İnfi’âl انفعال Bâbı
Bu bâbda baştaki elif “ ا”, nûn “ ن” ve ortadaki elif “ ا” eklemedir. Bu bâbdan
türeyen masdarların çatıları özneleri bakımından genellikle dönüşlü, bazen de
edilgendir. Nesneleri bakımından ise geçişsizdir, yani nesne almazlar.
بسط bast “açma” > انبساط inbisât “açılma, ferahlanma”
جذب cezb “çekme” > انجذاب incizâb “çekilme, çekim”
حصر hasr “bir şeye mahsus kılma” > انحصار “hasrolunma”
دفع def’ “kovma” > اندفاع indifâ’ “defolma, ortadan kalkma”
ضم zamm “katma, ilâve etme” > انضمام inzimâm “ilâve olunma”
عكس ‘aks > انعكاس in’ikâs “yansıma, aksetme”
قطع kat’ “kesme” > انقطاع inkıtâ’ “kesilme, kesintiye uğrama”
كشف keşf “açma” > انكشاف inkişâf “açılma, meydana çıkma”
İnfi’âl Bâbının İsm-i Fâ’ili
Bu bâbdaki masdarların ism-i fâ’illeri münfa’il منفعل vezninde gelir:
انكسار inkisâr “kırılma” > منكسر münkesir “kırılan, gücenen”
انعكاس in’ikâs “yansıma, aksetme” > منعكس mün’akis “yansıyan, akseden”
انقلاب inkılâb “dönme, değişme” > منقلب munkalib “dönen, değişen”
انفساخ “bozulma, hükmü kalmama” > منفسخ münfesih “hükmü kalmayan”
vs.
İnfi’âl Bâbının İsm-i Mef’ûlü
İnfi’âl bâbındaki kelimelerin ism-i mef’ûlü kullanılmaz.
İf’ilâl افعلال Bâbı
Bu bâbda başta ve ortadaki elifler “ ا” eklemedir. Üçüncü aslî harf ise
tekrarlanır. Anlam bakımından geçişsiz masdarlar türetir. Bu kalıpla daha çok
renk ve fizikî noksanlıkları ifade eden kelimeler türetilir:
عوج ‘ivec “eğrilik” > اعوجاج i’vicâc “eğrilme” ;
حمرت humret “kırmızılık” > احمرار ihmirâr “kızarma”
صفرت sufret “sarılık” > اصفرار ısfırâr “sararma”
سمرت sumret “esmerlik” > اسمرار ismirâr esmerleşme”
غبار gubâr “toz” > اغبرار iğbirâr “tozlanma, toz renkli olma; gücenme”
İf’ilâl Bâbının İsm-i Fâ’ili
İf’ilâl bâbının ism-i fâ’ili müf’all مفعل vezninde gelir:
اغبرار iğbirâr “gücenme” > مغبر muğberr “gücenen”
اسوداد isvidâd “kararma” > مسود müsvedd “kararan” vs.
İf’ilâl Bâbının İsm-i Mef’ûlü
İf’ilâl bâbındaki kelimelerin ism-i mef’ûlü kullanılmaz.
İfti’âl افتعال Bâbı
Bu bâbda baştaki elif “ ا” ile ortadaki te “ ت” ve elif “ ا” harfleri zâiddir. Bu
bâbdan türetilen masdarların çatısı dönüşlü ve geçişsizdir:
جمع cem’ “toplama” > اجتماع ictimâ’ “toplanma”
فخر fahr “övünç” > افتخار iftihâr “övünme”
عقد ‘akd “bağlama” > اعتقاد i’tikad “bağlanış, inanış”
نظم nazm “dizme” > انتظام intizâm “düzene girme, düzenli olma”
نسبت nisbet “ilgi, bağ” > انتساب intisâb “bir yere bağlanma”
كسب kesb “kazanç” > اكتساب iktisâb “kazanma”
جهد cehd “çalışma” > اجتهاد ictihâd “çalışma; İslâm dîni kaynaklarından
yeni hükümler çıkarma”
شركت şirket “ortaklık” > اشتراك iştirâk “ortak olma”
ظ ط ض ص ز ذ د gibi dişsi ünsüzlerden biri ile başlayan sülâsî mücerredler ifti’âl
افتعال bâbına nakledildiklerinde vezinde bazı değişiklikler olur:
Kelimenin aslî ilk harfi ض ve ص ise vezindeki ekleme te harfi tı’ya
dönüşür: ضرب darb > اضطراب ıztırâb “ıstırap”, ضرورت zarûret > اضطرار
ıztırâr “çaresiz ve muhtaç olma”, صلح sulh > اصطلاح ıstılâh “barışma;
terim” vs.
59
Kelimenin aslî ilk harfi ط ise vezindeki ekleme te harfi tı’ya dönüşür ve iki
tı birleşir (idgam olur): طلوع tulû’ “doğma” > اطلاع ıttılâ’ “kişinin içine
doğma”, طرد tard “kovma” > اطراد ıttırâd “düzenli olarak olma” vs.
Kelimenin aslî ilk harfi ز ise vezindeki ekleme te harfi dal’a dönüşür: زوج
zevc > ازدواج izdivâc “evlenme”, زحمت zahmet > ازدحام izdihâm
“kalabalıktan oluşan sıkışma” vs.
Kelimenin aslî ilk harfi د veya ذ ise vezindeki ekleme te harfi dal’a dönüşür
ve böylece oluşan iki dal harfi tek olarak yazılır (idgam olur): دعوى da’vâ >
ادعا iddi’â “iddia etme”, ذخيره zahire > ادخار iddihâr “ilerisi için biriktirme”
vs.
İfti’âl Bâbının İsm-i Fâ’ili
Bu bâbdaki masdarların ism-i fâ’ili müfta’il مفتعل vezninde gelir:
اعتدال i’tidâl “ölçülü davranma” > معتدل mu’tedil “ölçülü davranan”
انتشار intişâr “yayımlanma” > منتشر münteşir “yayımlanan”
افتخار iftihâr “övünme” > مفتخر müftehir “övünen” vs.
İfti’âl Bâbının İsm-i Mef’ûlü
İfti’al bâbındaki masdarların ism-i mef’ûlü müfta’al مفتعل vezninde gelir:
اكتساب iktisâb > مكتسب mükteseb “kazanılmış”
اختصار ihtisâr “kısaltma” > مختصر muhtasar “kısaltılmış”
انتخاب intihâb “seçme” > منتخب müntahab “seçilmiş”
اشتراك iştirâk “ortak olma” > مشترك müşterek “ortak olunmuş”