Tefâ’ul تفاعل Bâbı
Bu vezinde baştaki te “ ت” ve ortadaki elif “ ا” harfleri eklemedir. Bu bâbdaki
masdarların çatısı özneleri ve nesneleri açısından çeşitlilik gösterir:
a) Bir kısım masdarlar özneleri açısından işteşlik ifade eder:
شركت şirket “ortaklık” > تشارك teşârük “ortaklaşma”
صدمه sadme “çarpma” > تصادم “çarpışma”
عون ‘ avn “yardım” > تعاون te’âvün “yardımlaşma”
b) Bir kısım masdarlar ise özneleri bakımından dönüşlüdür:
كمال kemâl “olgunluk” > تكامل tekâmül “olgunlaşma”
زياده ziyâde > تزايد tezâyüd “artma, çoğalma”
نقصان noksân > تناقص tenâkus “noksanlaşma, eksilme”
c) Nesneleri açısından bu bâbdaki masdarlar genellikle geçişsizdir:
ميل meyl “eğilim” > تمايل temâyül “meyl etme”
فخر fahr “övünç” > تفاخر “övünme”
نسبت nisbet > تناسب tenâsüb “uygun olma, nispette olma”
ç) Kimi örnekler geçişlidir, yani nesne alır :
تدارك tedârük “elde edip hazırlama”, تناول tenâvül “yeme”,
تجاوز tecâvüz “haddini aşma, öteye geçme” vs.
d) Bu bâbdaki masdarlarda sıkça görülen bir anlam özelliği, gerçekte olmayan
bir hâli varmış gibi gösterme, yapmacıklık ifadesidir:
تشاعر teşâ’ür “şairlik taslama”, تجاهل tecâhül “bilmez gibi davranma”,
تمارض temâruz “hasta olmadığı halde hastaymış gibi davranma”,
تغافل tegâfül “bilmezlikten gelme, tanımıyormuş gibi davranma” vs.
Tefâ’ul Bâbının İsm-i Fâ’ili
Tefâ’ül bâbının ism-i fâili, mütefâ’il متفاعل vezninde gelir:
تصادف tesâdüf “rastlama” > متصادف mütesâdif “rastlayan”
تشاعر teşâ’ür “şairlik taslama” > متشاعر müteşâ’ir “şairlik taslayan”
تمايل temâyül “meyl etme” > متمايل mütemâyil “meyleden, eğilimli”
Tefâ’ul Bâbının İsm-i Mef’ûlü
Tefâ’ül bâbının ism-i mef’ûlü, mütefâ’al متفاعل vezninde gelir, ancak az
kullanılan bir kelime kategorisidir:
تجاوز tecâvüz “haddi aşma” > متجاوز mütecâvez “tecavüz edilen, aşılan”
تداول tedâvül “elden ele dolaşma” > متداول mütedâvel “tedâvül olunan”
Müfâ’alet مفاعلة Bâbı
Bu bâbda baştaki mim “ م”, ortadaki elif “ ا” ve sondaki te “ ة” eklemedir. Bu “ ”ة
Osmanlı Türkçesinde ya açık te “ ت” veya “٥” (a, e) şeklinde yazılır.
Bu bâbdaki masdarların çatısı, nesnesi bakımından geçişli veya geçişsiz
olabilir; öznesi bakımından ise genellikle işteşlik ifade ederler:
عهد ‘ahd “söz verme” > معاهده mu’âhede “anlaşma”
خبر haber > مخابره muhâbere “haberleşme, iletişim”
حرب harb > محاربه muhârebe “savaşma”
سبقت sebkat “geçme” > مسابقه müsâbaka “yarışma”
طبق tıbk “uygun, aynı” > مطابقت mutâbakat “uyuşma, uygun olma”
Müfâ’alet bâbı her zaman işteşlik ifade etmez:
دوام devâm > مداومت müdâvemet “devam etme”
حفظ hıfz “koruma” > محافظه “koruma”
هجرت hicret “göç” > مهاجرت “göç etme, göç”
عمل ‘amel “iş” > معامله mu’âmele “davranışta bulunma”
Müfâ’alet Bâbının İsm-i Fâ’ili
Müfâ’alet bâbının ism-i fâ’ili müfâ’il مفاعل vezninde gelir:
مخابره muhâbere “haberleşme” > مخابر muhâbir “haber veren”
محاربه muhârebe “savaşma” > محارب muhârib “savaşan, savaşçı”
مشاهده müşâhade “gözleme, gözlem” > مشاهد müşâhid “gözlemci”
محاسبه muhâsebe > محاسب muhâsib “hesap yapan”
مداومت müdâvemet “devam etme” > مداوم müdâvim “devam eden,
devamlı”
Müfâ’alet Bâbının İsm-i Mef’ûlü
Müfâ’alet bâbının ism-i mef’ûlü müfâ’al مفاعل vezninde gelir:
مخاطبه muhâtaba “söyleşme” > مخاطب muhâtab “söyleşilen, hitab edilen”
مباركه mübâreke “tebrikleşme, birbirini kutlama” > مبارك mübârek “kutlu,
uğurlu”
مشاهده müşâhede “gözleme” > مشاهد müşâhed “gözlenilmiş, görülen” vs.