin olmak, yerleşmek, rahatlamak” fiilini oluşturan س ك ن (s-k-n)
aslî harflerinden türetilen bazı kelimelere bakalım:
سکون sükûn “durma, kesilme, rahatlık vs.”
سکونت sükûnet “durgunluk, rahat, durma vs.”
ساکن sâkin “kımıldamayan, oturan, durgun vs.”
سکان sükkân “oturanlar, sâkinler vs.”
سکنه sekene “oturanlar, sâkinler vs.”
اسکان iskân “yerleştirme, ev sahibi etme vs.”
مسکن mesken “oturulan yer, ev vs.”
تسکين teskîn “sakinleştirme, rahatlatma vs.”
مسکن müsekkin “yatıştırıcı, teskin edici vs.”
مسکنت meskenet “miskinlik, fakirlik; beceriksizlik vs.”
مسکين miskîn “fakir, beceriksiz, cüzzamlı vs.”
Bu kelimelerde de kelime kökünü oluşturan aslî harfler değişmezken, yeni
kelimeler türetmek için bu köke zâid harfler getirilmiştir.